قازاق حالقىندا «اركىم ءوز ەلىندە قوراز» دەگەن ماتەل بار. سول  ءسوزدىڭ  ماعىناسىنا زەر سالىپ قاراساق، كەرەمەت عيبرات الۋعا بولار ەدى. الايدا، قورازدىق ءبىزدىڭ قازىرگى جاعدايىمىزعا ەش جۋىمايدى. نەگە؟ ايتپاعىمىزدى وسى ساۋالدان باستاپ تومەندەگىدەي مىسالدار كەلتىرەيىك.

 كۇنى كەشە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا پەتر ۆاگنەر دەگەن كاسىپكەر ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىنداعى قيراپ جاتقان شىركەۋدى قايتا قالپىنا كەلتىرىپتى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل جۇمىستى ول سوناۋ 2008 جىلدان بەرى باستاعان. «جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن عيبادات ءۇيىنىڭ بۇرىنعى ىرگەتاسىن تابۋ ءۇشىن، قۇرىلىس قازىعىن ءۇش مارتە اۋىستىرىپ قاعۋعا تۋرا كەلدى»، -دەيدى كاسىپكەر. دۇرىس-اق دەلىك. ولاي دەيتىنىمىز، ەلىمىزدە ءداستۇرلى دىندەردى ناسيحاتتاۋعا ەشقانداي توسقاۋىل قويىلماعان. قاي دىندە بولماسىن، حالىقتى يماندىلىققا، بىرلىككە، تاتۋلىققا شاقىراتىن شارالار جاسالىپ جاتسا، وعان قاشاندا قۇبا-قۇپ دەيمىز. بىراق ەلىمىزدە دىنگە دەپ بەرىلگەن كەڭشىلىكتى كەيبىرەۋلەر اسىرا پايدالانىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. جاڭاعى كاسىپكەر قايتا تۇرعىزىلعان شىركەۋدىڭ جانىنا رەسەي يمپەرياسىنىڭ سوڭعى پاتشاسى ءىى نيكولايدىڭ ەسكەرتكىش-ءبيۋستىن ورناتىپ قويىپتى. وعان 11 مىڭ اقش دوللارىن تولەپتى. عيبادات ءۇيىن جوندەپ، يگىلىكتى ءىس جاساعانى دۇرىس. ال، توڭكەرىسشىل-بۇلىكشىلەردىڭ قولىنان قازا تاپقان نيكولاي پاتشانىڭ بۇل اراعا قانداي قاتىسى بار؟ سويتسەك، 1891 جىلى ءالى تاققا وتىرماعان پاتشازادا نيكولاي وسى جەرگە كەلىپ كەتكەن جانە سول كەزدە وسى شىركەۋگە يكونا سىيلاپتى-مىس. ادام وتىرىكتى دە قيىننان قيىستىرۋ كەرەك قوي. ءىى نيكولاي قازاقستان بىلاي تۇرسىن، (الدىنعى سۆەردلوۆسك) قازىرگى ەكاتەرينبۋرگكە كەلمەگەنىن  تاريحشىلاردىڭ ءبارى بىلەدى. ۆاگنەردىڭ ايتۋىنشا، جوعالىپ كەتكەنىنە ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەن سول يكونانى دا اۋىلدىڭ ءبىر تۇرعىنى اياق استىنان  تاۋىپ الا قويعان. قازاقستاندا  ويىنا كەلگەنىن جاسايتىن  ءورىستىلدى اعايىنداردىڭ قىلىعى ءبىر بۇل ەمەس. بىزدەر  ءۇشىن  ەڭ  وكىنىشتىسى، ءوز ەلىمىزدە  تۇرىپ، ءوز  حالقىمىزدان  شىققان  ءبىر  قايراتكەرگە   ەسكەرتكىش  ورناتىپ، ءبىر كوشە بەرەيىن  دەسەڭ، ارتى تاۋسىلمايتىن  داۋ-دامايعا ۇلاسادى. تاپا-تال تۇستە «تۇيە ۇستىنەن يت ۇرەدىنىڭ» كەرى. ونى كۇندە كوزىمىز  كورىپ ءجۇر. ال باسقالارعا نە ىستەيمىن دەسە دە ءوز ەركى.

