(ميلليارد توننا مۇناي وندىرە وتىرىپ، نەگە كەدەيمىز؟..)

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن بەرگى ۋاقىتتا 1 ء(بىر) ميلليارد توننا مۇناي ءوندىردى. بۇل – بۇلتارتپاس فاكت. وسى كولەمدە وندىرىلگەن «قارا التىننىڭ» 30 پايىزى مەنىڭ ماڭعىستاۋىمنىڭ ەنشىسىندە. بۇعان ەشكىم قارسى ءۋاج ايتا الماس. قازاق ەلى تەك سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ وزىندە جىل سايىن 80 ميلليون توننادان كەم مۇناي ءوندىرىپ وتىرعان جوق. بۇل دا داۋ تۋدىرمايتىن اقيقات.

جىلىنا وندىرىلەتىن   مۇنايدىڭ بۇگىنگى نارىقتاعى قۇنى، شامامەن، 52-55 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرايدى ەكەن. بۇل دەرەكتەر سوڭعى كەزدەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى كەزدەسىپ ءجۇر. دەي تۇرعانمەن، مۇنايدىڭ اينالاسىندا كەلەڭسىز جايلار كوپ!.. وزدەرى ءوندىرىپ وتىرعان مۇنايىنان تولىققاندى ەڭبەكاقى الا الماسا، ماڭعىستاۋ مۇنايشىلارى قايتىپ ەرەۋىلدەتپەسىن!.. ال، ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەر بولسا، جۇرتشىلىقتى: «پالەن ميلليون تەڭگە بولدىك!..» - دەپ جۇباتىپ، اراسىندا ازدى-كوپتى ميللياردتاعان تەڭگە ءبولىنىپ جاتىرعانىن جارنامالاپ كورسەتىپ (بۇل ميللياردتاردىڭ دا قولدى بولىپ جاتىرعانى ەل-جۇرتقا بەلگىلى. وعان اتىراۋداعى شەنەۋنىكتەردىڭ جاپپاي قىلمىسقا تارتىلۋى ناقتى دالەل.), قارا حالىقتى الدارقاتۋعا شەبەر!.. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ باسىمىزدى تەڭگەمەن شىرماپ، ال، اتى شۋلى «كوك قاعازعا» كەلگەندە – بۇل بيلىك اۋىز اشپايدى. ولار جىل سايىن مۇنايدان تۇسەتىن 50 ملرد. دوللار شاماسىنداعى   پايدانى نەگە ايتپايدى؟.. جالپى، مۇناي ەكسپورتىنىڭ باعامى اقش دوللارىمەن ەسەپتەلمەي مە؟.. مۇنايدان تۇسەتىن ءتۇسىمنىڭ دە باعامى سول عوي!..

ەندى الەمگە ايگىلى دوللارمەن ەسەپتەلگەن (جوعارىدا كورسەتىلگەن 52-55 ملرد دوللار – سوڭعى كەزدەگى جىل سايىنعى وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ قۇنى) ميللياردتاعان ءتۇسىمدى تەڭگەگە شاعىپ كورەيىكشى!.. سوندا - تالاي تريلليونداردىڭ باستارى قىلتيىپ شىقپاي ما؟.. جوعارىدا كورسەتىلگەن مول قارجى – ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مۇنايدان تۇسەتىن تابىستىڭ تەك قانا ءبىر جىلدىق ۇلەس – پايداسى. بۇل كول-كوسىر تابىستان – ينۆەستورلار دا كوپ پايدا كورەدى. بىراق، ولاردىڭ پايدا مولشەرى ءبىز ءۇشىن جۇمباق بولىپ تۇر!..

