Qazaq halqynda «әrkim óz elinde qoraz» degen mәtel bar. Sol  sózdin  maghynasyna zer salyp qarasaq, keremet ghibrat alugha bolar edi. Alayda, qorazdyq bizding qazirgi jaghdayymyzgha esh juymaydy. Nege? Aytpaghymyzdy osy saualdan bastap tómendegidey mysaldar keltireyik.

 Kýni keshe Soltýstik Qazaqstan oblysynda Petr Vagner degen kәsipker ózining tughan auylyndaghy qirap jatqan shirkeudi qayta qalpyna keltiripti. Onyng aituynsha, búl júmysty ol sonau 2008 jyldan beri bastaghan. «Jer betinen joyylyp ketken ghibadat ýiining búrynghy irgetasyn tabu ýshin, qúrylys qazyghyn ýsh mәrte auystyryp qaghugha tura keldi», -deydi kәsipker. Dúrys-aq delik. Olay deytinimiz, elimizde dәstýrli dinderdi nasihattaugha eshqanday tosqauyl qoyylmaghan. Qay dinde bolmasyn, halyqty imandylyqqa, birlikke, tatulyqqa shaqyratyn sharalar jasalyp jatsa, oghan qashanda qúba-qúp deymiz. Biraq elimizde dinge dep berilgen kenshilikti keybireuler asyra paydalanyp jatatyny jasyryn emes. Janaghy kәsipker qayta túrghyzylghan shirkeuding janyna Resey imperiyasynyng songhy patshasy II Nikolaydyng eskertkish-bustin ornatyp qoyypty. Oghan 11 myng AQSh dollaryn tólepti. Ghibadat ýiin jóndep, iygilikti is jasaghany dúrys. Al, tónkerisshil-býlikshilerding qolynan qaza tapqan Nikolay patshanyng búl aragha qanday qatysy bar? Sóitsek, 1891 jyly әli taqqa otyrmaghan patshazada Nikolay osy jerge kelip ketken jәne sol kezde osy shirkeuge ikona syilapty-mys. Adam ótirikti de qiynnan qiystyru kerek qoy. II Nikolay Qazaqstan bylay túrsyn, (aldynghy Sverdlovsk) qazirgi Ekaterinburgke kelmegenin  tarihshylardyng bәri biledi. Vagnerding aituynsha, joghalyp ketkenine bir ghasyrgha juyq uaqyt ótken sol ikonany da auyldyng bir túrghyny ayaq astynan  tauyp ala qoyghan. Qazaqstanda  oiyna kelgenin jasaytyn  orystildi aghayyndardyng qylyghy bir búl emes. Bizder  ýshin  en  ókinishtisi, óz elimizde  túryp, óz  halqymyzdan  shyqqan  bir  qayratkerge   eskertkish  ornatyp, bir kóshe bereyin  desen, arty tausylmaytyn  dau-damaygha úlasady. Tapa-tal týste «týie ýstinen it ýredinin» keri. Ony kýnde kózimiz  kórip jýr. Al basqalargha ne isteymin dese de óz erki.

Ertengi kýni halqymyzdy qangha bóktirgen Chernyaev, Annenkov, Kolchak, Ermak sekildilerge eskertkishter qoyylyp jatsa, tang qalmanyz. Bizde bәri mýmkin. «Bassyz ýiding itti osyraq» dep babalarymyz tegin aitpasa  kerek. Ýnemi ishimdi it tyrnaghanday bolady da túrady, әkimderge elding ziyalylary, aqsaqal qarasaqaldary jabylyp hat jazyp jatsa da, auzyn bughan ógizdey ýndemeydi. Al, qazaqtan ózge últtyng qalt-qúlt etip әreng jýrgen bir kempiri әkimdikting aldyna kelip tayaghyn bezese, sheneunik bitkenning zәre-qúty qalmaydy. Búl ne sonda? Últaralyq tatulyqty saqtaudyng әdisi me? Álde, kóp jyldar sanagha sinip qalghan qúldyq psihologiyanyng әseri me?

