1927 jyly jiyrmanyng ishindegi jas jigit, Tomsk tehnologiyalyq institutyn bitirgen, tau-ken injeneri Qanysh Imantayúly Moskva qalasynan «Er Edige» atty kitap shyghardy. Jinaqqa jazghan alghysózinde keleshek úly ghalym Edige әngimesining bir sheti Altaydy, bir sheti Qyrymdy mekendeytin týrki nәsildesterding barlyghynda aitylatyndyghyn eskerte kelip (Sәtbaev Q.I. Ghylym jәne mәdeniyet turaly tandamaly  maqalalary, Almaty, 1989, 356-bet.), ózi shyghartqaly otyrghan atalghan kitaptyng 1842 jyly Shynghys Uәlihanov pen balasy Shoqannyng qypshaq Arystanbay men Júmaghúldyng auzynan hatqa týsirilip, 1905 jyly Sankt Peterburgte P.M. Melioranskiyding kitap etip shyghartqan núsqasyn Qarjas Qopabay deytin aqsaqaldyng aituyndaghy jyrmen salystyryp, birsypyra qazaqshalanghan týri ekendigin eske salady. Jәne búl jerde alghysóz iyesi P. Melioranskiy basylymynyng keybir sózderining tatarshalanu sebebin shygharmany Shynghys pen Shoqan jazbasynan «aqqa kóshirgen» Ahmet esimdi tatar men ótken ghasyrdaghy «noghaysha sóileudi» sәn kóretin qazaq jaqsylarynyng әdet-daghdysymen baylanysty týsindiredi. Solay dey otyryp, Qopabay aituyndaghy jyrdyng ózinde de jiyrmasynshy jyldardyng oqyrmanyna tosyn kórinetin biraz kóne sózderding bar ekendigin, al sonyng ózi halyqtyng «til saqtau», «til bayytu» siyaqty mәselelerinde aiyryqsha baghaly ekendigine erekshe kónil audarady (Sәtbaev Q.I. Ghylym jәne mәdeniyet turaly tandamaly  maqalalary, Almaty, 1989, 351-352-better.). Sóz joq, múnyng barlyghy ghylymy túrghydan qaraghanda, barynsha qadirleuge túratyn pikir, al enbekting mýmkindigine qaray Qopabay syndy aqsaqaldyng auzymen aitylatyn  núsqamen salystyrylyp, qazaqsha qalpyn baspadan shyghartu, búl kemenger ghalymnyng Edige jyryna, qazaq folikloryna jasaghan ýlken qyzmeti bolatyn.

Ghalym negizinen jyrdyng dýniyege keluine sebepker bolghan Altyn ordanyng biyleushisi Toqtamys pen Edigening ózara qarym-qatynasyna arnayy toqtala kelip aitqan myna pikirleri: birinshiden, «tarihy jaghynan alghanda Edige batyrdyng әngimesi HIV ghasyrdyng ishinde bastaluy kerek» deytin, ekinshiden, arab tarihshysy Ibn-Arabshahtyng pikirine qaraghanda, Toqtamys pen Temirding arasyndaghy janjalgha әu basta Edige sebepshi bolsa kerek, Edigening sýiengeni Oryshannyng balasy Qútlúgh Temir deytin súltan bolghan, dey otyryp, sonday-aq, Temirding Toqtamys ordasyna auyr qolmen attanuyna Aqorda men Altynordany jeke biylegen Toqtamystyng baqqa mastanyp 1388 jyly Týrkistan jaghyna sheru tartqandyghyn aitatyn, ýshinshiden, Edige әngimesining әrtýrli týrki halyqtarynda barlyghyn eskerte kelip «qay júrtta bolsyn, barghan sayyn basqy sózge óz túsynan týrli jalghaular qosyp otyrmaqshy» (Sonda 353-356-better.) deytin, tórtinshiden, el bireudi sýise onyng boyyna taghylmaghan jaqsylyq bolmaydy; Edige osynday elding shyn sýigen, shyn ardaqtaghan erlerining biri deytin, besinshiden «El auzynda tarap jýrgen Edige turaly taghy da soraptar bar shyghar, solardyng bәri de tegis jinalyp qaghaz betine týsse, Edige batyrdyng tolyq syny sonda aiqyndalar edi» degen (Conda. 352- bet.), oi-týiinderi Edigemen Toqtamys, Aqsaq Temirding zamanyn, negizinen olardyng ózara qatynasyn jyr etken auyz әdebiyetining kóne múrasy «Er Edigenin» tanymdyq qasiyetin, shynshyldyq bedelin tolyq baghalau ýshin býgingi kýnning de, keleshek kýnderding de zertteushileri nazar audararlyqtay qúndylyqqa ie ekendigin kórsetetindigin de dau joq. Óitkeni, Edige jyrynyng da, onyng ortalyq keyipkerlerining e shyn keypi men shynayy baghasy osy mәselelerdi jete eskergende ghana tolyq ashylmaq. Endi osy pikirlerge baylanysty óz payymdaularymyzdy ortagha salghymyz keledi.

Birinshiden, Altyn orda biyleushisi Toqtamys han men Edigening arazdyghy sharyqtaghan uaqyt – 1391 jyl (Ibatov A. HIV ghasyrdaghy handar jarlyqtarynyng tili. Almaty, 1990, 13-bet.). Jyrda  olardyng arazdyq sebepteri jadaghay týrde beynelengenmen, jyrshy bir nәrseni aiqyn anghartady: Edigening Sәtemirge, yaky Temir әmirshige qaray sapar shegui býkil úlysty ýreylendirip, osyghan oray Toqtamystyng tóniregindegi basshy, qosshylarymen aqyldasqandyghy. Sonda talay bi, talay batyr pikir bildirgen, eng aqyrynda kópti kórgen kónening kózi – elding abyzy Sypyra jyrau jyr tolghaghan. Demek, búl tuyndynyng negizgi ózegi osy oqighadan bastalyp, әrmen qaray әrtýrli tolyqtyrularmen bezendirilgen, qyrnalghan, jonylghan dep mólsherleuge bolady. Al, jyrdyng bas qaharmanynyng solaysha janghyryp, janaruyna kózi tirisinde qarsy bolmaghany haq. Olay bolsa ghalym aitqanday, jyrdyng HIV ghasyrdyng ishinde, dәlirek aitqanda toqsanynshy jyldardyng aqyrynda qanday kólemde bolsa da jyrlana bastaghandyghy kýmәnsiz.

Ekinshiden, Toqtamys pen Temirding arazdyghy jәne osyghan baylanysty Edige, t.b. bet-beynesi turaly mәseleler. Qanysh Imantayúlynyng osy pikiri kýlli Altyn Ordanyng ydyrau ýderisine qatysty mәselening de, Edige turaly jyrdyng da naghyz shiyeli týiinin sheshetin jeri dep aitugha bolady. Shyndyghynda eger tarihta Edige men Toqtamys arazdaspasa, ómirde Altyn orda dәuirining Toqtamys handyq qúrghan kezeni dәl sol tústyng adamdary kuәger bolghanday jaydy keshui eki talay  bolar edi. Al, onday oqigha bolmasa, qazir әr halyq ókilderinin  eldik ruhany múrasy bop jýrgen Edigening de mazmúny basqasha bolar edi.

