جۋرناليست قاسىم امانجولۇلى:

 1 جانە 2 قازانعا جوسپارلانعان جۋرناليست قاسىم امانجولۇلىنىڭ “مايدان: قازاق جۋرناليسiنiڭ كوزiمەن” اتتى دەرەكتi رەپورتاجدىق فيلمi “تاڭ” ارناسىنىڭ ەفيرiنە شىقپاي قالدى. ۋكراينانىڭ ۇرىس ءجۇرiپ جاتقان وڭتۇستiك-شىعىس ايماعى مەن قىرىم­عا بارىپ، وقيعانى ءوز كوزiمەن كورiپ قايتقان العاشقى قازاقستاندىق جۋرناليستiڭ ەڭبەگi نەلiكتەن ەش بولدى؟ كورەرمەنگە جول تارتار اقيقاتقا كەدەرگi كەلتiرگەن كiمدەر؟ بiز وسى سۇراقتاردى فيلمنiڭ اۆتورى قاسىم امانجول­ۇلىنىڭ وزiنە قويىپ كوردiك.

– ۋكرايناعا قازاقستاننان بارعان تۇڭعىش ءتۇسiرiلiم توبىنىڭ دايىنداعان رەپورتاجدىق فيلمiن قالىڭ كو­رەرمەن قاۋىم كۇتكەنi تۇ­سiنiكتi. “تاڭ” ارناسى جانە وزگە دە اقپارات قۇرالدارى فيلم جونiندە كەڭiرەك ماع­لۇمات بەرiپ، ونىڭ شىعاتىن كۇنiن دە حابارلاپ قويعان ەدi. سوندىقتان وسى رەتتە فيلم نەگە “تاڭ” ارناسىنىڭ ەفيرi­نەن ءتۇسiپ قالدى، وسىنىڭ ءمان-جايىن ءتۇسiندiرiپ وتسەڭiز.

– فيلمنiڭ شىقپاي قالۋ سەبەبi ماعان بەلگiسiز. بiراق، بولجاۋىمشا، وعان سىرتقى كۇش­تەر جانە ەلدەگi قۇدiرەتتi كۇش­تەر ارالاستى. تەلەارنانىڭ باسشىلارى بۇل فيلمدi بەرۋگە سوڭىنا دەيiن كۇرەستi. تەلەارنا جەتەكشiلەرi مەن اكتسيونەرلەرiن بۇل ماسەلە بويىنشا ايىپتاۋدان اۋلاقپىن. نەگiزiنەن بۇل سۇراقتى ماعان ەمەس، اقپاراتتىق ساياسات ماسەلەسiن انىقتاپ وتىرعان مەملەكەتتەگi تيiستi ورىن­دار­عا – اقپارات مينيسترلiگiنە جانە پرەزيدەنت اكiمشiلiگiنە قويۋ كەرەك شىعار. قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 1-بابىنىڭ 20-تارماعىندا “تسەنزۋراعا تىيىم سالىنعان” دەپ انىق جازىلعان. سوعان قاراماستان تسەنزۋرانىڭ بولىپ جاتقانى وتە وكiنiشتi. فيلمنiڭ وسى كەدەرگiگە تاپ بولۋى – بiزدiڭ بيلiكتiڭ حالىقتان جانە اقپاراتتىق ساياساتتان سونشالىقتى الىس­تاپ كەتكەنiن كورسەتەدi.

– وسى فيلمنiڭ “مايداننان مايدانعا دەيiن” اتتى بiرiنشi ءبولiمi “تاڭ” ارناسىنىڭ ەفيرiنەن كورسەتiلدi. سودان كەيiن جۋرناليستەرگە ارنالعان كورسەتiلiم ۇيىمداستىرعاندا “ازiرگە اقوردا تاراپىنان وعان قاتىستى اسەر بولعان جوق. قايتا اقورداداعىلار مەملەكەتتiك مۇددە تۇرعىسىنان تۇسiرiلگەن فيلم­گە قۋانۋى كەرەك” دەپ پiكiر بiلدiرگەن ەدiڭiز. ەندi مiنە، فيلم ەفيرگە شىعۋى تيiس اپتادا اياق استىنان وسىنداي كەدەرگiگە كەزiكتi. مۇنى نەمەن بايلانىستىراسىز؟