ەرتەڭگى كۇنى حالقىمىزدى قانعا بوكتىرگەن چەرنياەۆ، اننەنكوۆ، كولچاك، ەرماك سەكىلدىلەرگە ەسكەرتكىشتەر قويىلىپ جاتسا، تاڭ قالماڭىز. بىزدە ءبارى مۇمكىن. «باسسىز ءۇيدىڭ ءيتتى وسىراق» دەپ بابالارىمىز تەگىن ايتپاسا  كەرەك. ۇنەمى ءىشىمدى يت تىرناعانداي بولادى دا تۇرادى، اكىمدەرگە ەلدىڭ زيالىلارى، اقساقال قاراساقالدارى جابىلىپ حات جازىپ جاتسا دا، اۋزىن بۋعان وگىزدەي ۇندەمەيدى. ال، قازاقتان وزگە ۇلتتىڭ قالت-قۇلت ەتىپ ارەڭ جۇرگەن ءبىر كەمپىرى اكىمدىكتىڭ الدىنا كەلىپ تاياعىن بەزەسە، شەنەۋنىك بىتكەننىڭ زارە-قۇتى قالمايدى. بۇل نە سوندا؟ ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋدىڭ ءادىسى مە؟ الدە، كوپ جىلدار ساناعا ءسىڭىپ قالعان قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ اسەرى مە؟

الماتى قالاسىنىڭ ءشامشى قالداياقوۆ كوشەسىندە ورنالاسقان «كينەماتوگرافيستەر وداعى» دەگەن باياعى كينو كورسەتەتىن جەر بۇگىندە جىن-ويناققا اينالعانى قاي زامان. شىعارماشىلىق وداقتىڭ توراعاسى يگور ۆوۆنيانكونىڭ  ويىنا كەلگەنىن ىستەپ وتىرعانىن  تالاي  جازدىم. بىراق، وعان قۇلاق اسقان جۇمىرباستى پەندە جوق ەكەنىن كەلتىردىم. قازاق كينوسىن ناسيحاتتايتىن دۇنيەلەردەن گورى كينو ءۇيىنىڭ عيماراتىندا بىر—بىرىنە اسىلعان، جالاڭاش بەينەدەگى ەركەكتەر مەن ايەلدەردىڭ جابايى سۋرەتتەرى ءىلىنىپتى. فيلم كورسەتىلۋگە ءتيىس  بولمەدەگى سۇمدىقتى ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.

تۇتاس زال كينو كورەتىن ەمەس، جاتاتىن بولمەگە ارنالىپ جابدىقتالعان. كينو ءۇيى مەن كينەماتوگرافيستەر وداعى توڭىرەگىندەگى تۇيتكىلدى  ماسەلە ءبىراز جۇرتقا بەلگىلى بولسا كەرەك. كەزىندە «كينو ءۇيىنىڭ ىشىندە قىزتەكەلەر جينالىپ، ساۋىق قۇرادى ەكەن» دەپ شىققان سىبىس شىندىققا جاناساتىن سياقتى. شاكەن ايمانوۆ اعايدىڭ ءىزى قالعان قاسيەتتى وردا بۇگىندە جىن-جىبىردىڭ مەكەنىنە اينالعانى ايانىشتى-اق.

بۇعان بۇدان ءارى توزۋگە بولمايدى. الايدا، كينەماتوگرافيستەر وداعىنىڭ توراعاسى يگور ۆوۆنيانكونىڭ  جاسى جەتپىستەن اسسا دا، بارلىق جەردە «كينو ۇيىندە الاتىن  ەشتەڭە قالعان جوق»، دەپ زار قاقسايدى دا، جەمە-جەمگە كەلگەندە، نە ءتوردى، نە ءموردى بەرمەيتىن،  وتقا سالسا جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن مىقتى بولىپ تۇر ازىرگە، -دەيدى   قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر، دەربەس زەينەتكەر كۇلپان احمەتوۆا.