«Jami-at – Tauarihtyn» avtory Qadyrghaly Jalayyrdyng jazuynsha, Tayhojaúly (Tuyhojaúly) Toqtamysh hannyng Edige Qútluqiaúly shorasy edi (Jami-at-tauarihtyng teksi // Syzdyqova R., Qoygeldiyev M. Qadyrghaly by Qosymúly jәne onyng jylnamalar jinaghy. Almaty,1991, 232-bet.). Onyng tarih sahnasyna shyghuy – әkesi  Qútlu-Qabany (Edigening әkesi әr avtorda әrqily jazylady. Qutluqiya, Qútlu-Qaba, sol siyaqty Toqtamystyng әkesining aty da Tayhoja, Tuyhoja bolyp keledi. – J.T.) óltirgen Aqorda hany Orys hannyng Toqtamys pen arazdasqan kezine túspa-tús keledi. 1376 jyly Toqtamys Temirden Orys hangha qarsy kómek súray barghanda Edige onyng qasynan tabyldy. Sóitip, ol Toqtamysqa әri aqylshy, әri әskerbasy qolbasshy bolyp biraz uaqyt qyzmet kórsetti. Biraq, 1381 jyly Toqtamys Altyn ordagha әmirin jýrgizip túrghan Mamaydy ornynan taydyryp, býkil Deshti – qypshaqtyng biyligin óz qolyna alghannan keyin Edige onymen de shyghysyp, jiyeni Temir-qútlúgh ekeui Temirge baryp qyzmet etedi, onyng Toqtamysqa qarsy kýresine kóptegen enbek siniredi. Áytse de, 1391 jylghy Temirdin  Toqtamysty jengennen keyingi úly joryghynan keyin ol Temirmen de baylanysyn ýzedi. Óitkeni, Altyn ordanyng qúlauyna Temirge jeteqabyl enbek sinirgen adam Edige (Valihanov Ch.Ch. Sobranie sochiyneniy v pyaty tomah. Tom 1, Alma-Ata, 1984, s.369; Tynyshpaev M. Istoriya kazahskogo naroda. Alma-Ata, 1993, s.125.), mine, osy kezden bastap qolyna biylikting tizginin myqtap ústay bastaghan edi. Endigi jerde ol qalghan sharuany bireuden kómek alyp, soghan tәueldi bolyp otyryp sheshetin qauqarsyz by emes, sonynan myndardy ertken, kereginde handardyng ózin aitqanymen jýrgizip otyratyn dәrejege jetken aqqaptal sayasatshy, aibyndy qolbasy bolatyn. 1395 jyly Temir Altyn ordagha han saylatqan Qúiyrshyq han onyng Sýidýnim atty әielining әkesi edi (Jami-at-tauarihtyng teksi. Almaty,1991, 255-bet.). Teginde, Temirding Qúiyrshyqty әueli handyq lauazymgha kóterip alsa da, aragha jyl aralatpay,  onyng ornyna Temir-Qútlúghty han saylatuynda osy tústaghy ordadaghy jaghdaydy bilmeytin kóp elge júmbaq biraz syr jatuy mýmkin. Búl qylyghy arqyly, bәlkim, Temir әmirshining ózinen at tonyn ala qashyp jýrgen Edigeni qoldaytyn biylik iyesi, yqpaldy adamdardyng jolyn bógeuge degen niyeti jatuy ghajap emes. Qansha jerden Temir-Qútlúgh Edigege jiyen bolsa da onyng boyyndaghy mansap qúmarlyq derti múny Temirge adal qyzmet ettirtip, naghashysy Edigening jeteginde jýrgizbes, al oghan qol jetpes jaqyndardyng arasyna jik týsip, odan әrmen ózime jaltaqtauyn kýsheyte týsedi dep oilauy da mýmkin. Qalay bolghanda da Temir әmirshining búl qylyghy Toqtamystan góri Edigege kóbirek baylanysty ekeni haq.

Aqsaq Temir men Toqtamystyng ara qatynasy olarmen zamandas tarihshylardyng enbekterinde de, keyingi dәuirdegi ghalymdardyng zertteulerinde de biraz jazylghan (Klaviho Ruy Gonsales de. Dnevnik puteshestviya v Samarhand ko dvoru Timura 1403-1406 // Perevod so staroisp. SPb, 1881; Lyangle. Jizni Timura // Per. Fransuzskogo. Tashkent, 1890; Vambery G. Istoriya Buhary. //  Per. s angl. SPb, 1873; Ivanin M. O voennom iskusstve y zavoevaniyah mongolo-tatar v sredneaziatskih narodov pry Chingiyz-hane y Tamerlane. SPb, 1875.). Olardyng 1376 jyly Temirden Toqtamystyng kómek alugha keletin sәtin suretteui, 1391 jyly eki myng shaqyrymdyq qúla dýzdi basyp ótip, qalyng qolmen jer týbindegi Toqtamystyng jer qayysqan kóp әskerin kýirete jenetindigin bayandaulary – birinde qysqa, birinde úzaq sipattalatyny bolmasa, negizinen bolghan oqighanyng deregin berui jaghynan aiyrmashylyqtary joq. Al, 1391 jyly Temirding Toqtamysqa qarsy qol jiyp attanuyn bergi zamannyng oqymystysy A. Yakubovskiy bylaysha týsindiredi. 1379 jyly Aqorda taghyn Temir jәrdemimen iyelengen Toqtamys kelesi jyly Altyn Ordanyng әmirshisi Mamaydy kýirete jenip, biylikti qolyna alghannan keyin búryn ekige bólinip ketken Joshy úlysynyng basyn biriktirip bir ózi biyleydi de, 1372-1374 jyldargha deyin Altyn ordanyng qúramyna kirip kelgen Soltýstik Horezmdi Shaghatay úlysynan qaytaryp aludy syltauratyp, 1387-1388 jyldary Temirding elde joq kezinde Maverannahrgha shabuyldap, Horezm shahy Suleyman Sufiydi Temirge qarsy shyghugha aidap salady. Búghan tez kóne ketken Horezm biyleushisi, biraq, Temirden sazayyn tartady. Astanasy Ýrgenish jermen-jeksen etiledi. Halqy Samarhandqa kóshiriledi. Sonan keyin bodanyn ózine qarsy aidap salyp jýrgen Toqtamysqa qarsy joryq bastalady (Yakubovskiy A.y. Timur // Tamerlan. Epoha. Lichnosti. Deyaniya. M., 1992,      s. 28-32.).

Áriyne, Temir bastaghan auyr qoldyng әskery dayyndyghynyng joghary sapada bolghandyghy negizgi jeniske jetkizuge sebepker ekendigine dau joq. Biraq, sol kezende dýniyedegi eng bir әleuetti biyleushi Toqtamysty tize býktiru ýshin onyng ordaghysyndaghy yqpaldy dúshpandarymen der kezinde jasyryn baylanysyp, olardy óz jaghyna qaratyp otyrudy da Aqsaq Temir esinen shygharmaghan (Ivanin M. I. Sostoyanie voennogo iskusstva iy  sredneaziatskih narodov pry Temerlane. // Tamerlan. Epoha. Lichnosti. Deyaniya. M., 1992, s.424.). Basqany bylay qoyghanda Temirding arbauynan Toqtamystyng tu ústaushysynyng ózi qútylmaghan (Lyangle L. Jizni Timura // Tamerlan. Epoha. ... M., 1992, s.378.).

Jarty dýniyeni dirildetken әmirshi búl turasynda ózining «Zandar jinaghynda» úly dalamen alty ay boyy jol shegip kele jatqan onyng әskerining úzaq jýris pen ashtyqtan әbden qaljyrap, әsker basylarynyng ózderining soghysugha qúlqy joq bolghanyn aita kep, «kerisinshe bizge qaraghanda oniki tyn, qunaqy edi... sony bilgen Toqtamys ózderine búdan artyq qolayly sәt bolmaydy dep eseptep qúmyrsqaday qaptaghan qalyng qolymen maghan tap berdi... Men jauymnyng tu ústaushysyn satyp alghan edim, ol maghan eki jaq aiqasqa kirgen kezde ózining tuyn jyghamyn dep uәde berdi... Toqtamys tuy qúlaghan boyda ne isterin bilmey birden abdyrap, qashumen boldy. Sóitip, ol býkil әskerin ýreyge biyletip, qyrghyngha úshyratty» (Ulojenie Timura // Tamerlan. Epoha. Lichnosti. Deyaniya. M., 1992, s.179.) – dep jazady.