– العاشقى ءبولiمنiڭ “تاڭ” ارناسىنان كورسەتiلiپ كەتۋi تيiستi ورىنداردىڭ قىراعىلىعىنىڭ جەتپەي قالعانىنان عانا بولعان شىعار. ۋكراينادان ورالعاننان كەيiن بۇل فيلمدi تەزiرەك ەفيرگە شىعارۋعا تىرىستىم. سوندىقتان تولىق مونتاجداپ، تولىق نۇسقاسىن دايىنداماي جاتىپ بiرiنشi ءبولiمiن بiردەن كورسەتiپ جiبەردiم. نەگiزiنەن فيلم ون­دiرiسiندە مونتاج وتە كوپ ۋاقىت الادى، وعان كەمiندە 1-2 اي ۋاقىت كەتەدi. ياعني، بiزدi قاداعالاپ، تەكسەرiپ، تiمiسكiلەپ، اڭدىپ وتىراتىن ورگاندار بiزدi توقتاتىپ ۇلگەرە الماي قالدى. بiرiنشi ءبولiم سولاي شىعىپ كەتتi. ال ەكiنشi بولiمگە ۇلكەن جارناما جاسادىق، حالىق كورسiن دەدiك. بۇل فيلم تەك ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ەمەس، مەملەكەتتiك مۇددە تۇرعىسىنان جاسالدى. فيلمدە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتiك شەكاراسىن ساقتاۋ، تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ، ەلدەگi اقپاراتتىق ساياساتتى قالاي قالىپتاستىرۋ جو­نiندە بiرشاما ويلار ايتىلادى. جانە بۇل بiزدە قازiر ناسيحاتتالىپ جاتقان رەسەيلiك پiكiرگە تۇبەگەيلi قارسى كوزقاراستى بiلدiرەتiن فيلم ەدi. سوندىقتان بiزدەگi ورىندار رەسەيلiك كوزقاراستان گورi باسقاشا كوزقاراستى كورسەتكەنiمiز ءۇشiن قورىققان بولۋى كەرەك. بالكiم، كرەملدەگi قوجايىنداردان تاياق جەيمiز دەپ تە قورىققان شىعار. ءدال فيلم كورسەتiلۋگە تيiس كۇنi ءماجiلiس ەۋرازيالىق وداق كەلiسiمiن ماقۇل­داپ جiبەردi. ونىڭ قارساڭىندا پۋتين قازاقستانعا ساپارمەن كەلدi. سونداي ۇلكەن مەملەكەتتiك شارالارعا تiكەلەي قاتىسى بار دەپ ويلامايمىن، بiراق جاناما قاتىسى بار بولۋى مۇمكiن. ۇلكەن دارەجەدە سونشا ءمان بەرiلiپ، جاي عانا جۋرناليستiك زەرتتەۋ فيلمنiڭ توقتاپ قالۋى وسىنداي ويلارعا جەتەلەيدi, ءارتۇرلi كۇدiكتi ويلار تۋدىرادى.

“مايداننان مايدانعا دەيiن” فيلمi حالىقتىڭ، قازاق قاۋىمىنىڭ ىقىلاسىنا بولەندi, اسiرەسە الەۋمەتتiك جەلiلەردە جاقسى تارالدى. بiراق سويتە تۇرىپ، قا­زاقتىڭ ريزاشىلىعىن تۋدىرعان دۇنيەگە وسىنداي قاراما-قارسى ارەكەت جاساعانىنا كۇلكiم كە­لەدi. كەرiسiنشە، بiزدiڭ بيلiككە مۇنداي كوزقاراستىڭ شىققانى، تارالعانى تيiمدi ەمەس پە، ءارi سىرتتان جاسالاتىن ىقپالدارعا قارسى قويۋ ءۇشiن دە پايدالانۋعا بولادى. قوعامدىق پiكiردiڭ ءار­تۇرلi ەكەنiن كورسەتiپ، قازاقستاندا ۋكراينانى جاقتاۋشىلار كوپ، ولاردىڭ دا ءۇنi بار ەكەنiن بiل­دiرۋگە تيiس ەدi. ونى ويلاي المادى، سوندىقتان بۇل توقتادى. ازiرشە بۇل ۋاقىتشا توقتادى دەپ ەسەپتەيمiن.