ەندى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وندىرىلگەن ءبىر ميلليارد توننا مۇنايدى – ءار جىلدارداعى «قارا التىن» باعاسىنىڭ كوتەرىلۋ باعامدارىمەن جوبالاپ ەسەپتەپ كورەيىكشى!.. قالاي بولار ەكەن؟.. بۇل جەردە، «ميلليارد» دەگەن باعام بۇعىپ قالىپ، ءبىر ميلليارد توننا مۇنايدان تۇسەتىن تابىسىمىز – تريلليون دوللارعا جەتىپ جىعىلاتىنى ايدان انىق!.. مۇنداي مول قارجىمەن – ينۆەستورلاردى دا جارىلقاپ، ءبىزدىڭ قارا حالىقتى دا كەندە قالدىرماۋعا بولاتىن ەدى عوي!..

2000 جىلدان بەرى مۇنايدىڭ باعاسى ۇزدىكسىز كوتەرىلىپ، سوڭعى ون جىلدا «قارا التىننىڭ» ءبىر باررەلى 50 دوللاردان  تۇسكەن جوق. راس، 2009 جىلى 45 دوللارعا دەيىن تومەندەدى. بۇل جەردە الىپ بارا جاتقان ايىرماشىلىق جوق. بۇل كورسەتىلگەن باعامنىڭ 140 دوللارعا دەيىن جەتىپ، ءتىپتى، اسىپ جىعىلعان ساتتەرى دە بولدى. ءسويتىپ، مۇنايدىڭ باعاسى، جوعارىدا كورسەتىلگەن 50 دوللار باعاممەن سالىستىرعاندا، ءۇش ەسەگە جۋىق ءوستى. قازىرگى ۋاقىتتا مۇنايدىڭ باعاسى 110 دوللاردىڭ اينالاسىندا قۇبىلىپ تۇر (ماقالانىڭ 2011 جىلى جازىلعانىن ەسكەرتەمىز. - رەد). جىلىنا 80 ملن. توننا مۇناي ءوندىرىپ وتىرعان ەلگە بۇل دا از باعا ەمەس. سونىمەن، 2003 جىلدان بەرى مۇناي ءوندىرۋ كولەمى 50 ملن. توننادان تومەندەمەگەن جوق، كەرىسىنشە، جوعارىلاۋ ۇستىندە، ءتىپتى، شارىقتاپ ءوسىپ كەلەدى دەسە دە بولادى. ءبىر «تشو» كومپانياسىنىڭ ءوزى جىلىنا 24-25 ملن. توننا مۇناي وندىرەدى. بۇگىنگى كۇنى جىلدىق مۇناي كولەمى 82 ملن. تونناعا جەتىپ جىعىلعان بولار!.. تەك قانا مۇنايدىڭ وزىنەن تريلليون دوللارعا جۋىق پايدا تاۋىپ وتىرىپ، بار بولعانى، 16 ميلليوننان استام تۇرعىندى اسىراي الماي وتىرمىز!..

بۇل اسا مول قارجىنىڭ از عانا حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراماۋى – ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەنىن بىلدىرەدى!.. ال، «قارا التىننان» تريلليون دوللارعا جۋىق پايدا تاۋىپ وتىرعان قازاق ەلىنىڭ مۇنايلى ماڭعىستاۋى (تريلليون دوللارعا جۋىق تابىستىڭ 30 پايىزى ءبىزدىڭ ولكەنىڭ مۇنايىنىڭ ۇلەسىندە) قانداي كۇي كەشۋدە؟.. بۇگىندە ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ 25-30 پايىزى جۇمىسسىز!.. مەنىڭ بۇل بولجامىما ەشكىم قارسى كەلە قويماس!.. اسىرەسە، اۋىلدىق جەرلەردە جۇمىسسىزدىق قاتتى بەلەڭ العان. ءار ەكى ءۇيدىڭ بىرىندە جۇمىسسىزدار «مەن مۇندالاپ» تۇر!.. مۇنايشىلارى بولسا اناۋ: «تولىققاندى ەڭبەكاقى دامەتەمىز!..» – دەپ، تۇرمەدە وتىر. جولدارى بولسا مىناۋ – كولىكپەن ءجۇرىپ-تۇرۋ – ازاپتىڭ ازابى!.. اسىرەسە، بەينەۋ-شەتپە تاس جولىنىڭ قورلىعى جەتىپ – ارتىلادى. جولاۋشىلار مۇنداي جولمەن جۇرۋگە بەتىنەن باسادى. بۇل قورلىعى از دەگەندەي، ەكولوگيالىق اپاتتى جاعدايدا تۇرعان ماڭعىستاۋعا: «اەس سالامىز!..» – دەپ ەلدى تاعى دۇرلىكتىرىپ وتىر!.. كاسپي تەڭىزىنىڭ تابانىنداعى مۇناي-گاز ءوندىرىسىنىڭ قاۋىپ-قاتەرى بۇل ماڭعىستاۋعا از با ەكەن؟..