Osy oqighagha baylanysty ózining saray manyndaghylarynyng aralasy bolghanyn, sonyng ishinde Edigening eleuli qyzmet atqarghanyn Toqtamys hannyng ózi 1393 jyly Yagaylagha joldaghan jarlyghynda:

«Búrnaghy jyly Bekbolat, Qojamedin bastaghan birneshe úlandar, Bekish, Túrdyshaq-berdi, Dәuit bastaghan bekter Edige degen kisini Temirge astyrtyn jibergen eken, ol til (habar) alyp kelgen edi. Olardyng aram niyetpen habar jiberip kelgenin sezip, jiylyp, soghyspaqshy bolyp túrghanda, ol aram niyetti kisiler búryn qozghau salyp, әreket jasaghandyqtan el qarsy kóterilip, búl isting jóni osylay bolghan edi. Tәniri bizdi jarylqap, dúshpandyq qylghan Bekbolat, Qojamedin, Bekish, Túrdyshaq-berdi, Dәuit bastaghan úlandar men bekterdi múqaltty, (Ibatov A. HIV ghasyrdaghy handar jarlyqtarynyng tili. Almaty, 1990, 13-14-better.) -dep jazdyrtqan.

Demek, jyrda aitylatyn Edige men Toqtamystyng arazdasuy, Edigening Sәtemir eline sapar shegui, bәri de aqiqat. Ony Toqtamystyng hatqa týsirilgen sózinen artyq dәleldeudi qajet eter kuәlikti izdeuding ózi artyq. Jәne Toqtamysqa riza emes  adam bir ghana Edige emes. Jarlyqta da osylay aitylghan, jyrdyng ishinde de solay bolatyn. Tipti, jyrdaghygha qaraghanda Yagaylagha jónetilgen pәrmenning ishindegi Edige tilektesteri kóbirek. Múny Aqsaq Temir bylaysha maghúlymdaydy:

– Mening Toqtamyspen soghysym kezinde onyng әmirleri maghan hat jýzinde birneshe úsynys jasady. Múnyng ózi olardyng tarapynan ózderining basshysy, mening dúshpanyma jasalghan satqyndyq bolatyn. Múnday úsynystargha mening zyghyrdanym qaynap ózime ózim ishtey: «Qazir ózining biyleushisine opasyzdyq jasap túrghan olar seni de satady» deytinmin (Ulojenie Timura // Tamerlan. Epoha. Lichnosti. Deyaniya. M., 1992, s.113.).

Búl sózderge qaraghanda Altyn Ordanyng ishindegi Toqtamys pen Edige túsyndaghy alauyzdyq tek  qana han men biyding arasyndaghy arazdyq emes, odan góri qúlashyn kenge jayghan ýlken baqastyq pen baqtalastyqtyng jayynan habar beredi. Temir әmirshining soghan múryndyq bolyp otyrghan kisilerding esimderin, arada jýrgen elshilerining atyn atamaytyny bolmasa, búnyng da Toqtamys aityp otyrghan jaymen baylanysty kepten әngime qozghap otyrghandyghynda kýdik joq. Ózining sol adamdardan jiyrenetindigin aita otyryp, әriyne, olardyng kórsetken qyzmetterin paydalanghandyghy da dausyz. Sosyn, bәlkim, uaqyty kelgende olardyng kózin qúrtyp jiberuden de tayynbaghan. Teginde jogharydaghy Toqtamystyng hatyndaghy: «Tәniri bizdi jarylqap... úlandar men bekterdi múqaltty» deuinde bir syr jatyr. Temirding osynday әdis-aylasyn biletin Edigening 1391 jyldan keyin onyng manayyna jolamay ketuinde de osynday gәp bolugha tiyis.

Qysqasy, tarihy qújattardyng sózine sensek, әriyne, oghan senbeske amal joq, Edige tek «el qamyn jegen» Edige ghana emes, ol – osy jaydy jiyrmasynshy jyldardyng aqyry, otyzynshy jyldardyng basynda zerttegen ardager aqyn, kórnekti memleket qayratkeri hәm ghalym Sәken Seyfullin aitqanday «atqaminer, partiyagershildigimen» (Seyfullin S. Ádebiyet tarihy. Almaty, 1932, 185-bet.) de erekshelenetin túlgha. Búl jyrdaghy Edigening Sәtemir júrtyna ketu oqighasyn tarihy bolmyspen salystyrghanda, arazdyqtyng týpki jayyn izdegende eskeriler jay. Áriyne, múnymen biz tarihy túlgha Edigeni jazghyrudan da, dәripteuden de aulaqpyz. Tarih ta, tarihy túlgha da keyingi dәuirding ókilining yrqymen, sonyng oilaghanynday bola qoymaydy. Tarih pen onyng kórnekti ókilderine shamasy kelgeninshe sol tústyng yqpaldy adamdary, qoghamy ghana yqpal etpek, ne ózderi sonyng yqpalynda bolmaq. Múnyng barlyghy tútas qarastyrylatyn, kiltipany da, kirpiyazdyghy da jetkilikti óte kýrdeli qoghamdyq ýderis. Sonday-aq, shygharma ómirge kelgen tústan bastap, bizge jetken kezge deyin jyrgha shygharmashylyq ýlesin qosqan jyraular men jyrshylardyng tanym-týsinigi jayly pikir bildirgende de olargha sol zamannyng qúityrqy qúlqyn qolgha ústatqanday nege bayandamaghan dep ókpe artugha bolmaydy. Qayta belgili jyrdy úzaq jyldar boyghy ýzilisten keyin jan-jaqty qarastyrudy aldyna maqsat etip qoyghan kórnekti ghalymymyz R. Berdibaev jazghanday: «Epostyng qúrylysyna tirek bolghan bas oqigha tarihy shyndyqtan tuyndaytynyn  eskere otyryp, sol bas oqigha qalaysha jyrlanghan, onyng solay jyrlanu sebebin ashu ghylym ýshin paryz bolmaq. Sonday-aq, tarihy keyipkerlerding ruhany bet-beynesin tanytar, ómirinen derek berer tuyndyda taghy da qanday jarasymyn tapqan jayttar bar, jyrdyng S. Seyfulliyn, V. Jirmunskiy, t.b. aityp jýrgen polistadiyalylyghy, kóp qabattylyghy nede, bolmasa әrtýrli núsqadaghy әngimelerding әrqily bolu sebebin qalay týsinemiz, sol әraluan bolyp jyrlanghan núsqalar ony dýniyege keltirushi, keyingilerge jetkizushi jyrau, jyrshylardyng kerauyz qisyqtyghynan ba, әlde olardyng da әu basta elge jariyalaudy maqsút tútqan, ózderi biletin tosyn derekteri bolghan ba, mineki, eger qisynyn tauyp kórsete bilse, múnyng bәri de kónilge qonymdy jaylar ekendiginde shәk joq. Osylargha jauap beru arqyly Qanysh Imantayúly sóz etken ýshinshi, tórtinshi mәselelerding de sheshimining tabylatyny dausyz.