قازاقستاندا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى مەن ءتىلىنىڭ قاجەتى جوق  ەكەنىن  جاقسى تۇسىنگەن رەسەيدىڭ يمپەريالىق پيعىلىنداعى سان ءتۇرلى ۇيىمدار تەز ارادا جاڭادان، حالىقارالىق تاجىريبەنىڭ نەگىزىندە دايىندالعان جەكە باستى كۋالاندىراتىن ەلەكتروندى كۋالىكتىڭ ەكى تىلدە بولۋىن تالاپ ەتتى. قر ادىلەت مينيسترلىگى قازاق جانە اعىلشىن تىلىندە دايىندالىپ جاتقان كۋالىكتەردى  جەدەل تۇردە ورىس تىلىنە كوشىرۋدى قولعا الدى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ارنايى جينالىسىندا قارالعان ءبىر ماسەلەنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، «قازاقستاندا بارلىعى تەڭ قۇقىقتى، سوندىقتان اقشاعا تەك قانا قازاق جانە ورىس تىلىندە جازۋ، باسقا دياسپورالاردىڭ تىلدەرىن كەمسىتپەۋ بولىپ تابىلادى» دەگەن قاۋلى قابىلدانعان. الايدا،  ۇلتتىق بانكتىڭ باسشىسىنا قازاقستانداعى ادام قۇقىعىن بۇزعاندىعى ءۇشىن گااگاداعى سوتتان شاقىرۋ كەلدى. تەك قانا ورىس تىلىندەگى جازۋدى نەلىكتەن كىرگىزگەنىن دالەلدەي الماعان ول،  ۇلتتىق بانك قازاق ەلىندە تۇراتىن 130  دياسپورانىڭ ءتىلى ەنگەن بانكنوتتاردى  شىعاراتىندىعىن حابارلادى.    

ءماجىلىس دەپۋتاتى سۆەتلانا رومانوۆسكايا: «مەن تۇركيادا دەم الۋ ءۇشىن جارتى جىل بۇرىن ارزان بولادى دەگەن سوڭ ءبىر تۋريستىك فيرمامەن الدىن الا شارت جاساستىق. بىراق، كەيىن قوناقۇيگە اقىسى تولەنبەگەنىن ەستىگەنىمدە، «الدىن الا برونداۋ» دەگەننىڭ جوق ەكەنىن ءتۇسىندىم. ولار ءبىزدى –  تۇتىنۋشىلاردى الداپ ءجۇر ەكەن. مەن تۇركياعا كەلەردەن ءبىر كۇن بۇرىن عانا قوناقۇيگە اقىسى تولەنىپتى. ولار سوندا ءبىزدىڭ اقشامىزدى نە ىستەگەن؟ بۇل دا باياعى پيراميدا شىعار، كىم بىلسىن؟»—دەپتى. سول تۋريستىك فيرمانىڭ جەتەكشىسى اسەل نۇركەباەۆا بولسا: «سۆەتلانا حانىم مەنىڭ ايتقان ۇسىنىسىما قۇلاق اسپاي، بارىنشا ايقايعا باستى، قوقان-لوققى كورسەتىپ باقتى، ۇنتاسپاعا جازىپ ۇلگەرمەدىم. ونىڭ جولىنا ءوز قالتامنان 1537 دوللار تولەدىم. ەكىنشى رەت تەلەفون ارقىلى حابارلاسقاندا اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، «كەرەك بولسا سەنى قازاقستاندا تۇرعىزبايمىن» دەپ ار-نامىسىما ءتيىپ، ءماجىلىس دەپۋتاتىنا ساي مىنەز كورسەتپەدى»، -   دەپ وتىر.

بەلگىلى زاڭگەر ماقسات ءىلياسۇلى: «ەگەر ءماجىلىس دەپۋتاتى سۆەتلانا رومانوۆسكايانىڭ وسىلاي ايتقانى سوتتا  دالەلدەنسە، تەك «نۇر وتان» پارتياسى قاتارىنان شىعارىلىپ، دەپۋتات مانداتىنان ايىرىلادى»، —دەيدى. بىراق، مەن بىلەتىن قازاقستاندا وزگە ۇلت وكىلدەرى «سۇتتەن – اق، سۋدان – تازا» بولىپ شىعا كەلەتىنىنە كۇمانىم كامىل. تابيعاتىنان باۋىرمال قازاق ۇلتى قانشا ەتنيكالىق توپتاردى باۋىرىنا باسىپ، ولاردى مادەنيەتى مەن تىلىنەن، داستۇرىنەن شەت قاقپاي كەلەدى. وزگەلەردى تۇسىنۋگە تىرىسۋ، ءتىپتى، قۇرمەتپەن قاراۋ، باسىنا كوتەرۋ—باسقا ەلدى قايدام، ءبىزدىڭ قازاقتا جەتىپ ارتىلاتىن قاسيەت. سوندا، ونسىز دا ،تابيعاتىنان باۋىرمال قازاق ءۇشىن تولەرانتتى بولۋ نە ءۇشىن قاجەت؟