ايماعىمىزدا جۇمىسسىزدىقتىڭ ءورشىپ تۇرعانىن دالەلدەيتىن ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن. «تەك جاڭاوزەن قالاسىنىڭ وزىندە عانا 30-40 مىڭ ادام (بۇل قالادا 150 مىڭداي حالىق بار) جۇمىسسىز، قاڭعىپ بوس ءجۇر!..» – دەسەم – قۇدايدىڭ الدىندا كۇناھار بولماسپىن!.. وسى قالانىڭ اكىمى سەرىكباي تۇرىموۆتىڭ وتكەن جىلى «جاس الاش» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا: «بۇل شاھاردا جىل باسىندا جۇمىسسىز رەتىندە تىركەلگەن ادام سانى – 3382, بۇگىندە ولاردىڭ 2214-ءى جۇمىسقا ورنالاسقان!..». بەت الدىنا بۇلاي بوسۋگە بولا ما؟.. سوندا، 150 مىڭداي تۇرعىنى بار جاڭاوزەندە قالعان بارلىق جۇمىسسىزداردىڭ جۇمىسپەن قامتىلىپ بولعانى عوي!.. بۇعان كىم سەنەدى؟.. اكىم ءبۇيتىپ كىمدى الداعىسى كەلەدى؟.. وسى قالانى اسىراپ وتىرعان «وزەنمۇنايگاز» كاسىپورنىندا 9700-10000 شاماسىندا مۇنايشى بار. ەندى وسى كومپانياعا قاتىستى سالالىق مەكەمەلەردى قوسىپ ەسەپتەگەندە وندا بارلىعى 14500-15000 جۇمىسشى ەڭبەك ەتەدى. بۇل قالادا باسقا ايتارلىقتاي ءوندىرىس وشاقتارى جوق. بيۋدجەتتىك مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرى، شاۋىپ شىقسا، 15 مىڭ بولار. مەكتەپ وقۋشىلارىن 20 مىڭ دەپ الايىق. سونىڭ وزىندە 50 مىڭعا ارەڭ جەتەدى. سوندا قالعان 80 مىڭ تۇرعىن نەمەن اينالىسادى؟.. سۇراق كوپ. اكىم ايتقانداي: «3382 ادام – جۇمىسسىز»، – دەگەنگە كىم سەنەدى؟..