Edige batyr turaly jyrlardan sol zamannyng biraz tarihynyng súlbasyn ghana emes, shyndyghyn da tabugha bolady. Biraq, sol shyndyq tek bir ghana núsqada emes, әrtýrli núsqalardyng boyynda  shashyrap  jatyr.  Búl orayda akademik Q.I. Sәtbaevtyng «Edige batyrdyn» tolyq syny ol jayly әrtýrli jyr sorabtary tolyq jinalghanda aiqyndalar edi degen sózining (Sәtbaev Q.I. Ghylym jәne mәdeniyet turaly tandamaly  maqalalary, Almaty, 1989, 352-bet.) óz túsy ýshin de, býgingi kýnning mejesinen de qaraghanda  da dúrys aitylghandyghynda dau joq. Mәselen, M.O. Áuezovting «Edige batyr» әngimesine negiz etip alghan Ábubәkir Divaev núsqasynda eline barghan Edigege Aqsaq Temir bir uәzirining aidap saluymen óshigip, basyn aludyng amalyn qarastyrady (Áuezov M. Ádebiyet tarihy, Almaty, 1991, 59-60-better.). Ras, múnda da keyingining jamauy, epostyq әngimeden góri Toqtamystyng әieli Danabiykening kýieui men Edigening arazdasuyna sebepker bolghanyndaghyday, ertegilik elementter kóp. Biraq, shygharmanyng dәl osy jaygha baylanysty aitpaq bolyp otyrghany – әielding qanday bolghandyghyn, Temirding de azghyryndy әngimege senip qalatyn anqaulyqtan qúralaqan adam emestigin aitu emes, onyng Edigege óshtesuin, sonyng kózin joyyp, óltiruge birjola bel buyp, niyet etken sәtterding bolghanyna nazar audartu dep bilemiz.

Tarihta osynday jay bolghan ba? Bolghan. Búl turasynda 1403 jyly Temir әmirshige jiberilgen Ispaniya korolining elshiligi qúramynda bolghan Klaviho Ruy Gonsales de ózining kýndeligining bir túsynda, 4 qyrkýiek kýni Temirding imperator Toqtamystyng elshilerin jóneltkenin (Klaviho G. Istoriya velikogo Tamerlana // Tamerlan. Epoha. Lichnosti. Deyaniya. M., 1992, s.305.) jazsa, bir jerinde atyshuly әmirshi shetten kelgen elshilerdi qabyldaghan kezde onyng tómengi jaghynda otyrghandardyng arasynda, elding aituynsha, Toqtamystyng balasynyng da bolghandyghynan habardar etedi (Sonda, 307-bet.). Sonday-aq, bir kezde Temirge baghynyshty bolghan, oghan qyzmet etken Edigening búl kýnderde býkil Deshti – Qypshaqtyng tizgini óz qolyna tiygennen keyin búghan qarsy shyghyp, shamasy jetse óltiruden oiy bolghanyn, sondyqtan qazir Temirding Edigeden basqa jauy joq ekenin, tipti bir joly Temirding oghan qarsy qol bastap shyqqanda, Edigening qashqanyn, biraq, onyng eki jýz mynnan astam qaruly qoly ýnemi janynda bolatyndyghyn, qazir de Toqtamys pen Temirding ekeuining ózara til tabysyp, ekeui birigip Edigeni torgha týsirgisi keletinin, búl rette Temirding Edigege birde kisi jiberip, ózining ony jaqsy-kóretindigin jәne ótkendegi búghan jasaghan qatelikteri bolsa, sonyng bәrin de keshetindigin, sóitip bir nemeresin onyng qyzyna ýilendirgisi keletindigin habarlaghanda, Edige búghan ózining qasynda jiyrma jyl birge ómir keshkende odan artyq sengen kisisi bolmaghanyn jәne ony bes sausaghynday jaqsy biletindikten múny әlgindey amal-aylamen alday almaytyndyghyn aityp, eger biz dostasar bolsaq, tek qana qolgha qaru ústap, qan maydanda ghana dostasarmyz degeninen (Sonda, 340-341-better.) maghlúmat beredi.

Búl – Aqsaq Temirdi kózimen kórip, elining habaryn qúlaghymen estigen syrt adamnyng sózi. Ol, Edigenin, Toqtamystyng әngimelerine janynan birnәrse qosyp aituy mýmkin emes. Óitkeni, ol búlardyng búrynghy jaghdaylaryn әri bilmeydi, әri ol oghan mýddeli emes. Biraq, sonda da bolsa, qalaysha Toqtamys pen Temir til tabysa qalmaq, olar bir-birimen endi qaytyp jýz kórise almastay bolghan jaular emes pe edi dep oilanasyz. Sóitse, olardyng bir-birimen bәtuagha, bitimge kelgeni ras eken. Ol jayynda sol oqighalardyng kuәgeri bolghan Sheraf-ad-din IYezdi: 1405  jyly 14 qantar kýni Qytaygha qarsy joryqqa attanyp bara jatqan Aqsaq Temir Otyrargha kelip kidirgende Toqtamystyng qart qyzmetshisi Qaraqoja degen kisi arttarynan kelip, Toqtamys hannyng óz basy tilmen aityp jetkizgisiz qayyryn kórgen Temirge opasyzdyq jasap, sodan sazayyn tartqanyn, qazirdegi jalghyz ýmiti odan keshirim alu ekenin, eger ol osyghan qolyn jetkizse, endigi  qalghan ómirinde qúl bolyp qyzmet etip, basqa jolgha búrylmaytyndyghyn, – maghlúmdaghan ant reuishtes sәlemin jetkizgenin jәne Temirding habar alyp kelgen kisige syi-qúrmet kórsete otyryp «Qúday sәtin salsa osy joryqtan keyin Joshy úlysyn (yaki, Altyn Ordany) bir jónge keltirip, onyng biyligin Toqtamysqa  tapsyrmaq ekenin habarlaghanyn»... sóitip, Qaraqojany tartu-taralghysymen Toqtamysqa attandyrghanyn, biraq, taghdyrdyng basqasha sheshim qabyldaghanyn (Zimin L. Podrobnosty smerty Timura. // Tamerlan. Epoha. Lichnosti. Deyaniya. M., 1992, c. 499-500.), – jazady.

Demek, jogharyda aitqanymyzday, Edige jyryndaghy Temirding Edigeni óltirmek bolatyny tarihta bar jay. Sosyn ilgeride G. Klavihonyng keltiruindegi Temirding sәlemin jetkizushige Edigenin: eger biz dostasar bolsaq, tek qana qolgha qaru ústap, qan maydanda ghana dostasarmyz, deytini «Er Edige» jyrynda Toqtamystyng sonynan qudyrtyp jibergen adamdaryna onyn: «Teksiz iyeng Toqtamys, endi enkeyip barman-dy. Ókpe-pany sózimdi kókten oghym zuyldap, zymyrap baryp aitpasa, sirә, auzymnan aitpan-dy. Erkek bop atqa mingen son, bir jol alyp jýrgen son, qatynday bolyp qaytpan-dy» (Sәtbaev Q. Ghylym men mәdeniyet turaly tandamaly maqalalary. Almaty. 1989. 373-bet.) – dep aitatyn shamyryqqan minezdi sózderin eske salady. Sol sózder arqyly tarihy Edigening shyn ómirdegi birbetkey, alghan oiynan qaytpaytyn qaysar túlghasynyng súlbasy elesteydi.

