(Milliard tonna múnay óndire otyryp, nege kedeymiz?..)

Qazaqstan Respublikasy tәuelsizdik alghan kýnnen bergi uaqytta 1 (bir) milliard tonna múnay óndirdi. Búl – búltartpas fakt. Osy kólemde óndirilgen «qara altynnyn» 30 payyzy mening Manghystauymnyng enshisinde. Búghan eshkim qarsy uәj aita almas. Qazaq eli tek songhy eki-ýsh jyldyng ózinde jyl sayyn 80 million tonnadan kem múnay óndirip otyrghan joq. Búl da dau tudyrmaytyn aqiqat.

Jylyna óndiriletin   múnaydyng býgingi naryqtaghy qúny, shamamen, 52-55 milliard AQSh dollaryn qúraydy eken. Búl derekter songhy kezderi búqaralyq aqparat qúraldarynda jii kezdesip jýr. Dey túrghanmen, múnaydyng ainalasynda kelensiz jaylar kóp!.. Ózderi óndirip otyrghan múnayynan tolyqqandy enbekaqy ala almasa, Manghystau múnayshylary qaytip ereuildetpesin!.. Al, bizding biyliktegiler bolsa, júrtshylyqty: «Pәlen million tenge bóldik!..» - dep júbatyp, arasynda azdy-kópti milliardtaghan tenge bólinip jatyrghanyn jarnamalap kórsetip (búl milliardtardyng da qoldy bolyp jatyrghany el-júrtqa belgili. Oghan Atyraudaghy sheneunikterding jappay qylmysqa tartyluy naqty dәlel.), qara halyqty aldarqatugha sheber!.. Sóitip, bizding basymyzdy tengemen shyrmap, al, aty shuly «kók qaghazgha» kelgende – búl biylik auyz ashpaydy. Olar jyl sayyn múnaydan týsetin 50 mlrd. dollar shamasyndaghy   paydany nege aitpaydy?.. Jalpy, múnay eksportynyng baghamy AQSh dollarymen eseptelmey me?.. Múnaydan týsetin týsimning de baghamy sol ghoy!..

Endi әlemge әigili dollarmen eseptelgen (jogharyda kórsetilgen 52-55 mlrd dollar – songhy kezdegi jyl sayynghy óndiriletin múnaydyng qúny) milliardtaghan týsimdi tengege shaghyp kóreyikshi!.. Sonda - talay trilliondardyng bastary qyltiyp shyqpay ma?.. Jogharyda kórsetilgen mol qarjy – bizding elimizde múnaydan týsetin tabystyng tek qana bir jyldyq ýles – paydasy. Búl kól-kósir tabystan – investorlar da kóp payda kóredi. Biraq, olardyng payda mólsheri biz ýshin júmbaq bolyp túr!..

Endi, kýni býginge deyin óndirilgen bir milliard tonna múnaydy – әr jyldardaghy «qara altyn» baghasynyng kóterilu baghamdarymen jobalap eseptep kóreyikshi!.. Qalay bolar eken?.. Búl jerde, «milliard» degen bagham búghyp qalyp, bir milliard tonna múnaydan týsetin tabysymyz – trillion dollargha jetip jyghylatyny aidan anyq!.. Múnday mol qarjymen – investorlardy da jarylqap, bizding qara halyqty da kende qaldyrmaugha bolatyn edi ghoy!..