– ال فيلمنiڭ اقوردانىڭ، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ تiكەلەي جاندى جەرiنە تيەتiن تۇسى بولعان جوق پا؟

– بۇل جەردە قازاقستان ساياساتى جانە قازاقستاننىڭ قازiرگi بيلiگi جونiندە ەشقانداي ءسوز جوق. بۇل – تازا ۋكراينالىق وقيعاعا باعا بەرگەن، ۋكراينالىق ساراپشىلار مەن ساربازداردىڭ پiكiرiمەن تولىقتىرىلعان فيلم. قازاقستاننىڭ بار قاتىسى – قازاقستاندىق جۋرناليستiڭ وقيعا ورنىنا بارىپ كەلگەنi عانا. بار ايىبىمىز – ونسىز دا بار ۋكراي­نالىق پiكiردi جازىپ، الىپ كەلگەنiمiز عانا. ايتپەسە مۇنداي ۋكراينالىق كوزقاراسپەن جاسالعان دۇنيەلەر، تەلەونiمدەر ينتەرنەتتە اعىلىپ-توگiلiپ جاتىر. ۋكراينا تاراپىنىڭ ءسوزi ونسىز دا جەتكiلiكتi. تەك مۇنى قازاق جۋرناليسiنiڭ قازاق تiلiندە جاساعانى عانا بيلiكتiڭ شىمبايىنا باتىپ كەتتi دەپ ويلايمىن.

– مۇمكiن، ەلدiڭ iشiندە وسىنى اڭدىپ باققان رەسەي­شiل كۇشتەر بار شىعار؟

– ارينە، بار. جوق دەپ ايتۋعا كەلمەس. بۇل فيلمنiڭ بiرiنشi ءبولiمi كورسەتiلگەنەن كەيiن-اق ماعان وتە كوپ قوڭىراۋ ءتۇستi, ءالi كۇنگە دەيiن كوپ حابارلاسادى. تiپتi رەداكتسياداعى ارiپتەستەرiم قارسى تەلەفون سوققان ادامداردىڭ كەيبiرiن قوسادى، كەيبiرiن قوسپايدى. سەبەبi سونداي دارە­جەدەگi اگرەسسيالىق كوڭiل كۇي­مەن حابارلاساتىن ادامدار وتە كوپ. مۇنى ادەيi ۇيىمداستىرىپ وتىر ما، الدە شىنىمەن سونداي ادامدار بار ما، ول جاعىن بiلمەيمiن. “نەگە سiز رەسەيدi باسقىنشى دەپ ايتاسىز، نەگە سiز ۋكراينادا رەسەيدiڭ اسكەرi سوعىسىپ ءجۇر دەپ ەسەپتەيسiز؟” دەپ تاپ بەرە­تiن ادامدار جەتەرلiك. تiپتi ال­عاشقى كۇندەرi مەنi اتىپ تاستايمىز دەپ تەلەفون شالعاندار بولدى. ونداي تەلەفون قوڭىراۋ­لارى ءالi كۇنگە دەيiن ۇزiلگەن جوق، ءارتۇرلi قورقىتۋلار جاسايدى، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆقا جازامىز، ۇقك-گە، پروكۋراتۋراعا ارىز جازامىز دەيدi. انەۋگۇنi تiپتi بiر ادامدار حابارلاسىپ مەنi جۇمىستان شىعارۋدى جانە ماعان جالاقىمدى بەرمەۋ جونiندە باسشىلىققا تالاپ قويىپتى. وسىنداي كۇلكiلi جاعدايلار وتە كوپ. بۇل بiزدەگi حالىقتىڭ، قوعامنىڭ رەسەي اقپاراتىنىڭ قۇربانىنا اينالعانىن كورسەتەدi. ولار: “ۋكراينادا فاشيستەر، باندەروۆشiلدەر، اسكەري حۋنتا. سiز قالاي ياتسەنيۋكتi, تياگنيبوكتi جاقتايسىز؟” – دەگەندەي ايىپتاۋلارمەن سويلەيدi. مەن ول كiسiلەرگە: “سiزدiڭ ولاردىڭ فاشيست ەكەنiنە دالەلiڭiز بار ما؟ ماعان وسىلاي رەنجiپ تۇرعانىڭىز­عا قاراعاندا، ۋكرايناعا بارىپ كورگەن شىعارسىز، قانداي دالە­لiڭiز بار؟” دەگەن سياقتى سۇراقتاردى قويامىن. بiراق سوزدەرiمنiڭ 99 پايىزى ولارعا اسەر ەتپەيدi, تەك قانا كوڭiل كۇيiمدi قۇرتادى، جابiرلەيدi, ارتىق اۋىز سوزدەر ايتادى، جەكە باسىما تيiسەدi, قورقىتادى.