مەنىڭ قاقساپ وتىرعانىمداي، مۇنايدان تۇسكەن تريلليون دوللارعا جۋىق مول تابىس باياعىدا-اق بۇكىل قازاق ەلىن ۇلدە مەن بۇلدەگە ورامايتىن با ەدى؟.. الدە، بۇل بيلىك ءوز دەگەنىن ىستەپ، ماڭعىستاۋ ولكەسىن بۇرىنعىشا اياۋسىز سورا بەرە مە؟.. «مەنىڭ ماڭعىستاۋىم اشكوزدىلىكپەن تونالىپ جاتىر!..» – دەپ جار سالۋىم ورىندى. مۇنايدان پايدا كورمەي وتىرعان، قايىرشى جەرلەستەرىم-اۋ (ارينە، ارامىزدا ۇرلىقپەن قارىندارىن قامپيتقاندار جوق ەمەس), «قايىرسىز مۇناي!..» – دەمەي قايتەيىن، مۇنايشىلارىمىز جاڭاوزەننىڭ تاۋەلسىزدىك الاڭىندا جەتى اي بويى ەرەۋىلدەپ، ءتىپتى، تۇنەپ جاتىپ، جاندارىن قينادى!.. ونىڭ ارتى نە بولدى؟.. جازىقسىز مۇنايشىلار تۇرمەگە توعىتىلدى!.. بار پالە – «وزەنمۇنايگاز» اق-ى مەن «ەمبىمۇنايگاز» اق-ىنىڭ بىرىكتىرىلىپ، «قازمۇنايگاز» بارلاۋ – ءوندىرۋ» كومپانياسىنا اينالۋىنان جانە دە بۇل اكتسيونەرلىك قوعامنىڭ بىرقاتار اكتسيالارىنىڭ جەكەگە وتۋىنەن بولعان. بۇل ەكى كاسىپورىن 2004 جىلى قوسىلىپ، «قازمۇنايگاز» ءبو» كومپانياسى اتانىپ، استانا قالاسىندا ورىن تەپكەن. تاپ سول ۋاقىتتا مۇنايشىلار اراسىندا، ءتىپتى، جاناوزەن تۇرعىندارىنىڭ ءوز ىشىندە دە جالاقىعا، قالانىڭ بولاشاعىنا بايلانىستى كوپتەگەن قوبالجۋلار ورىن العان. اتالعان شاھاردا كەزىندە ءتۇرلى باسقوسۋلاردىڭ كوبەيىپ كەتكەنى ەل – جۇرتقا ايان. سول كەزدە جاڭاوزەن قالاسىنا جالعاس جاتقان تەڭگە كەنتىنىڭ ارداگەرلەر ۇيىندە اقساقالدارمەن كەزدەسكەنىم ءۇشىن – مەنىڭ دە (وسى جولداردىڭ اۆتورى ) جاۋاپقا تارتىلعانىم بار!.. وسى ولكەنىڭ ازاماتى رەتىندە مەنىڭ دە جوعارىدا كورسەتىلگەن كەلەڭسىزدىككە ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەنىم بار!.. سودان، وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ جيناقتاعان ماتەريالدارى نەگىزىندە (اكىمشىلىك جازا قولدانۋ) سوتقا دا تارتىلدىم!.. ايتەۋىر، ادال سۋدياعا تاپ بولىپ، اقتالىپ تا شىقتىم. ءىس – ارەكەتىمدە قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزعان جايتتار دالەلدەنگەن جوق!.. سول ۋاقىتتا قالالىق اكىمشىلىك، سونداي-اق، «وزەنمۇنايگاز» باسشىلارى تاراپىنان قايتا – قايتا جيىندار