2000 jyldan beri múnaydyng baghasy ýzdiksiz kóterilip, songhy on jylda «qara altynnyn» bir barreli 50 dollardan  týsken joq. Ras, 2009 jyly 45 dollargha deyin tómendedi. Búl jerde alyp bara jatqan aiyrmashylyq joq. Búl kórsetilgen baghamnyng 140 dollargha deyin jetip, tipti, asyp jyghylghan sәtteri de boldy. Sóitip, múnaydyng baghasy, jogharyda kórsetilgen 50 dollar baghammen salystyrghanda, ýsh esege juyq ósti. Qazirgi uaqytta múnaydyng baghasy 110 dollardyng ainalasynda qúbylyp túr (Maqalanyng 2011 jyly jazylghanyn eskertemiz. - red). Jylyna 80 mln. tonna múnay óndirip otyrghan elge búl da az bagha emes. Sonymen, 2003 jyldan beri múnay óndiru kólemi 50 mln. tonnadan tómendemegen joq, kerisinshe, jogharylau ýstinde, tipti, sharyqtap ósip keledi dese de bolady. Bir «TShO» kompaniyasynyng ózi jylyna 24-25 mln. tonna múnay óndiredi. Býgingi kýni jyldyq múnay kólemi 82 mln. tonnagha jetip jyghylghan bolar!.. Tek qana múnaydyng ózinen trillion dollargha juyq payda tauyp otyryp, bar bolghany, 16 millionnan astam túrghyndy asyray almay otyrmyz!..

Búl asa mol qarjynyng az ghana halyqtyng iygiligine jaramauy – bizding elimizde sybaylas jemqorlyqtyng sharyqtau shegine jetkenin bildiredi!.. Al, «qara altynnan» trillion dollargha juyq payda tauyp otyrghan qazaq elining múnayly Manghystauy (trillion dollargha juyq tabystyng 30 payyzy bizding ólkening múnayynyng ýlesinde) qanday kýy keshude?.. Býginde Manghystau halqynyng 25-30 payyzy júmyssyz!.. Mening búl boljamyma eshkim qarsy kele qoymas!.. Ásirese, auyldyq jerlerde júmyssyzdyq qatty beleng alghan. Ár eki ýiding birinde júmyssyzdar «men múndalap» túr!.. Múnayshylary bolsa anau: «Tolyqqandy enbekaqy dәmetemiz!..» – dep, týrmede otyr. Joldary bolsa mynau – kólikpen jýrip-túru – azaptyng azaby!.. Ásirese, Beyneu-Shetpe tas jolynyng qorlyghy jetip – artylady. Jolaushylar múnday jolmen jýruge betinen basady. Búl qorlyghy az degendey, ekologiyalyq apatty jaghdayda túrghan Manghystaugha: «AES salamyz!..» – dep eldi taghy dýrliktirip otyr!.. Kaspiy tenizining tabanyndaghy múnay-gaz óndirisining qauip-qateri búl Manghystaugha az ba eken?..

Aymaghymyzda júmyssyzdyqtyng órship túrghanyn dәleldeytin bir mysal keltire keteyin. «Tek Janaózen qalasynyng ózinde ghana 30-40 myng adam (búl qalada 150 mynday halyq bar) júmyssyz, qanghyp bos jýr!..» – desem – Qúdaydyng aldynda kýnәhar bolmaspyn!.. Osy qalanyng әkimi Serikbay Túrymovtyng ótken jyly «Jas Alash» gazetine bergen súhbaty esime týsip otyr. Onyng aituynsha: «Búl shaharda jyl basynda júmyssyz retinde tirkelgen adam sany – 3382, býginde olardyng 2214-i júmysqa ornalasqan!..». Bet aldyna búlay bósuge bola ma?.. Sonda, 150 mynday túrghyny bar Janaózende qalghan barlyq júmyssyzdardyng júmyspen qamtylyp bolghany ghoy!.. Búghan kim senedi?.. Ákim býitip kimdi aldaghysy keledi?.. Osy qalany asyrap otyrghan «Ózenmúnaygaz» kәsipornynda 9700-10000 shamasynda múnayshy bar. Endi osy kompaniyagha qatysty salalyq mekemelerdi qosyp eseptegende onda barlyghy 14500-15000 júmysshy enbek etedi. Búl qalada basqa aitarlyqtay óndiris oshaqtary joq. Budjettik mekemelerding qyzmetkerleri, shauyp shyqsa, 15 myng bolar. Mektep oqushylaryn 20 myng dep alayyq. Sonyng ózinde 50 myngha әreng jetedi. Sonda qalghan 80 myng túrghyn nemen ainalysady?.. Súraq kóp. Ákim aitqanday: «3382 adam – júmyssyz», – degenge kim senedi?..