Jogharyda Aqsaq Temir men Toqtamystyng Edigege baylanysty shiyelenisi kýrdeli mәselede, qalay bolghanda da ózara mýddeles kisiler retinde tatulasugha mәjbýr bolghanyn aiqyn anghardyq. Tabighy bolmysynda tek úly әskery qolbasshy ghana emes, terennen payymdaytyn súnghyla sayasatker Temir әmirshining eger Qytaygha qarsy attanyp  bara jatqan joryqtan aman-esen jenispen oralsa, endigi aiqasy Deshti-Qypshaq dalasynyng jana arystany Edigemen arada bolatyndyghynda dau joq edi. Onday jaghdayda búl iske Temirden әrmen mýddeli Toqtamystyng da syrt qala almasy sózsiz bolatyn. Óitkeni, ózin Temir men Edige ekeulep jengenin basqa keshirse de, múnyng keshirer jóni joq. Sondyqtan ol ózin talaghandar ózara arazdasqan tústa bayaghy ózderining búghan jasaghanyn talay jyl qasynda kenesshisi bolghan Edige biyge búl da kórsetip baqpaq. Ol ýshin qazir jarty dýniyeni tabanynyng astynda ústap túrghan Temir әmirshining qanday jolmen bolsa da keshirimin alyp, qoltyghyna kirui kerek. Sosynghysyn kóredi. Temirge de keregi sol. Sheksiz dalanyng bir búryshynda jan-jaqqa alaqtap qashyp jýrgen qashqyn Toqtamysqa әsker shygharyp, onyng qasyqtay qanyn shashqannan góri býginde aldyna elshisin jiberip jalynyp otyrghanda keshirimin berip, qoltyghynan demep, keshe ózin orgha jyghyp ketken tabaqtasyna qarsy kórseter qayratyn kórip aluy kerek. Biraq, «Zafarnomanyn» avtory Sheraf-ad-din IYezdy aitqanday, «taghdyr basqasha sheshim qabyldady». Dýniyeni dirildetip túrghan Temir әmirshi ólip ketti. Múnyng ózi Temirge elshilerin qayta-qayta jiberip, ózine qúrylyp jatqan túzaqtyng bir shetin tartyp qalmaq bolyp otyrghan Toqtamysty Edigening tezdetip kózin qúrtuyna jol ashty. 1406 jyly  (Valihanov Ch.Ch. Sobranie sochiyneniy v pyaty tomah. T.I. Alma-Ata, 1984. S.386.) qarauylgha Tobyl batyr men Yatym batyrdy, arghyn Qaraqojany qoyyp, ózi birneshe nókerimen dem alugha jatyp qalghan jerinde, Edigeúly Núradyn әskerimen kelip әueli qarauyldaghylardy, sonynan beyqam jatqan handy nókerlerimen opat etti (Sonda, 233-bet; Arab grafikasynan transkripsiyalanghan «Jamy -at-tauarihtyng teksi // Syzdyqova R., Qoygeldiyev M. Qadyrghaly by Qosymúly jәne onyng jylnamalar jinaghy. Almaty. 1991, 233,252 better ). Búl da Edige atymen baylanysty jyrda әngime bolatyn oqigha. Biraq, halyqtyq shygharmada әsireleu basym: Qasynda eshbir serigi joq japadan jalghyz qalghan Toqtamys handy Núradyn jekpe-jekte aiqasyp, basyn alatyn (Sәtbaev Q. Ghylym men mәdeniyet turaly... 386-bet). Búl, әriyne, batyrlyq jyrdyng tabighatyna, ejelgi erlerding birme-bir jekpe-jekke shyghyp, qay basymy jenetinine iltipat kórsetetin dәstýrdi syilaytyn elding jyrshysynyng hareketinen kórinip jatqan shygharmashylyq minezding taby, әri halyqtyq salttyng aiqyn beynesi ekendiginde dau joq. Áytpese, jiyrma jyl boyy úly memleketting qojasy bolyp túrghan aibarly han Toqtamysty qanshama basynan baghy tayghanda da, sonyna eshkimning ermey, jalghyz jiberui qisyngha kelmeytin jay ghoy.

Biraq, batyrlyqty, mәrttikti qatty qasterleytin elding batyrlyq jyrynyng qaharmanynyng qylyqtary qalay bolghanda da sol eldik salttyng dәstýrlik shenberine siiy qajet, sóitip ózin júrtqa jeksúryn kórsetetin qylyqtan aulaq boluy kerek. Múnday sharttylyq tek Núradynnyng Toqtamysty óltiruge baylanysty oqighada ghana emes, keyin Toqtamystyng úly Qadyrberdining әkesining týbine jetken Edige men Núradyndy  óltiru túsynda da kórinis beredi. Ákeli-balaly el biylep túrghan  eki er Qadyrberdining «Er bolsang ólersin, qor bolsang jýrersin» dep Edigening basynan ýsh qaytara attap ótken qorlyghyna shyday almay qúsa bolyp óledi (Sәtbaev Q. Ghylym men mәdeniyet turaly tandamaly maqalalary. Almaty. 1989. 389-390-better.). Sóz joq, múnyng barlyghy – әri epostyq dәstýrding kýshi, әri erlikti, namystylyqty baghalaytyn, oghan  ýlken ólshemdermen qaraytyn halyqtyq sananyng ruhynyng asqaqtyghynyng belgisi. Al, sol asqaqtyq kýshti qasterli sanap qadirleu Toqtamys, Edige zamanynyng týrki nәsildesterine, bergi dәuirdegi qazaq batyrlaryna ghana emes, ony sonau erte zamandarda  taghdyrdyng aidauymen el asyp Mysyr topyraghyna qonys tepken mamlukterding ózi ótken ghasyrdyng aqyryna deyin úmyta almaghan. Úmytpaghandyghy sol, ataqty qolbasshy Napoleon Bonapart 1799 jyly Ottaman imperiyasynyng bodany bolyp sanalatyn, biraq, әli de Mamlukter biyliginen shygha almaghan Mysyrdy jaulap alugha barghanda, sol elding basshylyghynda jýrgen mamluk batyry fransuz qolyna qarsy at oinatyp shyghyp, qarsylastyng qolbasshysyn jekpe-jekke shaqyrghan. Biraq, onyng búl qylyghynyng bayybyna baryp, qyzyqtap jatudy fransuzdar artyq dep sanasa kerek, әlgi azamatty zenbirekting oghymen jer jastandyrghan (Neru Djavaharlal. Vzglyad na vsemirnui istorii. T. 2. M., 1989. s.148.). Mine, eldik dәstýrding qadirliligi, – ómirshendigi degen osy. Áytpese tarihtaghy Edige men Toqtamys jәne olardyng úrpaqtarynyng bir-birine degen kisilik qatynastary – búlar jayly jyrdaghy әngimeden әldeqayda tómen jatyr. Sonyng aiqyn bir belgisi: ólerining aldynda jyr keyipkeri Toqtamys han elinen ketip bara jatyp:

«Jalghyz da qalqam Qadyrberdi,

Qadyrberdi súltan tughan júrt...

Jalghyz da qalqam Qadyrberdi,

Mandayynan iyiskep sýimedim, – dep zarlanady. Nege olay? Toqtamystyng shyn mәnisinde Qadyrberdiden basqa Jalaladdiyn, Kýshik, Jafarberdi, Qalymberdi degen úldary, Jәniyke degen qyzy bolghan ghoy. Jәniykeni Edige el basshysyna ainalghanda toqaldyqqa alghan. Qadyrberdi solardyng ishindegi eng kenjesi (Valihanov Ch.Ch. Sobranie sochiyneniy v pyaty tomah. T.I. Alma-Ata. 1984. c.233; Syzdyqova R., Qoygeldiyev M. Qadyrghaly by Qosymúly jәne onyng jylnamalar jinaghy. Almaty.1991. 252-bet.) Qadyrghaly Qosymúly ózining belgili shygharmasy «Jami-at-tauarihta»: «Jәniyke ýsh jasar inisi Qadyrberdini Edige bekten ótinip alyp qalyp, bir keshte jasyryn qashyryp Qyrymgha jiberdi» («Jami-at-tauarihtyng teksi». // Syzdyqova R., Qoygeldiyev M. Qadyrghaly by Qosymúly jәne onyng jylnamalar jinaghy. Almaty.1991. 252-bet.),–dep jazady. Sirә, tútqyn bolyp túrghan sorly qyzdyng qalghan tuystaryna arasha týsuge shamasy kelmegen.