وتكىزىلىپ، جۇرتشىلىقتى سابىرعا شاقىرعان. «مۇناي كاسىپشىلىگىندە دە، قالامىزدا دا بار تىرشىلىك قالىپتى جاعدايدا ساقتالادى!..» – دەپ سەندىرگەن. ونىڭ ارتى نە بولعانىن بۇرناعى جىلى كورىپ، ەل بولىپ قايعىرعان جوقپىز با؟!. جوعارىدا ايتىلعان بىرىكتىرىلۋدەن كەيىن «وزەنمۇنايگاز» كاسىپورنى ءوز قۇرامىندا ءتۇرلى سالالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، كەيبىر نىساندارى جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىكتەرگە اينالىپ، جەكەگە ءوتتى. اقىرىندا، 2006 جىلى «قازمۇنايگاز» ءبو» كومپانياسىنىڭ 40 پايىز اكتسيالار پاكەتى (جەكەگە وتكەن اكتسيالاردىڭ مولشەرى جونىندە سۇراق كوپ) قازاقستاندىق (KASE) جانە لوندون قور بيرجاسىندا جەكە ينۆەستورلارعا ساتىلۋمەن اياقتالدى. بىراق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل كومپانيانىڭ ساتىلىپ كەتكەن اكتسيالارى توڭىرەگىندە ءتۇرلى اقپاراتتار ءورىپ ءجۇر!.. مىسالى، وسى كومپانيانىڭ اقپاراتتىق ساياسات جانە ينۆەستورلارمەن بايلانىس باسقارماسىنىڭ ديرەكتورى ا.ي.گلادىشەۆتىڭ «جاس الاش» گازەتىندەگى (30.11.2010 ج.) سۇحباتىندا اتالعان كومپانيانىڭ 67 پايىز اكتسياسى ساتىلعانى كورسەتىلگەن. ال، جاڭاوزەن مۇنايشىلارىنىڭ سوتىندا كۋا رەتىندە سۇرالعان «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك فيليالىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى ك. ەشمانوۆ وسى اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ 63 پايىز اكتسياسى – لوندون بيرجاسىندا ساتىلعانىن تىلگە تيەك ەتكەن. سونىمەن قاتار: «بۇل كومپانيانىڭ 11 پايىز اكتسياسى قىتايعا ساتىلدى»، – دەگەن اقپارات تاعى بار. زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ پرەزيدەنت پەن پرەمەر-مينيسترگە جولداعان مالىمدەمەسىندە («جاس الاش» گازەتى. 11.01.2013 ج.) ەل بايلىعى تونالىپ جاتقانى حابارلانعان. بيلىكتىڭ ءاۋ باستاعى پيعىلى دا، كوزدەگەن ماقساتى دا اتالعان كاسىپورىنداردىڭ اكتسيالارىن جەكەگە وتكىزۋ ەكەن عوي!.. كەيبىر اقپارات قۇرالدارى: «بۇل كومپانيانىڭ ينۆەستورلار قۇرامىندا تيمۋر قۇلىباەۆ پەن ءۇندىس لاكشمي ميتتالل بار»، – دەپ كورسەتەدى.