Mening qaqsap otyrghanymday, múnaydan týsken trillion dollargha juyq mol tabys bayaghyda-aq býkil Qazaq elin ýlde men býldege oramaytyn ba edi?.. Álde, búl biylik óz degenin istep, Manghystau ólkesin búrynghysha ayausyz sora bere me?.. «Mening Manghystauym ashkózdilikpen tonalyp jatyr!..» – dep jar saluym oryndy. Múnaydan payda kórmey otyrghan, qayyrshy jerlesterim-au (әriyne, aramyzda úrlyqpen qaryndaryn qampiytqandar joq emes), «Qayyrsyz múnay!..» – demey qayteyin, múnayshylarymyz Janaózenning tәuelsizdik alanynda jeti ay boyy ereuildep, tipti, týnep jatyp, jandaryn qinady!.. Onyng arty ne boldy?.. Jazyqsyz múnayshylar týrmege toghytyldy!.. Bar pәle – «Ózenmúnaygaz» AQ-y men «Embimúnaygaz» AQ-ynyng biriktirilip, «Qazmúnaygaz» Barlau – Óndiru» kompaniyasyna ainaluynan jәne de búl aksionerlik qoghamnyng birqatar aksiyalarynyng jekege ótuinen bolghan. Búl eki kәsiporyn 2004 jyly qosylyp, «Qazmúnaygaz» BÓ» kompaniyasy atanyp, Astana qalasynda oryn tepken. Tap sol uaqytta múnayshylar arasynda, tipti, Janaózen túrghyndarynyng óz ishinde de jalaqygha, qalanyng bolashaghyna baylanysty kóptegen qobaljular oryn alghan. Atalghan shaharda kezinde týrli basqosulardyng kóbeyip ketkeni el – júrtqa ayan. Sol kezde Janaózen qalasyna jalghas jatqan Tenge kentining ardagerler ýiinde aqsaqaldarmen kezdeskenim ýshin – mening de (osy joldardyng avtory ) jauapqa tartylghanym bar!.. Osy ólkening azamaty retinde mening de jogharyda kórsetilgen kelensizdikke óz pikirimdi bildirgenim bar!.. Sodan, oblystyq Ishki ister departamentining qoghamdyq qauipsizdikti saqtau bólimining jinaqtaghan materialdary negizinde (әkimshilik jaza qoldanu) sotqa da tartyldym!.. Áyteuir, adal sudiyagha tap bolyp, aqtalyp ta shyqtym. Is – әreketimde qoghamdyq tәrtipti búzghan jayttar dәleldengen joq!.. Sol uaqytta qalalyq әkimshilik, sonday-aq, «Ózenmúnaygaz» basshylary tarapynan qayta – qayta jiyndar ótkizilip, júrtshylyqty sabyrgha shaqyrghan. «Múnay kәsipshiliginde de, qalamyzda da bar tirshilik qalypty jaghdayda saqtalady!..» – dep sendirgen. Onyng arty ne bolghanyn búrnaghy jyly kórip, el bolyp qayghyrghan joqpyz ba?!. Jogharyda aitylghan biriktiriluden keyin «Ózenmúnaygaz» kәsiporny óz qúramynda týrli salalyq ózgeristerge úshyrap, keybir nysandary jauapkershiligi shekteuli seriktestikterge ainalyp, jekege ótti. Aqyrynda, 2006 jyly «Qazmúnaygaz» BÓ» kompaniyasynyng 40 payyz aksiyalar paketi (jekege ótken aksiyalardyng mólsheri jóninde súraq kóp) Qazaqstandyq (KASE) jәne London Qor Birjasynda jeke investorlargha satylumen ayaqtaldy. Biraq, kýni býginge deyin búl kompaniyanyng satylyp ketken aksiyalary tónireginde týrli aqparattar órip jýr!.. Mysaly, osy kompaniyanyng aqparattyq sayasat jәne investorlarmen baylanys basqarmasynyng diyrektory A.IY.Gladyshevtyng «Jas Alash» gazetindegi (30.11.2010 j.) súhbatynda atalghan kompaniyanyng 67 payyz aksiyasy satylghany kórsetilgen. Al, Janaózen múnayshylarynyng sotynda kuә retinde súralghan «Ózenmúnaygaz» óndiristik filialynyng búrynghy diyrektory K. Eshmanov osy aksionerlik qoghamynyng 63 payyz aksiyasy – London birjasynda satylghanyn tilge tiyek etken. Sonymen qatar: «Búl kompaniyanyng 11 payyz aksiyasy Qytaygha satyldy», – degen aqparat taghy bar. Ziyaly qauym ókilderining Preziydent pen Premier-ministrge joldaghan mәlimdemesinde («Jas Alash» gazeti. 11.01.2013 j.) el baylyghy tonalyp jatqany habarlanghan. Biylikting әu bastaghy pighyly da, kózdegen maqsaty da atalghan kәsiporyndardyng aksiyalaryn jekege ótkizu eken ghoy!.. Keybir aqparat qúraldary: «Búl kompaniyanyng investorlar qúramynda Timur Qúlybaev pen ýndis Lakshmy Mittall bar», – dep kórsetedi.

