Ilgeri nómerlerde Evropa, Aziya pat­shalarynyng jayynan hәm Ro­s­siya­nyng ishki, tysqy isterining jayy­nan qysqa-qysqa sóilep, az da bolsa maghlúmat bergennen keyin endi qazaq isteri jayynan sói­lemekpiz. Qazaqtyng kemtigi, keregi kóp. Kemtigin toltyryp, keregin tabugha istegeni az, tipti joq. Bizding keregimizding kóbi búrynghy kýiimizde bolmaghan, osy kýngi jayymyzgha qaray kerek bolyp túrghan nәrseler.

Búryn bizge ghylym da, óner de qajet emes edi. Keng dalada erkin jýrip, erkin túryp, mal baghyp, bar keregimiz maldan tabylyp, basqa nәrselerdi kerek qyla qoymaushy edik. Zamanynda sol qalpymyz jayly da, jaqsy da edi. Zaman qazir de sol qalypty bolsa, qazaqqa ghylym, óner kerek bolmas edi. Adam ghylym men óner ýshin jaratylghan emes, ghylym men óner – adam ýshin shyqqan, adamnyng ózi tirshiligine kerek bolghan kezde oilap tapqan nәrseler. Ne nәrseni de bolsa adam keregi bolsa izdep joq­taydy, qajeti joq nәrseni kisi joqtamaydy. 
…Búrynghyday keng dalany qazaq jalghyz menshiktep otyrghan joq, basqalarda kelip tyghyldy. Basqalarmen aralasu endi kóbeydi hәm jyldan-jylgha kóbeyip ba­rady. Olarmen aralasqan song bizding búryn kerek qylmaghan nәrselerimiz ke­rek bola bastady hәm jyldan-jylgha keregi kóbirek bola bastady hәm jyldan-jylgha keregi kóbirek biliner. Ózgelerden kem bolmay, teng bolamyn degen júrt qatarynan qalmasqa tyrysady. Teng bolghanda adam bolsyn, júrt bolsyn, bilimi, ónerimen teng bo­lady. Qalyspaymyn degende osylarymen qalyspasqa tyrysady.
Tirshilik – bәseke, jarys. Dýnie – bәige ýilestirushi. Ozghangha qaray bәige beredi. Jarystyng aldy bop kelgen bәigening aldyn alady, ortasy bop kelgen ortasyn alady, sonynda qal­ghan bәigeden tipti qúr qalady. Dýniyening isi osylay bolghan song adamnan adam, júrttan júrt, últtan últ ozsam deydi. Ozghannyng isi qay orynda da bolsa, ýstin týsip, qalghannyng isin baspaqshy. Ghylym, ónerimen asqandar bilimsiz, ónersizderdi bilimimen jyghyp, ayaghyna baspaqshy. Malymen asqandar baylyghymen qamyttap júmysyna jekpekshi. Biz ózimizben ózimiz bolyp, basylyp bara jatqanymyzdy, batyp bara jatqanymyzdy biraq biletin kórinemiz. Bizde ghylym joq, óner joq, kәsip joq. Búlardyng búryn joqtyghy keregi bolmaghannan edi. Endi de kerek emes pe? Búlardy endi kerek qylmasaq kýni búryn ózimizdi qúdaygha ataghan malday, basqalardyng esigine arnap qong kerek.
Oqymaghan, ónersiz, kәsipke ebi joq adam basqalargha jaldanghan malaylyqtan ba­sqa nege jaraydy? Ózinde ghylym joq, óner joq, kәsip joq júrttyng da ózge ghylymdy, ónerli, kәsipshil júrtqa malay­lyqqa jaldanghannan basqa qolynan keleri joq. Onyng shet jaghasyn bayqaghan adamdar kó­rip te otyr. Nege basqalardan qa­zaq esigine jýrip malay bolushylar az, basqalardyng esi­gin­de qazaqtan jalshylyqta jýrushiler kóp. Búl basqalardyng isining ýstemdigin kórsetedi. Osyghan osy bastan kóz salyp, oilanargha kerek. Búl jenil-jelpi qaray, kózding qyryn salyp qana ótetin emes, kóp toqtap qarap, myqtap oilanatyn nәrse. «Basynnyng sauynda ber sadaqasyn», «Úsha almas salsang býrkit tomaghasyn» degendey, bәleden basqa kelmey túrghanda saqtanbasaq, tomagha kiyilgen song jón tauyp úshu qiyn bolar.