1406 jyly Toqtamys han dýniyeden ótip bara jatqan kezde búl jaydy, yaky ózining Qadyrberdiden basqa úldary ómirde qala almaytynyn bildi me, bilmedi me, biraq sol turasynda jyr tolghaytyn baba jyrau, 1406 jyldan keyin Toqtamystyng tikeley ózinen tughan erkek kindiktiden jalghyz úldan basqalary jer jastanghanyn bilip otyr. Sondyqtan ony jalghyz úldyng әkesi etip suretteydi. Al, basqasha aitugha, yaky bolghan jaydy týgeldey tizuge Edige túqymdarynan aibynady. Sóitip túryp ol bolghan jaydyn, arghy-bergisin biletin adamgha bir kezdegi týkirigi jerge týspey túrghan Toqtamystyng Qadyrberdini «jalghyz» dep qaqsaghan sózi arqyly-aq kóp nәrsege isharat jasaydy. Ol isharat tek osy jerde ghana emes, ilgeri de halyqtyq saltpen baylanystyryp aitylghanday, Qadyrberdining keyin «jezdesi» Edigeni kelip óltirgen túsynda da bar. Shyndyghynda Edige batyr «baldyzynyng basynan attap ketken «beyәdep» qylyghynan óle qalmaghan.

Bir kezde ýsh jasta bolghanmen, 1419 jyly erjetken Qadyrberdi han Qyrym júrtynan әsker bastap kelip, Edilden ótip, Edige bekpen soghysty. Edige qatty jaraly boldy. Qadyrberdi de jaraqat aldy. Eki jaq birin-biri qyryp saldy. Sol joryqqa attanar aldynda Qyrym elining әskerbasylary: «búl jyly jaz osynda bolayyq ta, atymyzdy semirtip, ózimiz biraz kýsh jinayyq, Edil qata qysta baramyz» degende, ol sózdi Qadyrberdi jaratpaghan. Búl turasynda:

«Edil tonsa kim keshpes,

Edige ólse kim barmas,

Edil tonbay túryp,

Edige ólmey túryp» – deytin týrki óleni bar. Qysqasy, alapat soghystan keyin eki jaq sheginisedi. Sol kezde Qadyrberdige Edigening minis atynyng kýtushisi /atshysy/ Eshkili úly Hasan degen kisi Edigening jatqan jerin aityp, habar jiberedi de, Qadyrberdi kelip Edigeni óltiredi. Biraz kýnnen keyin soghysta alghan jaraqatynan Qadyrberdining ózi de óledi (Valihanov Ch.Ch. Sobranie sochiyneniy v pyaty tomah. T.I. Alma-Ata, 1984. s.234; «Jami-at-tauarihtyng teksi». // Syzdyqova R., Qoygeldiyev M. Qadyrghaly by Qosymúly jәne onyng jylnamalar jinaghy. Almaty.1991. 234-235, 252-better.). Búl, Qadyrghaly Qosymúly Jalayyridyng sózi. Onyng shyndyghyna kýmәn keltire almaymyz. Al, endi osynda belgili tarihshynyng Qadyrberdini ýnemi han dep atauyna qaraghanda, ony sol tústa Qyrym júrty ózderine han saylap aluy da mýmkin. Áskerbasylarynyng aitqanyna kóne ketpey, әkesining kegin qaytaru ýshin qalyng qoldy ertip kelip, Edigeni óltiruine qaraghanda, ol, ne bolghanda da jalghyz jýrgen eleusiz bozbala emes, belgili bir júrttyng tizgini qolyndaghy azamat. Qadyrghaly Jalayyri, biraq, ony sol saparynda Edigemen birge Núralyndy da óltirgen etip kórsetpeydi, Núralyn әkesining kózi tirisinde otyz jeti jasynda ish auruy tiyip, sodan qaza tapty (Syzdyqova R., Qoygeldiyev M. Qadyrghaly by Qosymúly jәne onyng jylnamalar jinaghy. Almaty.1991. 238-bet.) dep jazady. Búl jerdegi tarihshy men jyrdyng sózi bir-birine dәlme-dәl kelmegenmen pәlendey alshaq ta ketip jatqan joq dep oilaymyz. Óitkeni, Núralyn myrzanyng Qadyrberdiden búryn qaytys bolghan Edigening aldynda kóz júmghany ras bolsa, bәlkim onyng qazasyna da Toqtamys balasynyng aralasy boluy, tipten sol ishi auruy tiyip óle qaluynyng ózi solardyng manayynda jýrgen Edigening atyn kýtushi Hasan siyaqty bireuding qolymen jasaluy mýmkin. Al, ondaydy, jogharyda aitqanymyzday, jyrdyng avtory osynday bir qaueset estidim dep ashy shektey sozyp otyrmaq emes. Biraq, ol osynday býkpesi kóp tuyndysynyng ishinde barlyq jaydy taygha tanba salghanday etip, anyq etip, naqtylap «ayqaylatyp» aitpaghan demesek, sol zamannyng tarihyn bir kisidey-aq biluin bilgen-au dep oilaysyz... Sonyng taghy bir dәleli: toqpaq jaldy atyna minip, júrtyn jiyp alyp túrghan Toqtamys han eline aitqan songhy sózin:

«Búl barghannan bararmyn,

Telikólden asarmyn.

Kókeldining kóline

Basa baryp jatarmyn.

Tileu tilep túrghaysyn,

Aldam ie es berse,

Aruaqtar des berse,

On ýsh jyldyng jýzinde

Qayta ainalyp jetermin» (Sәtbaev Q. Ghylym men mәdeniyet turaly tandamaly maqalalary. Almaty. 1989. 384-bet.), – dep bitirmeytin be edi? Osyndaghy on ýsh jyldyng ishinde menen bir habar bolar, búl sharua ayaqsyz qalmas degen Toqtamystyng sózi jay aitylghan әngime emes. Bәlkim, tarihy Toqtamys dәl osy «on ýsh jyl» degen mejeni aita qoymauy da mýmkin, biraq, jyrau onyng auzyna osy sózdi salyp otyr, demek ol Toqtamys ólgen uaqyttan keyin on ýsh jyl ótkende baryp Edigeni Qadyrberdining óltirgenin bilip otyr. Búl basqany emes, sony menzeu. Eger jyr avtory búl tarihty shala biletin bolsa ol sifrdy aitpaghan bolar edi, tipti aita qalghannyng ózinde de basqa sanmen shatastyruy әbden mýmkin dep oilaymyz.

Búdan shyghar qorytyndy: jyrdyng 1419 jylghy oqighadan keyingi sorabyn jyrlaghan danagóy adam Edige men Toqtamystyng jayyn biraz bilgen siyaqty. Biraq, ol ózine deyin negizgi qanqasy súlbalanyp qalghan tuyndyny týgel ózgertudi maqsatym dep bilmegen.

Degenmen, tuyndynyng polistadiyalylyghy túrghysynan oilanghanda, shygharmada nazar audartar jaylar da joq emes. Mәselen, Edigening qarsylastarynyng beynesin alayyq.

Shygharmada Toqtamys jeksúryn, jaghymsyz pishinde keyiptelmegen. Onyng elimen qoshtasyp túryp:

«Edigem mening bar edi...

Eskiden kegi bar edi,

Kete almay-aq jýr edi.

Kóre almasy kóp boldy,

Kótermesi joq boldy.