Men óz basym, «Qazmúnaygaz» BÓ» aksionerlik qoghamyn әuelden-aq osynday maqsatpen qúrylghan kompaniya dep esepteymin. Óitpese olar Astanada ornalasyp alyp, sonda 400 qyzmetker ústaytynday ne qylghan aidahar?!. Al, el-júrttyng ne oilaytynyn men qaydan bileyin? Sóitip, búl kompaniyanyng biraz aksiyalary jeke investorlargha ótkennen keyin «Ózenmúnaygaz» kәsipornyndaghy múnayshylardyng hal-ahualy nasharlay bastady. Jekege ótkennen keyin menshik iyeleri qarjyny ýnemdey bastaydy, yaghni, tiyn sanaydy!.. Áriyne, sanau degen – әrkimning óz sharuasy!.. Degenmen, onyng ainalasyna ziyany tiymegeni jón ghoy!..

Osylaysha, menshiktik túrghydaghy ózgeristerden keyin jaghdaylary tómendegen múnayshylardyng arasynda ashtyq jariyalau, ereuildetu beleng aldy. 2008 jyly «Ózenmúnaygaz» óndiristik filialyna qarasty «UOS-5» mekemesinde júmysshylardyng zandy talaptary búzylyp, eki tarap arasyndaghy shiyelenisting arty ashtyq jariyalaugha úlasty. Oghan tek BAQ aralasqannan keyin baryp qana mәseleler ondy sheshilip, múnayshylar tynyshtalghan bolatyn. 2009 jyly «Búrghylau» JShS-i múnayshylarynyng ereuili búrq etip, onda da ashtyq jariyalanghan. Áyteuir, bir aigha jetpey, múnayshylardyng talaptary shala-sharpy oryndalghan boldy. Osylaysha, múnayshylardyng janayqayy odan әri jalghasyp, arty ózderine belgili 2011 jyldyng jeltoqsanyna әkelip soqtyrghan!.. Qazirgi uaqytta qarap otyrsaq, aldynghy jylghy jeti ay ereuildetken múnayshylargha berilmegen qarjy – býginderi Janaózen qalasynyng qordalanghan problemalaryn sheshuge ýiilip-tógilip jatyr!.. Búl jayttar neni bildirip, neni menzeydi?.. Biylikting búl sayasatyn qalay týsinuge bolady?.. Álde, búl – qoldary qangha bylghanghan biylikting óz kinәsin juyp-shayyp, aqtalyp jatqan siqy ma?!. Qalay bolghanda da, búlar qara halyqqa azdy-kópti iyile bastady!.. Der kezinde múnayshylargha bólinbegen qarajat búqaragha endi ghana búryla bastady!.. Búghan da tәuba!.. Jalpy, mening payymdauymsha, der kezinde múnayshylardyng jalaqylaryn kótermeuding   negizgi sebebi – biylikting «basqa aimaqtardaghy múnayshylar úiqylarynan oyanyp ketpesin!..» – degen saqtyghynan shyqqan bolatyn!.. «Elimizding basqa ónirlerindegi múnayshylar da eshtene dәmetpesin, yaghni, oghan da joq, búghan da joq!..» – degen baghyttaghy ústanym edi. Bizding biylikting ereuildetken múnayshylardy jeti ay boyy qaqsatyp qoyyp, artynan olardy kýshpen túnshyqtyrghany býkil әlemge ayan bolghan joq pa?!. Áriyne, búl jerde – atyshuly kompaniyanyng menshik iyeleri ózgerip, búlargha investor bolyp qol sozghan alpauyttardyng da qyrsyghy tiymey qalmady!.. Turasyn aitsaq, bar gәp – «Qazmúnaygaz» BÓ» kompaniyasynda – menshik iyelerining ózgeruinde!.. Yaghni, jogharyda kórsetilgen belsendi aksionerlerding qiytúrqy әreketterinde!.. Olardyng kimder ekenderin jogharyda topshylap ótkendey boldym. Arghy jaghyn ózderiniz ajyratyp alarsyzdar.