– بۇل ادامدار وزدەرiنiڭ اتى-جوندەرiن ايتىپ، تانىستىرا ما؟

– كوپشiلiگi ايتپايدى، كەي­بiرەۋلەر “قازاقستان ازاماتىمىن” دەيدi. دوستارىم “تيiستi قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا شاعىم ءتۇسiر” دەپ اقىل ايتادى، بiراق پوليتسياعا ارىز جازۋعا ەرiنەمiن. وعان بەرگەننەن دە ناتيجە بولاتىنىنا، مەنi قورقىتقان ادام­دار­عا قۇقىقتىق تۇرعىدا جازا نەمەسە تىيىم سالىنارىنا سەنبەي­مiن. سول سەنبەگەندiكتەن دە ەرiنەتiن شىعارمىن.

– بۇلار ورىس ۇلتىنىڭ وكiلدەرi مە، الدە ورىستiلدi قازاقتار ما؟

– ورىس ۇلتىنىڭ وكiلدەرi دە بار، ورىستiلدi قازاقتار دا بار. ولاردان ەڭ باستى بايقالاتىن دۇنيە – ۇلى ورىستىق شوۆينيزم، رەسەيگە دەگەن شەكسiز ماحاببات. مەن ولارعا “مەنiڭ فيلمiم­دە سىنالاتىن نىسان – رەسەي نەمەسە ورىستار ەمەس، رەسەيدiڭ قازiرگi بيلiگi, پۋتين جانە كرە­مل” دەسەم، ولار مۇنى تۇسiنگiسi دە كەلمەيدi. ولاردىڭ تۇسiنiگiن­دە پۋتين جانە رەسەي دەگەن ۇعىم بiرەۋ. جانە ولاردىڭ ويىنشا، رەسەيدiكi 100 پايىز دۇرىس، ۋكراينادا فاشيستەر، باندەروۆشiل­دەر، كiسi ولتiرەتiن جاۋىزدار عانا بار، سولار ورىس حالقىن قىرىپ جاتىر دەپ باسقا ەشقانداي بالاما پiكiرگە ورىن قالدىرمايدى. مەنiڭ فيلمiمدi ولار ارانداتۋشىلىق، ەلدەگi تۇراقتىلىقتى بۇزۋعا جاسالعان قازاق ۇلتشىلىنىڭ ارنايى قاستاندىق ارەكەتi دەپ تۇسiنەدi. “ەرتەڭ ەگەر قانداي دا بiر قاقتىعىس بولسا، سوعان سiز كiنالi بولاسىز، ونداي جاعدايدا بiز سiزدi سوتقا بە­رەمiز” دەپ قوقان-لوققى جاسايدى. بiراق قاقتىعىس ەش ۋاقىتتا مۇنداي فيلمنەن ەمەس، كە­رiسiنشە، قالىپتاسقان ۇلى ورىستىق شوۆينيزم، باسقا دا شەكتەن تىس ۇلتشىلدىقتان عانا نەمەسە سىرتقى اگرەسسوردىڭ ارانداتۋىنان بولاتىنىن ولاردىڭ تۇسiنگiسi دە كەلمەيدi.

– بۇلار سوندا رەسەيدiڭ اقپاراتتىق كەڭiستiگiنiڭ ىقپالىنان زومبيگە اينالعاندار ما، الدە ولاردى باعىتتاپ باسقارىپ جۇرگەن ديريجەرi بار ما؟

– مەنiڭ وعان كوزiم جەتپەيدi. بالكiم، ولاردىڭ ارتىندا قۇپيا قىزمەتتەر بار شىعار. ەشتەڭەنi جوققا شىعارا المايمىن. بۇعان قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگiزiپ، ولاردى انىقتايتىن مەنiڭ قۇزىرەتiم جوق. ال ۇقك، تيiستi ورگاندار مەملەكەت مۇددەسiن قورعاعان ادامداردى قورعاۋعا الۋدىڭ ورنىنا كەرiسiنشە ارەكەتتەرگە باراتىنداي كورiنەدi.