مەن ءوز باسىم، «قازمۇنايگاز» ءبو» اكتسيونەرلىك قوعامىن اۋەلدەن-اق وسىنداي ماقساتپەن قۇرىلعان كومپانيا دەپ ەسەپتەيمىن. ويتپەسە ولار استانادا ورنالاسىپ الىپ، سوندا 400 قىزمەتكەر ۇستايتىنداي نە قىلعان ايداھار؟!. ال، ەل-جۇرتتىڭ نە ويلايتىنىن مەن قايدان بىلەيىن؟ ءسويتىپ، بۇل كومپانيانىڭ ءبىراز اكتسيالارى جەكە ينۆەستورلارعا وتكەننەن كەيىن «وزەنمۇنايگاز» كاسىپورنىنداعى مۇنايشىلاردىڭ حال-احۋالى ناشارلاي باستادى. جەكەگە وتكەننەن كەيىن مەنشىك يەلەرى قارجىنى ۇنەمدەي باستايدى، ياعني، تيىن سانايدى!.. ارينە، ساناۋ دەگەن – اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى!.. دەگەنمەن، ونىڭ اينالاسىنا زيانى تيمەگەنى ءجون عوي!..

وسىلايشا، مەنشىكتىك تۇرعىداعى وزگەرىستەردەن كەيىن جاعدايلارى تومەندەگەن مۇنايشىلاردىڭ اراسىندا اشتىق جاريالاۋ، ەرەۋىلدەتۋ بەلەڭ الدى. 2008 جىلى «وزەنمۇنايگاز» وندىرىستىك فيليالىنا قاراستى «ۋوس-5» مەكەمەسىندە جۇمىسشىلاردىڭ زاڭدى تالاپتارى بۇزىلىپ، ەكى تاراپ اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ ارتى اشتىق جاريالاۋعا ۇلاستى. وعان تەك باق ارالاسقاننان كەيىن بارىپ قانا ماسەلەلەر وڭدى شەشىلىپ، مۇنايشىلار تىنىشتالعان بولاتىن. 2009 جىلى «بۇرعىلاۋ» جشس-ءى مۇنايشىلارىنىڭ ەرەۋىلى بۇرق ەتىپ، وندا دا اشتىق جاريالانعان. ايتەۋىر، ءبىر ايعا جەتپەي، مۇنايشىلاردىڭ تالاپتارى شالا-شارپى ورىندالعان بولدى. وسىلايشا، مۇنايشىلاردىڭ جانايقايى ودان ءارى جالعاسىپ، ارتى وزدەرىڭە بەلگىلى 2011 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا اكەلىپ سوقتىرعان!.. قازىرگى ۋاقىتتا قاراپ وتىرساق، الدىڭعى جىلعى جەتى اي ەرەۋىلدەتكەن مۇنايشىلارعا بەرىلمەگەن قارجى – بۇگىندەرى جاڭاوزەن قالاسىنىڭ قوردالانعان پروبلەمالارىن شەشۋگە ءۇيىلىپ-توگىلىپ جاتىر!.. بۇل جايتتار نەنى ءبىلدىرىپ، نەنى مەڭزەيدى؟.. بيلىكتىڭ بۇل ساياساتىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟.. الدە، بۇل – قولدارى قانعا بىلعانعان بيلىكتىڭ ءوز كىناسىن جۋىپ-شايىپ، اقتالىپ جاتقان سيقى ما؟!. قالاي بولعاندا دا، بۇلار قارا حالىققا ازدى-كوپتى يىلە باستادى!.. دەر كەزىندە مۇنايشىلارعا بولىنبەگەن قاراجات بۇقاراعا ەندى عانا بۇرىلا باستادى!.. بۇعان دا ءتاۋبا!.. جالپى، مەنىڭ پايىمداۋىمشا، دەر كەزىندە مۇنايشىلاردىڭ جالاقىلارىن كوتەرمەۋدىڭ   نەگىزگى سەبەبى – بيلىكتىڭ «باسقا ايماقتارداعى مۇنايشىلار ۇيقىلارىنان ويانىپ كەتپەسىن!..» – دەگەن ساقتىعىنان شىققان بولاتىن!.. «ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندەگى مۇنايشىلار دا ەشتەڭە دامەتپەسىن، ياعني، وعان دا جوق، بۇعان دا جوق!..» – دەگەن باعىتتاعى ۇستانىم ەدى. ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ەرەۋىلدەتكەن مۇنايشىلاردى جەتى اي بويى قاقساتىپ قويىپ، ارتىنان ولاردى كۇشپەن تۇنشىقتىرعانى بۇكىل الەمگە ايان بولعان جوق پا؟!. ارينە، بۇل جەردە – اتىشۋلى كومپانيانىڭ مەنشىك يەلەرى وزگەرىپ، بۇلارعا ينۆەستور بولىپ قول سوزعان الپاۋىتتاردىڭ دا قىرسىعى تيمەي قالمادى!.. تۋراسىن ايتساق، بار گاپ – «قازمۇنايگاز» ءبو» كومپانياسىندا – مەنشىك يەلەرىنىڭ وزگەرۋىندە!.. ياعني، جوعارىدا كورسەتىلگەن بەلسەندى اكتسيونەرلەردىڭ قيتۇرقى ارەكەتتەرىندە!.. ولاردىڭ كىمدەر ەكەندەرىن جوعارىدا توپشىلاپ وتكەندەي بولدىم. ارعى جاعىن وزدەرىڭىز اجىراتىپ الارسىزدار.