Almaty qalasynyng Shәmshi Qaldayaqov kóshesinde ornalasqan «Kiynematografister odaghy» degen bayaghy kino kórsetetin jer býginde jyn-oynaqqa ainalghany qay zaman. Shygharmashylyq odaqtyng tóraghasy Igori Vovnyankonyn  oiyna kelgenin istep otyrghanyn  talay  jazdym. Biraq, oghan qúlaq asqan júmyrbasty pende joq ekenin keltirdim. Qazaq kinosyn nasihattaytyn dýniyelerden góri Kino ýiining ghimaratynda bir—birine asylghan, jalanash beynedegi erkekter men әielderding jabayy suretteri ilinipti. Filim kórsetiluge tiyis  bólmedegi súmdyqty aityp jetkizu mýmkin emes.

Tútas zal kino kóretin emes, jatatyn bólmege arnalyp jabdyqtalghan. Kino ýii men Kiynematografister odaghy tóniregindegi týitkildi  mәsele biraz júrtqa belgili bolsa kerek. Kezinde «Kino ýiining ishinde qyztekeler jinalyp, sauyq qúrady eken» dep shyqqan sybys shyndyqqa janasatyn siyaqty. Shәken Aymanov aghaydyng izi qalghan qasiyetti orda býginde jyn-jybyrdyng mekenine ainalghany ayanyshty-aq.

Búghan búdan әri tózuge bolmaydy. Alayda, Kiynematografister odaghynyng tóraghasy Igori Vovnyankonyng  jasy jetpisten assa da, barlyq jerde «Kino ýiinde alatyn  eshtene qalghan joq», dep zar qaqsaydy da, jeme-jemge kelgende, ne tórdi, ne mórdi bermeytin,  otqa salsa janbaytyn, sugha salsa batpaytyn myqty bolyp túr әzirge, -deydi   Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratker, derbes zeynetker Kýlpan Ahmetova.

Qazaqstanda qazaq últynyng mýddesi men tilining qajeti joq  ekenin  jaqsy týsingen Reseyding imperiyalyq pighylyndaghy san týrli úiymdar tez arada janadan, halyqaralyq tәjiriybening negizinde dayyndalghan jeke basty kuәlandyratyn elektrondy kuәlikting eki tilde boluyn talap etti. QR Ádilet ministrligi qazaq jәne aghylshyn tilinde dayyndalyp jatqan kuәlikterdi  jedel týrde orys tiline kóshirudi qolgha aldy.

Birikken Últtar Úiymynyng arnayy jinalysynda qaralghan bir mәselening qorytyndysy boyynsha, «Qazaqstanda barlyghy teng qúqyqty, sondyqtan aqshagha tek qana qazaq jәne orys tilinde jazu, basqa diasporalardyng tilderin kemsitpeu bolyp tabylady» degen qauly qabyldanghan. Alayda,  Últtyq bankting basshysyna Qazaqstandaghy adam qúqyghyn búzghandyghy ýshin Gaagadaghy sottan shaqyru keldi. Tek qana orys tilindegi jazudy nelikten kirgizgenin dәleldey almaghan ol,  Últtyq bank Qazaq elinde túratyn 130  diasporanyng tili engen banknottardy  shygharatyndyghyn habarlady.    

Mәjilis deputaty Svetlana Romanovskaya: «Men Týrkiyada dem alu ýshin jarty jyl búryn arzan bolady degen song bir turistik firmamen aldyn ala shart jasastyq. Biraq, keyin qonaqýige aqysy tólenbegenin estigenimde, «aldyn ala brondau» degenning joq ekenin týsindim. Olar bizdi –  tútynushylardy aldap jýr eken. Men Týrkiyagha kelerden bir kýn búryn ghana qonaqýige aqysy tólenipti. Olar sonda bizding aqshamyzdy ne istegen? Búl da bayaghy piramida shyghar, kim bilsin?»—depti. Sol turistik firmanyng jetekshisi Ásel Nýrkebaeva bolsa: «Svetlana hanym mening aitqan úsynysyma qúlaq aspay, barynsha aiqaygha basty, qoqan-loqqy kórsetip baqty, ýntaspagha jazyp ýlgermedim. Onyng jolyna óz qaltamnan 1537 dollar tóledim. Ekinshi ret telefon arqyly habarlasqanda auzyna kelgenin aityp, «Kerek bolsa seni Qazaqstanda túrghyzbaymyn» dep ar-namysyma tiyip, Mәjilis deputatyna say minez kórsetpedi», -   dep otyr.