– وسىنداي جاعدايدا ەل­دەگi جۋرناليستiك ۇيىمدار نەمەسە حالىقارالىق ۇيىمدار بۇل وقيعاعا ارالاسۋى كەرەك ەمەس پە؟

– ناقتى قاستاندىق ارەكەتiنiڭ فاكتiلەرi بولماعاننان كەيiن جۋرناليستiك ۇيىمدارعا شاعىم ايتا المايمىن. ال بiزدiڭ ەلدە جالپى جۋرناليستەر وداعى بار ما، جوق پا، ونى بiلمەيمiن. مۇم­كiن، ادiلەت مينيسترلiگiندە تiركە­ل­گەن جۋرناليستەر وداعى دەگەن ۇيىم بار شىعار نەمەسە جىلىنا بiر رەت جۋرناليستەرگە ازىن-اۋلاق سىي-سياپات كورسەتەتiن ۇيىم بار بولار نەمەسە جۋرناليستەر وداعىنىڭ توراعاسى ەدiم دەپ سۇحبات بەرەتiن ادامدار بار شىعار. بiراق بiزدiڭ ەلدە جۋرناليس­تەردiڭ كاسiبي وداعى جوق، جۋرناليستەردi قۇقىقتىق، مورالدىق تۇرعىدا قورعايتىن، iس جۇزiندە جۇمىس iستەپ، ارەكەت ەتiپ جاتقان ۇيىم جوق. بiرنەشە حالىقارالىق ۇيىمداردان حابارلاستى، بiراق قولىمدا ناقتى فاكتiلەر بولماعاننان كەيiن ولار­عا دەرەك بەرە المادىم. ال جالپى جۋرناليستiك ۇيىمدار مۇنداي جاعدايدا ارەكەت ەتۋگە تيiس دەپ ويلايمىن. جۋرناليستەر قازiر زاڭ اياسىندا وتە ۇيىمشىل ارەكەت جاساپ ۇيرەنۋi كەرەك. بiراق، وكiنiشكە قاراي، سامارقاۋ.

– فيلمنiڭ ەفيردەن ءتۇسiپ قالۋىنا بايلانىستى ولاردان قانداي دا بiر رەاكتسيا بولدى ما؟

– ء“ادiل ءسوز” ۇيىمىنان حابارلاستى، انىق-قانىعىن بiلۋ ءۇشiن. مەن ءوزiم بiلەتiن اقپاراتپەن ءبولiستiم. جۋرناليستەر وداعىنان ەشكiم حابارلاسقان جوق. كەيبiر شەتەلدiك اقپارات قۇرالدارى حابارلاستى. ولار مەنەن بار اقپاراتتى بiلگiسi كەلەدi, ال مەن بiلەتiن اقپارات وتە از. مەنiڭشە، ونداي سۇراقتاردى جۋرناليستiك ۇيىمدار نەمەسە جۋرناليستيكاداعى ارiپتەستەر ماعان ەمەس، تيiستi ورىندارعا قويۋى كەرەك. مەن «قولجەتiمدi» بولعاننان كەيiن بە، ەلدiڭ ءبارi ماعان حابارلاسادى. ارiپتەستەرiمە “بۇل سۇراقتاردى نەگە ماعان قوياسىزدار؟ نەگە مينيسترلiككە، ۇقك-گە، پرەزيدەنت اكiمشiلiگiنە حابارلاسپايسىزدار؟” دەيمiن.ول ورگاندار، مۇمكiن، وسىمەن اينالىسىپ وتىرعان شىعار، ولاردا مەنەن گورi كوپ اقپارات بار شىعار. ارiپتەستەر ۇقك، پرەزيدەنت اكiم­شiلiگi دەسە قورقا ما، تۇ­سiنبەيمiن. ولار دا بiزدiڭ سالىعىمىزعا ءومiر سۇرەتiن مەم­لەكەتتiك قىزمەتكەرلەر. مەملە­كەتتiك قىزمەتكەردەن تيiستi جا­ۋاپ الۋعا تىرىسقاندا تۇرعان نە بار؟ ولار اقپارات بەرمەگەن كۇننiڭ وزiندە ولاردى مازالاۋعا بولماي ما؟ وسى جاعىن تۇسiن­بەيمiن.