Edige syndy batyrdan

Qapyda sóitip aiyryldym,

 Súm jyraudyng aitqany

 Aqyrynda dóp keldi»  (Sәtbaev Q. Ghylym men mәdeniyet turaly tandamaly maqalalary. Almaty. 1989. 482-bet.), – dep tolghanuynyng ózi – әr isine obiektivti qaraytyn kisining qalpyn anghartady. Búl sózderine qaraghanda onyng eline jaudan әsker әkelip otyrghan Edigeni kezinde ordadaghy әrtýrli ishi tar adamdardan qorghay almadym, dep, soghan ózin kinәlap túrghany bayqalady. Jәne ol eline: «Ey, júrtym, qoylaryndy soyyndar, qol qusyryp aldyna baryndar. Senderge tiymes, men ýshin býlinbender» – dep, jeke basynyng abyroyyn elining býtindigi ýshin qúrban etip, halqyn Edigemen til tabysugha ýndeydi. Eli de taghynan óz erkimen ketip bara jatqan Toqtamystyng aitqanyn tyndaydy. Sonday-aq, onyng balasy Qadyrberdi de qúityrqy qylyqty ishmerez emes, dalanyng salqar minezdi, saliqaly azamaty bolyp beynelenedi. Onyng Edigeni jazalar sәt tughanda, jauynyng birden basyn shappay: «er bolsang ólersin, ez bolsang jýrersin» – dep, basynan attap ketulerining ózi sonyng dәleli. Al, múnyng barlyghy, sóz joq, keyin Edige men onyng úrpaqtarynyng Deshti-qypshaqty san ret alasapyrangha aidap salyp, elding alauyzdyqtan әbden tityqtaghannan keyin janghyrtyp qosqan jamaulary ekendigine de kýmәn joq. Áytpese, eger shygharma әu basta tuyndynyng bas jaghyndaghyday halyqtyng Edigege ish tartuynan tuyndap, ózgeriske úshyramaghan bolsa, onyng erekshe túqymnyng úrpaghy bolyp, iyghyna elding jýgin arqalaghan alyp bitimi – shygharmanyng ayaq jaghynda sonshalyqty alasaryp, balasynyng qarghysynan kózi shyghyp, qoly synatynday, Qadyrberdining ýstinen attap ótkenine úly men ekeui birdey qúsa bolyp ólip, túqymy qúritynday jóni joq.

Biraq, Edige turaly jyrda onyng túqymy qúryghanmen, shyn mәnisinde tarihta olay bolmaghan. Sosyn jyrdyng biz sóz etip otyrghan núsqasynda Edigening ata-tegi – óz әkesi Babatýkti shashty Áziyz, onyng әkesi Babaghúmarmen ghana shektelse, ol jayly el shejiresin Qadyrghaly Qosymúly Jalayyry bylaysha taratady: Áuelgi babasy Ábubәkirden Mahmúd atalygh, odan Katib atalygh, odan Súltan Harmaz, odan súltan Haliyd, odan súltan Ualiyd, odan Súltan Qydyr, odan súltan Mulud, odan Abu Alfeiys, odan súltan Saliym, odan súltan Sadyq, odan súltan Abulhaq, odan Jalaladdiyn, odan Baba Tuklas, odan Terme, odan Karichi, odan Islam-Qiya, odan Qadyr-qiya, odan Qútlu-qiya, odan Edige by (Syzdyqova R., Qoygeldiyev M. Qadyrghaly by Qosymúly jәne onyng jylnamalar jinaghy. Almaty.1991. 254-255-better.).

 Belgili tarihshy odan әrmen búl kisilerding qaysysynyng qay jerde patshalyq qúrghandarynan habardar etip, elding aituy boyynsha Baba – Tuklastyng atasyn Ózbek han músylman bolghanda Uzak Chora degen kisi arqyly Kaabadan shaqyrtyp aldyrtqandyghyn, sosyn el ishinde Baba-Tuklastyng bireuler ýsh úly, bireuler tórt úly bar dep aitatynyn әngimeley kep, Edigeden keyin elding tizginin ústaghan onyng úrpaqtarynyng jalpy tizimin beredi (Syzdyqova R., Qoygeldiyev M. Qadyrghaly by Qosymúly jәne onyng jylnamalar jinaghy. Almaty.1991. 255-256-bet.). Búl jerde, әriyne, Qadyrghaly Qosymúly Jalayyridyng Edige turaly shejireni sipattauy keremet-aq. Ásirese Edigening ózinen keyingi Mansúr, Qasym, Qazi, Nauryzdar jayly, Núradinnen qalghan, sonday-aq, ilgergi tórteuden órbigen úrpaqtardyng atqarghan isteri turaly mәlimetterining qúndylyghyn aitpaghannyng ózinde, Múhamed payghambardyng serigi Ábubәkirden Edigege deyingi jiyrma buynnyng esimin qamtityn genalogiyalyq kestesi, elding anyzyndaghy arab әuliyelerining qazaq dalasyna qonys audaru sebepterin qiynyn tauyp qiystyruy – Edigemen baylanysty jyrdaghy Nil dariyasy, t.b. bizding otanymyzdan shalghayda jatqan geografiyalyq mekenderdin, basqa aimaqtan shyqqan kisilerding qazaqy ortamen aralas-qúralas jýruine qúqyqtylyq bergendey bolatyn jaylar. Sonymen birge osy tizim arqyly búl mәseleni qarastyrar zertteushilerding talayyn oilandyratyn birqatar jaylardyng úshyghy shyghady. Sonyng biri – Edigening shyqqan nәsiline baylanysty  mәsele...

Bizdinshe, Qadyrghaly Qosymúlynyng Edigening arghy tegin sonshalyqty úlylardyng úrpaghy, kýlli músylman әlemine belgili kisiden órbiytin etip kórsetui, teginde, onyng qolynan shyqqan nәrse emes. Óitkeni, onyng múnday genalogiyalyq kesteni jasaugha mýddeli bolatyn jóni joq. Sebebi, ol qoghamdyq túlgha retinde búl túqymgha tәueldi, nemese qandastyq túrghydan jaqyndyghy bar kisi emes-ti. Soghan qaraghanda búl keste erte kezde, tipti Edigening ózining kózi tirisinde bir jýiege keltirilgen shejirening izi deuge layyqty. Sodan ol jyrgha kóshken. Al, jyrda belgili biyding ata-tegi qysqadan qayyrylady. Óitkeni, jyrshy ýshin Edigening jiyrmasynshy atasyna deyingi tizimdi atap shyghu mindet emes, tek ol bas keyipkerining kýlli músylman qauymy qasterleytin úly әulie Babatýkti Shashty Ázizding túqymynan ekenin esinen shygharyp almasa bolghany. Sol arqyly-aq Edige qanday zordyng ata-babasymen de әruaq, tek salystyrghanda olqy soqpaytyn úly túlgha bolyp shygha kelmek. Mine, jyrdaghy da, shejiredegi de Edigening erekshe jaralghan әuletting layyqty úrpaghy bolyp әngimelenetin sebebi osydan. Tek ol ýshin Edigenin  sol belgili ata-babasynyng múrat tútqan din jolyna, izgilikterge ýndeytin músylmanshylyq qaghidalaryna qyzmet etui qajet.