مۇنايشىلاردىڭ، قالا بەردى، جۇرتشىلىقتىڭ نەگىزگى تالاپتارىنىڭ جىلدان-جىلعا كۇشەيۋى – (بۇل جەردە اشتىق جاريالاۋ، ەرەۋىلدەتۋ ت.ب. فاكتورلاردى اتاپ وتۋگە بولادى) ەلىمىزدەگى مۇناي-گاز سەكتورلارىنداعى شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن ارادا جاسالعان كونتراكتىلەردىڭ جابىق كۇيىندە قالا بەرۋىنەن!.. مۇرتتارى مايلانعان مۇناي باروندارىنىڭ نەشە ءتۇرلى قيتۇرقى ارەكەتتەرى، كەرەك دەسەڭدەر، شىتىرمانى كوپ بىلىق-شىلىقتارى وسى كەلىسىم-شارتتاردىڭ ىشىندە!.. بۇل قۇپيا قۇجاتتاردىڭ بەتپەردەسى اشىلىپ، حالىققا جاريا بولاتىن مەزگىلى جەتتى دەپ ەسەپتەيمىن!.. بار پالە – وسى كونتراكتىلەردىڭ ىشىندە!.. بۇل قۇجاتتاردى كورمەي، ولاردى ەكى شۇقىپ، ءبىر قاراماي – قارا حالىقتىڭ باعى ەش ۋاقىتتا اشىلمايدى!.. بۇل مەنىڭ كورىپكەلدىگىم ەمەس، بۇل – ايدان انىق اقيقات!.. مۇناي-گاز سالاسىندا شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن جاسالعان كەلىسىم-شارتتاردىڭ اشىقتىعىن بۇكىل ەل-جۇرت بولىپ، جاپپاي تالاپ ەتۋىمىز كەرەك!.. مەن، ءوز كەزەگىمدە، وسى باعىتتا تالاپتانىپ، ناقتى ىسكە كىرىستىم. ءسويتىپ، قر ۇكىمەتىن – مەملەكەتتىك ورگان دەپ ەسەپتەپ، بۇل قۇزىرلى ورگاندى سوتقا جەتەلەپ، ءوزىمنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىمدى قورعاپ وتىرمىن!.. اتا زاڭىمىزدىڭ 18 بابىنىڭ 3 – تارماعىندا بىزدەرگە قۇقىقتارىمىز بەن مۇددەلەرىمىزگە قاتىستى قۇجاتتارمەن، شەشىمدەرمەن جانە اقپارات كوزدەرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرگەن. وسى مۇمكىندىكتەرىمىزدى بىرگە قورعاۋعا شاقىرامىن!.. جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، مۇناي-گاز سەكتورىنداعى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ شەندى-شەكپەندىلەرىمىز دە جوق ەمەس!.. ولار جەكە كومپانيالارىن شەتەلدە تىركەپ، ينۆەستورلاردىڭ اتىن جامىلىپ، ءوز اقشامىزدى وزىمىزگە قۇيىپ وتىرعان!.. اراداعى كونتراكتىلەردىڭ ەل-جۇرتقا جاريا بولۋىن قاۋىمداسا، بىرلەسە تالاپ ەتۋىمىز كەرەك!.. بيلىك بولسا، ءبىزدىڭ ەنجارلىعىمىزدى پايدالانىپ، «قارا التىننان» تۇسەتىن مول قارجىنى سورپاشا ساپىرىپ، مۇرتتارى مايلانىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەۋدە!.. كەرەك دەسەڭدەر، قارا حالىقتى ماڭگۇرت ساناپ، جۇرتتىڭ باسىن: «2030 جىلى، قالا بەردى، 2050 جىلعا دەيىن شىداي تۇرىڭدار، ار جاعىندا جۇماقتا ءومىر سۇرەسىڭدەر!..» – دەگەندەي جەلسوزدەرمەن اينالدىرىپ كەلەدى!.. ونىمەن قويماي، جەمقورلاردى بەتىنە جىبەرىپ، ولاردىڭ شەتەل اسۋىنا جاعداي تۋعىزىپ، جىمقىرعاندارىن الىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ كەلەدى!.. مىسالى، ميللياردتاپ اساپ، مول قارجىنى جىمقىرىپ، شەتەل اسقان شەنەۋنىكتەر كوبەيىپ كەتتى!.. ايتپاي كەتۋگە بولمايدى!.. كوررۋپتسياعا باتقان وبلىس اكىمدەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلماۋى – ەل-جۇرتتى قاتتى الاڭداتىپ وتىر!.. بۇلار – زاڭعا تارتىلمايتىنداي نە قىلعان قۇدىرەت يەلەرى ەدى؟؟؟ مىسالى: «اتىراۋ وبلىسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى ب.رىسقاليەۆتىڭ قاراماعىنداعى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر ۇيىمداسقان تۇردە قىلمىسقا بارىپ، ەلىمىزگە 72 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە زيان كەلتىردى»، – دەپ قامالىپ جاتسا، وبلىستىڭ بۇرىنعى باسشىسى شەتەلدە تالتاڭداپ ءجۇر!.. ونى نەگە قۇرىققا تۇسىرمەيدى؟.. بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ وسىنداي قىلمىستار ءبىر كۇندە، نە، ءبىر جىلدا جاسالعان جوق قوي!.. كەزىندە نەگە ءتيىستى شارالار الىنباعان؟.. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قايدا قاراعان؟..