بiراق مەنiڭ ءدال وسى جەردە قازاقتiلدi ارiپتەس اعايىندارعا ءسال-ءپال وكپەم بار. ءدال وسى ماسەلەگە ورىستiلدi جۋرناليست ۇرىنسا، ايتالىق، مەنiڭ ورنىمدا ورىستiلدi جۋرناليست بولىپ، ورىس تiلiندە تۇسiرiلگەن فيلمگە تىيىم سالىنسا، ورىستiلدi ارiپ­تەستەر­دiڭ بارلىعى بiر اۋىزدان ءۇن قوسىپ، ۇلكەن زەرتتەۋ جاسار ەدi. تiپتi ۋكراينا جايلى تەلە­ونiمدi الدىمەن مەملەكەتتiك تiلدە جۇمىس iستەيتiن جۋرناليستەر، قازاقتiلدi اعايىن بiرiنشi بولىپ جاسايىقشى، ورىستiلدi ارiپتەس­تەر الدىمىزدى وراپ كەتپەسiنشi, سولاردىڭ ارتىندا اۋدارماشى بولىپ قالىپ قالمايىقشى دەپ نامىستانعاندىقتان ۋكرايناعا بارىپ ەدiم. ەندi كەلiپ جاسالعان دۇنيەنi قورعاۋ، ۇيىمداسۋ جاعىنان العاندا بiز ءبارiبiر ارتتا قالىپ قويدىق.

تاياقتىڭ ەكiنشi ۇشى بار. ەرتەڭ بۇل وقيعا اسقىنادى. قازiر شاعىن فيلمدi كورسەتپەي تاستاۋعا كۇشiمiز جەتتi دەپ بەلگiلi بiر كۇشتەر قۋاناتىن شىعار. ەرتەڭ بۇلار بۇدان دا زور دۇنيەنi جورگەگiندە تۇنشىقتىرىپ تاستاۋعا بولادى ەكەن عوي دەپ تiپتi قۇتىرا باستايدى. جۋرناليستەر قاۋىمى بۇل جەردە السiزگە، ۇندەمەسكە اينالادى. “بۇعا بەرسەڭ، سۇعا بەرەدi” دەگەندەي، وسال قارسىلاسقا اينالىپ بارامىز. اقپارات قۇرالدارى بيلiك كۇشتەرiمەن، ادام قۇقىن بۇزاتىن، ءسوز بوستاندىعىنا تىيىم سالاتىن كۇشتەرمەن كۇرەسiپ كەلەدi. بiراق وسى كۇرەستە بiر پوزيتسيادان ايىرىلدىق.

سۋرەتتە: جۋرناليست قاسىم امانجولۇلى جانە قىرىم تاتارلارىنىڭ كوسەمi مۇستافا جەميلەۆ

بiر جاسالعان دۇنيەنi كورسەتە الماي قالىپ ەدiك، “سەندەر بiرiنشi بولىپ ءتۇسiرiپ ەدiڭiزدەر، نەگە كورسەتە الماي قالدىڭىزدار؟” دەپ زەرتتەۋ جاساۋدىڭ ورنىنا ارiپتەستەر ۇندەمەي قالدى. كەيدە مۇنىسى باقاي ەسەپ سياقتى كورiنەدi. ءسال-ءپال ازاتتىعى بار ارiپتەس ارنالاردان ءۇن قات­ۋىن كۇتكەن ەدiم. جارايدى وزدەرi ۋكرايناعا بارمادى ەكەن، بارماي-اق تا قويسىن. ەشكiم ەشكiمدi ماجبۇرلەمەيدi. بiراق بارعان، ودان فيلم جاساعان ادامعا تى­يىم سالىنىپ جاتقان كەزدە اراشا تۇسسە قايتەدi? ەرتەڭ ونداي كۇن سەنiڭ دە باسىڭا ءتۇسۋi مۇمكiن، سول كەزدە ساعان دا ەشكiم اراشاشى بولمايدى. ءدال وسىعان ۇقساس ءسوزدi كيەۆتە وزiمە سۇحبات بەرگەن قىرىم تاتارلارىنىڭ كوسەمi مۇستافا جەميلەۆ ايت­قان ەدi. “قىرىم تاتارلارى قيىن جاعدايعا تاپ بولعاندا، زاڭسىز، كۇشپەن جاسالعان رەفەرەندۋمدى قازاقستان مويىندادى. بiز نازارباەۆتى وتە اقىلدى ادام دەپ ەسەپتەۋشi ەدiك، بiراق نازار­باەۆ سول رەفەرەندۋمدى مويىندادى. بۇل قالاي؟ سەنiڭ دە سول­تۇستiكتە جەرiڭ بار، سەنiڭ دە باسىڭا سونداي كۇن تۋى مۇمكiن. سول كەزدە تۋىس تۇركi ەلدەرi وزiنە قارسى ارەكەت جاساسا قايتەر ەدiڭ؟ بۇل بiزگە ارقادان پىشاق ۇرعانمەن بiردەي”، – دەدi.