Biz osy uaqytta tayghaq ke­shu, tar jolda túrmyz. Múnan aman ótsek júrt bolgha­nymyz. Alash­tyng azamaty kóptep, kó­lem­dep aqylyn qosyp, bilimin biriktirip, últyn keshuden aman ótkizuge jol kórsetetin jeri osy. Bilgenin aityp, qoldan kelgenin istep, júrtyn sýiemeldep tar jerden aman ótkizuge qayrat qylatyn da kezi osy. 
Bizde negizgi bir zor adasqandyq óz isimizdi ózimiz istemey, ózgege sen­gendik. Ózimiz jay jatyp súray berelik deymiz de, súray beremiz. Súraghanyn almaq týgil, qazaq әli aldyrumen keledi. «Jyghylghan kýreske toymas» degen, almasa da qazaq súrauyn qoymaydy. Súrauda da paryq bar ekenin esine de almaydy. Bir súrau bar – ol esikte túryp, enkeyip bas úryp, jylamsyrap, ayanysh týsirip, kónilin jibitu jónmen súrau. Búl qayyrshylardyng súrauy. Oghan oilanbay, qomdanbay, osal, on­tay nәrse, tiyn-syiyn bere salady. Búl eleusiz súrau. Ekinshi týrli súrau bar – ol tórde otyryp, tóbesin teng ústap, qadirine sýienip súrau. Búl eleuli súrau. Búlay súraghannyng qolqasy es­ke­rusiz jerde qala qoymaydy. Súraghanyn beredi, bermese de oilanyp, qinalady. 
Qazaqtyng súrauy búl eki sú­raudyng qay týri ekenin ózderi bi­ledi. Bizding aitatynymyz: Qa­zaqtyng súraudan armany da joq, súraghanyn alghany da joq. Son­da da әli súrasaq molyghar edik dep qamdanady. Súraghannan molyqsa, qayyrshylar mo­ly­ghar edi. Qayyrshylyqtan bayyghandar bek siyrek. Esikten esikke jýrip qayyrshylyqpen kýneltken tirshilik qanday, óz betinen kәsip qyp, mal jiyp, óz enbegimen kýn kórgen tirshilik qanday? Qayyrshylyqpen kýn kóremin degen onbaytyn adamnyng isi, súraumen molyghamyz degen onbaytyn júrttyng isi. Biz osy kýnge sheyin súraumen keldik, berer degen ýmitti baqtyq. Sú­ra­ghanymyz kóp, alghanymyz qansha, esepke salyp bayqau kerek emes pe? Súrauymyz kóp bolyp, al­ghanymyz joq bolsa, súrauda ne ma­ghyna bar? Ózgege senbey ól­mes jaghymyzdy ózimiz kózdep oi­lanyp, qamdanu kerek emes pe? Joq, әlde bolsa súrauymyz jetpe­gen jeri bar desek, tolyqtyryp súralyq. Súraghanymyz qansha, súraghannan alghanymyz bar ma, sú­­ramay taghy qalghanymyz bar ma, bilu ýshin keyingi nómerlerde so­nyng jayyn jazyp ótpekpiz. Sonan song súramay qalghan mynaday nәrse bar eken desek, súrau jaghyn kenesermiz. Súramay qal­ghanymyz joq eken. Súrasaq ta bermeydi eken. Súraghannan esh­­nәrse ónbeydi eken desek, ón­beytin isti qoyyp, ózge jolyn qaras­tyryp, aqyldasuymyz tiyis emes pe?

Mirjaqyp Dulatúly.

«Qazaq» gazeti, 
1913, №1-44

Abai.kz