Múnayshylardyn, qala berdi, júrtshylyqtyng negizgi talaptarynyng jyldan-jylgha kýshengi – (búl jerde ashtyq jariyalau, ereuildetu t.b. faktorlardy atap ótuge bolady) elimizdegi múnay-gaz sektorlaryndaghy sheteldik investorlarmen arada jasalghan kontraktilerding jabyq kýiinde qala beruinen!.. Múrttary maylanghan múnay barondarynyng neshe týrli qiytúrqy әreketteri, kerek desender, shytyrmany kóp bylyq-shylyqtary osy kelisim-sharttardyng ishinde!.. Búl qúpiya qújattardyng betperdesi ashylyp, halyqqa jariya bolatyn mezgili jetti dep esepteymin!.. Bar pәle – osy kontraktilerding ishinde!.. Búl qújattardy kórmey, olardy eki shúqyp, bir qaramay – qara halyqtyng baghy esh uaqytta ashylmaydy!.. Búl mening kóripkeldigim emes, búl – aidan anyq aqiqat!.. Múnay-gaz salasynda sheteldik investorlarmen jasalghan kelisim-sharttardyng ashyqtyghyn býkil el-júrt bolyp, jappay talap etuimiz kerek!.. Men, óz kezegimde, osy baghytta talaptanyp, naqty iske kiristim. Sóitip, QR Ýkimetin – memlekettik organ dep eseptep, búl qúzyrly organdy sotqa jetelep, ózimning konstitusiyalyq qúqyghymdy qorghap otyrmyn!.. Ata Zanymyzdyng 18 babynyng 3 – tarmaghynda bizderge qúqyqtarymyz ben mýddelerimizge qatysty qújattarmen, sheshimdermen jәne aqparat kózderimen tanysugha mýmkindik bergen. Osy mýmkindikterimizdi birge qorghaugha shaqyramyn!.. Jogharyda kórsetkenimdey, múnay-gaz sektoryndaghy sheteldik investorlardyng ishinde ózimizding shendi-shekpendilerimiz de joq emes!.. Olar jeke kompaniyalaryn shetelde tirkep, investorlardyng atyn jamylyp, óz aqshamyzdy ózimizge qúiyp otyrghan!.. Aradaghy kontraktilerding el-júrtqa jariya boluyn qauymdasa, birlese talap etuimiz kerek!.. Biylik bolsa, bizding enjarlyghymyzdy paydalanyp, «qara altynnan» týsetin mol qarjyny sorpasha sapyryp, múrttary maylanyp, oiyna kelgenin isteude!.. Kerek desender, qara halyqty mәngýrt sanap, júrttyng basyn: «2030 jyly, qala berdi, 2050 jylgha deyin shyday túryndar, ar jaghynda júmaqta ómir sýresinder!..» – degendey jelsózdermen ainaldyryp keledi!.. Onymen qoymay, jemqorlardy betine jiberip, olardyng shetel asuyna jaghday tughyzyp, jymqyrghandaryn alyp ketuine mýmkindik berip keledi!.. Mysaly, milliardtap asap, mol qarjyny jymqyryp, shetel asqan sheneunikter kóbeyip ketti!.. Aytpay ketuge bolmaydy!.. Korrupsiyagha batqan oblys әkimderining jauapkershilikke tartylmauy – el-júrtty qatty alandatyp otyr!.. Búlar – zangha tartylmaytynday ne qylghan qúdiret iyeleri edi??? Mysaly: «Atyrau oblysynyng búrynghy әkimi B.Rysqaliyevting qaramaghyndaghy jauapty qyzmetkerler úiymdasqan týrde qylmysqa baryp, elimizge 72 milliard tenge kóleminde ziyan keltirdi», – dep qamalyp jatsa, oblystyng búrynghy basshysy shetelde taltandap jýr!.. Ony nege qúryqqa týsirmeydi?.. Búny qalay týsinuge bolady? Osynday qylmystar bir kýnde, ne, bir jylda jasalghan joq qoy!.. Kezinde nege tiyisti sharalar alynbaghan?.. Qúqyq qorghau organdary qayda qaraghan?..