– رەپورتاجدىق فيلمنiڭ ەفيرگە شىقپاي قالعان ەكiنشi بولiگiندە نە تۋرالى ءسوز بولدى؟ نە ماسەلە ارقاۋ ەتiلدi?

– قىرىم جونiندەگi 18-20 مينۋتتىق فيلم بولاتىن. ول جەردە بiزدiڭ بيلiك قورقاتىنداي ۇلكەن ماسەلە جوق. قىرىم تاتارلارىنىڭ تاعدىرى، قازiرگi جاي-كۇيi ءسوز ەتiلەدi, قىرىم تاتارلارىنىڭ قايراتكەرلەرi سويلەيدi, قىرىم تاتارلارىنىڭ ورتالىق باسىلىمدارىنا جاسالعان ۆان­داليزمدiك ارەكەتتەر كورسەتi­لەدi. قىرىم تاتارلارىنىڭ رەفەرەندۋم كەزiندەگi قارسىلىعى، ۇلكەن قايراتى ارقاۋ ەتiلەدi. قىرىم كورiنiستەرi مەن باقشاساراي كورiنiستەرiن تۇسiردiك. قىس­قاسى، ءبارi ايتىلىپ جۇرگەن اشىق اقپارات. قازاقستاندى اشكەرە­لەي­تiن، قاۋiپسiزدiككە قاتەر توندiرەتiن دۇنيە جوق. قىرىمدى اننەكسيالاعان رەسەي ارەكەتi عانا اشكەرەلەنەدi.

– سiزدiڭ ويىڭىزشا، في­لم­نiڭ جارىققا شىعۋىنا كەدەرگi كەلتiرۋدiڭ استارىندا نە بار: بۇل كرەمل­دiڭ سەسi­نەن قورىققان اقوردانىڭ اسىرا سiلتەۋi مە، الدە سىرت­قى كۇشتەردiڭ، ماسكەۋدiڭ اقپاراتتىق سالاعا ارالاسا باستاۋى ما؟

– مەنiڭشە ەكەۋi دە بار. جالپى، بiزدiڭ بيلiك حالىقپەن جانە حالىققا اقپارات جەتكiزۋشi باق-پەن ەشقاشان ساناسقان ەمەس. ولار وزدەرiن قاشاندا قۇدiرەتتi سانايدى، كونستيتۋتسيانى تاپتاپ ءوتiپ، نۇسقاۋ بەرۋگە قۇقىم بار دەپ ويلايدى. بۇل بiزدiڭ بيلiكتە بۇرىننان بار وسپادارلىق، اسiرەساقتىق جانە رەسەيلiك كۇشتەردiڭ ىقپالىنىڭ تiكەلەي كورiنiسi. تiپتi قازاقستانعا كiرە باستاۋىنىڭ العاشقى نىشانى. كەڭەس وداعى كەزiندەگiدەي ساقتىق تانىتىپ، كرەمل بۇعان نە دەيدi, تاياق جەپ قالمايىق، توبەمiزدەن سوقپاسىن دەپ بەيشارا حالگە تۇسە باستادىق. قۇل بولىپ ۇيرەنگەن ادام قۇلدىقتان قورىقپايدى. قۇلدىق قامىتىن كيگiزگەن كەزدە ول قايتادان ەمپەڭدەپ قۇلدىق كەيiپپەن سۇيرەتپەسiن سۇيرەتiپ جۇرە بەرەدi. بۇل جەردە كونبەيمiز دەگەن ادامدارعا عانا قيىنعا سوعىپ تۇر.