Belgili zanger Maqsat Iliyasúly: «Eger Mәjilis deputaty Svetlana Romanovskayanyng osylay aitqany sotta  dәleldense, tek «Núr Otan» partiyasy qatarynan shygharylyp, deputat mandatynan aiyrylady», —deydi. Biraq, men biletin Qazaqstanda ózge últ ókilderi «Sýtten – aq, sudan – taza» bolyp shygha keletinine kýmәnim kәmil. Tabighatynan bauyrmal qazaq últy qansha etnikalyq toptardy bauyryna basyp, olardy mәdeniyeti men tilinen, dәstýrinen shet qaqpay keledi. Ózgelerdi týsinuge tyrysu, tipti, qúrmetpen qarau, basyna kóteru—basqa eldi qaydam, bizding qazaqta jetip artylatyn qasiyet. Sonda, onsyz da ,tabighatynan bauyrmal qazaq ýshin tolerantty bolu ne ýshin qajet?

«Eng ýlken qylmystar olardy jasaytyndyqtan emes, sol qylmystargha tózgendikten shyghady»,--deydi Robert Muzili. Shydam shirkindi de jaratushymyz bizge asqan jomarttyqpen ýiip-tógip bere salghan. Býginde ózge últ ókilderi  qazaq halqyn  basynghandyghy sonshalyqty, qay elde jýrgenderin  elep-eskermeydi, bizben  sanasugha ,tipti , tyryspaydy. Óitkeni,  olargha bayaghyda  tizgindi berip qoyghanbyz. Biylikting ózi jii aitatyn etnikalyq toleranttylyghymyz da onyp túrghan joq. Búl turaly sóz etkende, biylik tarapynan jergilikti halyqtyn, yaghniy  túrghylyqty  últtyng ózgelerge  degen tózimdiligi  basa aitylady. Biraq, Qazaqstandaghy etnikalyq toptargha múnday tózimdilik  turaly eskertilgenin  estigen emespiz. Ózge etnikalyq toptargha biz ózimden artyq jaghday jasaghan kýnde, ol tek by biylep, әn salyp  qana ómir sýrse, sóite túra, basqasyn aitpaghanda, sening tilindi  de mensinbese, búl qanday toleranttylyq bolghany?

Qazirgi tanda, bizding biylik «tolerantty bolayyq, tózimdi bolayyq» dep kim kóringen kók attygha qúshaq  jaya  beredi. Dýniyening týkpir-týkpirinen qashqan da, quylghan da bizding elde tayrandap jýr. Bizdegi toleranttylyq  atauly birjaqty—halyqtyng biylikke degen toleranttylyghy ghana bolyp tabylady, әnsheyin ózge til  men dinge, mәdeniyet pen dәstýrge degen tózimdilik qana emes. Onyng qatparly qauipti tústary da jeterlik. Biz bolsaq, biylik ony qalay aitsa, solay qabyldap jýrmiz. Al onyng «qiratushylyq» mәn-maghynasyna ýnilip jatqan bir qazaq joq.,«Jau joq deme, jar astynda», - dep ósiyet aitqan-dy babalarymyz. Sol ata-babalarymyz ózin de, ózining altyn múrasy men asyl ýrdisin de qyzghyshtay qorghashtap, kýresip jýrip, ishki jau, syrtqy jaugha tótep berip,  býginge jetkizdi. Onyng tendessiz asyly men jasyghyn ajyratyp, saraptau eng aldymen býgingi úrpaqtyn  mindeti...

P.S. «Árkim óz elinde qoraz» depti búrynghylar... jogharydaghy mysaldargha qarap otyryp: «Biz – qorazbyz» dep aita alamyz ba?

 Júmamúrat   Shәmshi,

Tariyh  ghylymdarynyn  kandidaty

Abai.kz