ال، ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەر بولسا، بولاتىنىن بولدىرىپ، قىراتىنىن قىرىپ الىپ، بار شارۋا بىتكەندەي، جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اتىن وزگەرتۋمەن الەكتەندى!.. تىنىشىنا جاتقان قاسيەتتى اتامىزدا بۇل بيلىكتىڭ نە الماعى بار ەكەن؟!. ارۋاقتى قوزعاپ، ەلدى دۇرلىكتىردى!.. ونىمەن قويماي، بۇل بيلىك سايقىمازاق – ويىنعا وزدەرىنىڭ «دەجۋرنىي»، ال، بىزشە «جاندايشاپ» اقساقالدارىن قوسىپ، ەل الدىندا ولاردىڭ دا ابىرويىن توكتى!.. ادايدىڭ ۇرانىنا اينالعان قاسيەتتى بابامىزدىڭ اتاق-داڭقى الىس-جاقىن جۇرتتارعا دا بەلگىلى. اتا رۋحى ادايلاردىڭ جۇرەگىندە ونسىز دا ماڭگى ساقتالادى!..  (اۆتور جاڭاوزەن قالاسىنا بەكەت اتا اتىن بەرمەك بولعان جوعارى جاقتىڭ ۇسىنىسىن ايتىپ وتىر. - رەد)

بۇل ارسىز بيلىكتەن، ويىنا نە كەلسە سونى ىستەپ وتىرعان بيلىكتەن ماڭعىستاۋدىڭ ءار ازاماتى ولكەمىزدىڭ جەر قويناۋى بايلىعىنان تۇسەتىن تابىستان ءوز نەسىبەسىن تالاپ ەتۋى كەرەك!.. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرى ناقتى قورعالعان. سوندىقتان، اتا زاڭىمىزدى باسشىلىققا الا وتىرىپ، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە تىكەلەي ارالاسۋىمىز كەرەك!.. ايماق اكىمدەرىن، ودان تومەنگى اكىمدەردى دە جالپى حالىقتىق سايلاۋ ارقىلى تاڭداۋىمىز كەرەك!.. وعان جاپپاي ەل بولىپ اتسالىسۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن تالابى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىنان اكىمدەردى تاڭداپ، ولاردى ءوزىمىز سايلاماي – بۇگىنگى توناۋشىلىق ارەكەتتەردەن قۇتىلمايمىز!.. جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، مۇنايدان تۇسكەن تريلليون دوللارعا جۋىق مول قارجى (تاعى دا قايتالايمىن، بۇل كولەمدەگى قارجىنىڭ 30 پايىزى – ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ ۇلەسىندە) بىزدەي قارا حالىققا نەگە جەتپەيدى؟.. بۇل دەگەن – قازاق ەلىندە توناۋشىلىق ارەكەتتىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندىگى!.. سوندىقتان بۇل  بيلىكتەن تەڭدىگىمىزدى سۇراۋعا تولىق قاقىمىز بار!..

قامىسباي بەسىنبەرگەنۇلى،

ماڭعىستاۋ وبلىسى.

Abai.kz