– مۇنداي جاعدايدا قازاق جۋرناليستەرiنiڭ ارى قارايعى ارەكەتi قانداي بولۋى تيiس؟ وسىنداي قىسپاققا تۇسپەس ءۇشiن نە iستەۋ كەرەك؟

– ناقتى iس-ارەكەتتiك تۇرعىدان العاندا، قازاقستاندا جۋر­ناليستەردiڭ تاۋەلسiز كاسiبي وداعى قۇرىلۋى كەرەك. ول وداقتىڭ باسشىلىعىنا iسكەر، وسى سالاعا جان-ءتانiن ارنايتىن جاناشىر ازامات كەلۋi تيiس. ول وداقتىڭ كەز كەلگەن جۋرناليسكە اراشا تۇسەتiندەي مۇمكiندiگi بولۋى ءۇشiن تاۋەلسiز جارعىسى قالىپتاسۋى كەرەك جانە ونىڭ قاراجات ماسەلەسiن شەشۋ قاجەت. بۇل جەردە بiر جاعادان باس، بiر جەڭنەن قول شىعارماسا بولمايدى. قا­زاقستانداعى بۇكiل گازەتتەر، بارلىق باق باسىن بiرiكتiرەتiن ارەكەتكە بارۋى شارت. ءاربiر تەلەارنا ءوزiنiڭ “ورتاق وگiزدەن وڭاشا بۇزاۋىم ارتىق” دەگەندەي، مەملەكەتتەن الاتىن تەن­دەرiن نەمەسە وليگارحتان الاتىن ترانشتارىن قاناعات تۇتىپ، شەتتە قالماسىن. بارلىق اقپارات قۇرالىنىڭ بيۋدجەتiندە وسىعان ارنالعان باپ بولىپ، كاسiبي وداققا العاشقى قاراجاتىن قۇيسىن. ودان كەيiن تاۋەلسiز وداقتىڭ مۇشەلەرi جارنا تو­لەيتiن كاسiبي جۋرناليستەردەن قۇرالۋى كەرەك. بۇل – بiر. ەكiن­شiدەن، قالاي بولعاندا دا قوعامدىق تەلەارنالاردىڭ العىشارتتارىنا جۇمىس iستەۋدi باستاۋ كەرەك. ۇشiنشiدەن، جەكەلەگەن ازاماتتار بiر-بiرiمiزدi ازاماتتىق تۇرعىدان قولداۋدى ۇيرەنگەنiمiز ابزال.

بiز ۋكراينا ماسەلەسiنە، قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiك ماسە­لەسiنە، مەملەكەتتiك شەكارا، iشكi, سىرتقى قاۋiپسiزدiك ماسەلە­سiنە، اقپارتتىق تاۋەلسiزدiك ماسەلەسiنە ءبارiبiر بارامىز. ەندiگi قالعان عۇمىرىمىزدا ودان اينىپ، بۇدان باس تارتاتىن جاعدايىمىز جوق. ناعىز كۇرەس ەندi باستالدى. مۇمكiن، وسىنداي كۇ­رەس قازاققا كەرەك شىعار. ۋكراي­نا ءوز جەرiن قانىمەن قورعاپ جاتىر، ۋكراينانىڭ ەڭ مىقتى ەرلەرi شىعىس ۋكراينادا ءولiپ جاتىر. ولار وتانى ءۇشiن جانىن قيۋعا دەيiن باردى. ال بiز ءولiپ كەتپەسەك تە، ەڭ بولماعاندا وسى جولدا كۇرەسiپ، بiراز قيىندىققا توزەتiن ازاماتتىق ۇستانىمدا بولساق ەكەن دەيمiن.

– اڭگiمەڭiزگە راقمەت!

اڭگiمەلەسكەن

ەلنۇر باقىتقىزى.

«جاس الاش» گازەتى

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: جۋرناليستەر ءالسiز، قارسىلاسۋعا دارمەنسiز