Al, bizding biyliktegiler bolsa, bolatynyn boldyryp, qyratynyn qyryp alyp, bar sharua bitkendey, Janaózen qalasynyng atyn ózgertumen әlektendi!.. Tynyshyna jatqan qasiyetti atamyzda búl biylikting ne almaghy bar eken?!. Aruaqty qozghap, eldi dýrliktirdi!.. Onymen qoymay, búl biylik sayqymazaq – oiyngha ózderining «dejurnyi», al, bizshe «jandayshap» aqsaqaldaryn qosyp, el aldynda olardyng da abyroyyn tókti!.. Adaydyng úranyna ainalghan qasiyetti babamyzdyng ataq-danqy alys-jaqyn júrttargha da belgili. Ata ruhy adaylardyng jýreginde onsyz da mәngi saqtalady!..  (Avtor Janaózen qalasyna Beket Ata atyn bermek bolghan joghary jaqtyng úsynysyn aityp otyr. - red)

Búl arsyz biylikten, oiyna ne kelse sony istep otyrghan biylikten Manghystaudyng әr azamaty ólkemizding jer qoynauy baylyghynan týsetin tabystan óz nesibesin talap etui kerek!.. Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasynda elimizding әr azamatynyng qúqyqtary men mýddeleri naqty qorghalghan. Sondyqtan, Ata Zanymyzdy basshylyqqa ala otyryp, jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynyng qyzmetine tikeley aralasuymyz kerek!.. Aymaq әkimderin, odan tómengi әkimderdi de jalpy halyqtyq saylau arqyly tandauymyz kerek!.. Oghan jappay el bolyp atsalysu – býgingi kýnning kezek kýttirmeytin talaby. Jergilikti halyqtyng arasynan әkimderdi tandap, olardy ózimiz saylamay – býgingi tonaushylyq әreketterden qútylmaymyz!.. Jogharyda kórsetkenimdey, múnaydan týsken trillion dollargha juyq mol qarjy (taghy da qaytalaymyn, búl kólemdegi qarjynyng 30 payyzy – Manghystau múnayynyng ýlesinde) bizdey qara halyqqa nege jetpeydi?.. Búl degen – Qazaq elinde tonaushylyq әreketting sharyqtau shegine jetkendigi!.. Sondyqtan búl  biylikten tendigimizdi súraugha tolyq qaqymyz bar!..

Qamysbay Besinbergenúly,

Manghystau oblysy.

Abai.kz