 Al, ómirde Edige músylman dinine qalay qaraghan? Búl jayly jogharyda aitqanymyzday, Temir әmirshining astanasynda elshilikte bolghan G. Klaviho: «Al, sol Edige osyghan deyin, músylman dinin qabyldaghansha, esh nәrsege senbey kelgen tatarlargha músylman dinin qabyldattyrdy jәne qabyldattyru ýstinde», – dep jazady, ózining belgili kýndeliginde (Klaviho Ruy Gonsales de. Dnevnik puteshestviya v Samarhand ko dvoru Timura: 1403-1406. // Tamerlan. Epoha. Lichnosti. Deyaniya. M., 1992. C. 342.). Áriyne, búl jerde G. Klavihonyng tatarlar Edige biylik jýrgizgenshe eshbir dindi tútynbaytyn degen sózine shoshynudyng qajeti joq bolar. Olar tipti Edigege deyin músylman bolghannyng ózinde de asa dindar bolmaulary ghajap emes. Al, Edige sol halyqtardy arghy babasy Ábubәkir, bergi babasy Babatýkti shashty Ázizderding úrpaghyna layyqty bolarday ijdahatpen din jolyna kýrt bet búrdyrghan. Áytpese, qarauyna kirgen elderining bәrin de músylman dinin tútyndyrugha barynsha júmyldyryp kelgen Temir әmirshining ordasynda bolyp otyryp, Edigening qaramaghyndaghy qauymyn músylmanshylyqqa bet búrdyrtudaghy qadamdaryn shet eldik sayahatshy G. Klaviho búlaysha jazbaghan bolar edi dep oilaymyz. Al, din ýshin onday qyzmet etip jýrgen qayratkerding sol dinning әuliye-әnbiyelerining úrpaghy bolyp jyrda suretteluine de, arnayy shejirege enuine de tandanugha bolmaydy. Ol sol enbegi arqyly soghan layyqty. Edige zamanynda da, onyng úrpaqtarynyng túsynda da ómir sýrip, belgili jyrdy jyrlaghandarda solay týsingen, arnayy ata-tek kestesin múqiyattylyqpen tizgen shejireshi de osy oidyng ýdesinen kóringen. Al, Temir Taraghayúly siyaqty birneshe atadan keyin baryp Shynghys hannyng babalarymen birge tuysatyn, mongholdardyng úlyq úrpaghyna jaqyndyghy joq Edige batyrdy búl iydeyanyng shoshyndyrmaghany bylay túrsyn, kerek bolsa soghan onyng mýddeli boluy da ghajap emes. 

 Býgingi tanda azat el bolghan Qazaqstannyng ótken tarihyna kóz salghanda, oilandyrarlyqtay da, shoshyndyrarlyqtay da jaghdaylar az bolmaghan. Sonyng biri – jiyrmanyng ishindegi jas túlpar Qanysh Imantayúly Sәtbaevtyng biz sóz etip otyrghan «Er Edige» atty jinaqqa baylanysty taghdyryna qatynasty.

 1944 jyly 9 tamyzda BPK /b/ Ortalyq Komiyteti «Tatarstan partiya úiymynyng búqaralyq sayasy júmysynyng jayy jәne ony jaqsartudyng sharalary turaly» qauly alyp, onda respublika tarihshylaryna Altyn Orda dәuirining tarihyn kótere kórsetip, Edige turaly eposty nasihattaghan degen birsypyra qatal syndar aitylghan bolatyn (KPSS v rezolusiyah y resheniyah siezdov, konferensiy y plenumov SK. 1971. t.6, s. 119.). Múnyng janghyryghy aragha jyl salyp Qazaqstangha da jetti. Respublikanyng negizgi basylymy «Sosialistik Qazaqstan» gazetining betinde joghary jaqtyng núsqauymen jazylghan, belgili tarihshynyng qoly qoyylghan «Edige – halyqtyng zúlym jauy» degen eldi dýrliktirgen maqala 1945 jyldyng 2 qazanynda jaryq kórdi. Múnan keyin tórt jyl soghystyng azabynan moyny bosaghanday bolyp, elmen birge ensesi tiktelip, barlyq jiger-qayratyn ghylymgha júmsap jatqan ghalymdar auylyna, onyng ishinde Altyn Orda dәuiri, jalpy qazaqtyng Qazan tónkerisine deyingi halyqtyq tirshiligin zerttegenderge tynyshtyqpen júmys isteu mýmkin bolmay qaldy. Óitkeni, 1947 jyldyng basynda, yaky 21 qantar kýni Qazaqstan KP /b/ Ortalyq Komiytetining «Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng til jәne әdebiyet institutynyng júmysyndaghy óreskel sayasy qateler turaly» qaulysy shyqty. Shortanbay, Dulat, Múrat, Kýderi, Dosqoja, Ábubәkir, Ghúmar Qarashev siyaqty HIH-HH ghasyr basynda qazaq әdebiyetinde eleuli orny bar aqyndargha kertartpa, últshyl degen aidarlar taghyldy. Olar turaly jazghan, shygharmalaryn oqulyqtar men hrestomatiyagha kirgizgen kisilerding basynda nayzaghay oinady. Sonyng jalghasynday bolyp  1950  jyldyn  26  jeltoqsan  kýngi  «Pravda»  gazetinde   T. Shoyynbaev,    A. Yakuniyn, U. Aydarovanyng «Qazaqstan tarihyn marksistik-lenindik baghytta iygeru ýshin» degen maqalasy shyqty. Osyghan oray Qazaqstan Kommunistik Partiyasynyng Ortalyq Komiytetining burosy 1951 jyldyng sәuir aiynyng 10 kýni qauly qabyldady. Sol jyldyng qazan aiynda respublika Partiya aktiyvining jiyny boldy. Kóp úzamay Q. Júmaliyev, E. Ysmayylov, B. Sýleymenov, E. Bekmahanov, Q. Múhamethanov, t.b. birsypyra belgili ghalymdar aidalyp kete bardy. M. Áuezov júmysynan bosatyldy. Jazushylar qauymy da nazardan tys qalghan joq. Azuyn aigha bilep, «shash al dese, bas alugha dayyn»  otyrghan sayasy qayratkerler sol kezde bir uaqyt ta «Edige batyrdy» kitap etip baspadan shyghartqan, al, 1951 jyly dýniyening altydan bir bóligin alyp jatqan Kenester elining ghylymy qauymy birauyzdan moyyndaghan, kýlli shyghystaghy kenestik respublikalardyng jergilikti túrghyndarynyng ishinen shyqqan SSSR Ghylym akademiyasynyng túnghysh akademiygi Qanysh Sәtbaevty esterine alady. Aqyry osy nauqanmen baylanysty Qazaqstandy tekseruge kelgen komissiyanyng basshysy, BKP /b/ Ortalyq Komiytetining inspektory Shikin degen qoymay jýrip Qanysh Imantayúlyn Respublika akademiyasynyng preziydenttiginen týsiruge, sol kezdegi Qazaqstan KP /b/ Ortalyq Komiytetining birinshi sekretary Júmabay Shayahmetovti mәjbýr etedi (Sәtbaev Q.I. Ghylym jәne mәdeniyet turaly tandamaly  maqalalary, Almaty, 1989, 415-bet; Shәripov Á. Soyqandy jyldar // Júldyz, 1992, №7, 20-bet.).

 1951 jyl. Odan beri de jarty ghasyrdan astam uaqyt ótti. Tәueldilikting tory ydyraghaly da birsypyra jyldardyng jýzi auysty. Biraq, eldikting tuyn kótergen elge qút bolghan kemengerlerding arpalyspen ótken ómiri men jýrgen jolyna kóz salghanda osynau qiyamet-qayym ataulynyng barshasy kýni býgingidey bolyp sanany tilgileydi. El dep jýrip sýringen, el dep jýrip mert bolghan eren túlghaly erler bolmasa, olardyng arman-mýddesin janmen úghar eli bolmasa últ pen úlystyng tizginin kim ústamaq dep, oilanasyn. Keneuli oy kemengerdi týsinuge bastaydy. Al, Qanysh Imantayúly Sәtbaev – dýniyege siyrek keletin – kemengerlerding ózining kóshin bastaytynday kósheli bolyp jaralghan kósemi bolsa kerek-ti.

Júmat TILEPOV

Abai.kz