«ەڭ ۇلكەن قىلمىستار ولاردى جاسايتىندىقتان ەمەس، سول قىلمىستارعا توزگەندىكتەن شىعادى»،--دەيدى روبەرت مۋزيل. شىدام شىركىندى دە جاراتۋشىمىز بىزگە اسقان جومارتتىقپەن ءۇيىپ-توگىپ بەرە سالعان. بۇگىندە وزگە ۇلت وكىلدەرى  قازاق حالقىن  باسىنعاندىعى سونشالىقتى، قاي ەلدە جۇرگەندەرىن  ەلەپ-ەسكەرمەيدى، بىزبەن  ساناسۋعا ،ءتىپتى ، تىرىسپايدى. ويتكەنى،  ولارعا باياعىدا  تىزگىندى بەرىپ قويعانبىز. بيلىكتىڭ ءوزى ءجيى ايتاتىن ەتنيكالىق تولەرانتتىلىعىمىز دا وڭىپ تۇرعان جوق. بۇل تۋرالى ءسوز ەتكەندە، بيلىك تاراپىنان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ، ياعني  تۇرعىلىقتى  ۇلتتىڭ وزگەلەرگە  دەگەن توزىمدىلىگى  باسا ايتىلادى. بىراق، قازاقستانداعى ەتنيكالىق توپتارعا مۇنداي توزىمدىلىك  تۋرالى ەسكەرتىلگەنىن  ەستىگەن ەمەسپىز. وزگە ەتنيكالىق توپتارعا ءبىز وزىمدەن ارتىق جاعداي جاساعان كۇندە، ول تەك بي بيلەپ، ءان سالىپ  قانا ءومىر سۇرسە، سويتە تۇرا، باسقاسىن ايتپاعاندا، سەنىڭ ءتىلىڭدى  دە مەنسىنبەسە، بۇل قانداي تولەرانتتىلىق بولعانى؟

قازىرگى تاڭدا، ءبىزدىڭ بيلىك «تولەرانتتى بولايىق، ءتوزىمدى بولايىق» دەپ كىم كورىنگەن كوك اتتىعا قۇشاق  جايا  بەرەدى. دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قاشقان دا، قۋىلعان دا ءبىزدىڭ ەلدە تايراڭداپ ءجۇر. بىزدەگى تولەرانتتىلىق  اتاۋلى بىرجاقتى—حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن تولەرانتتىلىعى عانا بولىپ تابىلادى، انشەيىن وزگە ءتىل  مەن دىنگە، مادەنيەت پەن داستۇرگە دەگەن توزىمدىلىك قانا ەمەس. ونىڭ قاتپارلى قاۋىپتى تۇستارى دا جەتەرلىك. ءبىز بولساق، بيلىك ونى قالاي ايتسا، سولاي قابىلداپ ءجۇرمىز. ال ونىڭ «قيراتۋشىلىق» ءمان-ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ جاتقان ءبىر قازاق جوق.،«جاۋ جوق دەمە، جار استىندا»، - دەپ وسيەت ايتقان-دى بابالارىمىز. سول اتا-بابالارىمىز ءوزىن دە، ءوزىنىڭ التىن مۇراسى مەن اسىل ءۇردىسىن دە قىزعىشتاي قورعاشتاپ، كۇرەسىپ ءجۇرىپ، ىشكى جاۋ، سىرتقى جاۋعا توتەپ بەرىپ،  بۇگىنگە جەتكىزدى. ونىڭ تەڭدەسسىز اسىلى مەن جاسىعىن اجىراتىپ، ساراپتاۋ ەڭ الدىمەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ  مىندەتى...

P.S. «اركىم ءوز ەلىندە قوراز» دەپتى بۇرىنعىلار... جوعارىداعى مىسالدارعا قاراپ وتىرىپ: ء«بىز – قورازبىز» دەپ ايتا الامىز با؟

 جۇمامۇرات   ءشامشى،

تاريح  عىلىمدارىنىڭ  كانديداتى

Abai.kz