SAYa ELEMESOVA. TUYLGhAN EMES, TUGhAN

Qúrmettilerim!  Bәrimiz filfakta oqimyz. Sondyqtan bilip, bilmegenderge aityp,  eskertip, kónilge týiip jýrgenning artyghy joq. Kópshiliginizden bayqaymyn  osy әleumettik jelilerde  dos-qúrbylarynyzdy qúttyqtaghanda  «Tughan kýninmen!» degendi «Tuylghan  kýninmen!» dep aityp ta, jazyp ta qoldanyp jýrsizder. Negizi «Tughan  kýninmen!» boluy kerek. Kez kelgen әdeby shygharmany alyp qaranyz  halqymyzda búryn sondy búnday sóz tirkesi qoldanylmaghan. Qazaq tilindegi  erejeni alyp qaranyz mysaly. «Yl»degen yryqsyz etisting júrnaghy. Yryqsyz  etiste qimyldyng iyesi bolmaydy. Osy sózding dúrys emestigin aitsaq,  anasynyng tughan kýni, ózining tuylghan kýni dep daulasatyndar jeterlik.  Alayda -yl júrnaghy ózdiginen bolghan is-әreketke qoldanylatyn yryqsyz  etis júrnaghynyng búl sózge jalghanuynyng orynsyz ekendigin angharmaydy.  Basqasyn qoyyp, jay mysal keltirgenning ózinde sәby ózdiginen tuylmaydy.  Múny kelgen kýn, kórgen kýn degen sózdermen de rastaugha bolady. Dýniyege  kelingen kýn dep aitpaymyz ghoy. Osynyng ara-jigin әr qazaq ajyrata bilui  kerek. TUGhAN KÝN - әrkimning kóz ashyp, ómirge kelgen kýni. Qazaq tilining  týsindirme sózdigi. 819-bet. QR MjAM Til komiyteti bekitken. 50 myngha  juyq sóz ben sóz tirkesi bar. Qarapayym mysal, egerde «tughan kýn»  tirkesin «tuylghan kýn» deytin bolsaq «ólgen kýn» «ólilgen kýn» deymiz  be?!  Eger búlay qoldanatyn bolsaq: Men tuYLghan, Men jatYLghan, Men  otyrYLghan, Men túrYLghan, Men jýrILgen...bolyp keter edi. "Tuylghan" degen  beride shyqty, ózderinshe oryssha "Deni rojdeniya"ny tikeley audarghandaghysy  siyaqty. Qazaq әlmisaqtan "Tughan kýn" deydi. Qazaqtyng jazushy  klassikterining kitaptaryn oqyp qaranyzdar, bәrinde - "tughan kýn". Qazaq  tilining týsindirme sózdikterin qaranyzdar (búrynghysyn jәne qazirgisin)  onda da anyq jazylghan (maghynasy, jazyluy, t.b.) - "tughan kýn". "Tuylghan  kýn"-di jaqtaushylarmen talay pikirtalastyrdym, jazushylardyng kitaptary  men sózdikterden dәlel keltire otyryp, olargha súraq qoydym: "Al maghan  bir әdeby kitap nemese sózdik kórsetindershi "tuylghan kýn" degen sózi  bar?" dedim, eshqaysysy dәlel keltire almady. Sondyqtan bosqa qisaya  bermey qazaqtyng sózin dúrys jazu (aytu) qajet: Tughan kýn, Tughan jer,  Tughan ólke, Tughan el, t.s.s.  Hәkim Abaydyng ózi de: «Tughanda dýnie  esgiin ashady ólen,
Ólenmen jer qoynyna kirer denen» nemese Múqaghalidy alayyq: «Býgin mening tughan kýnim oi, әli-ay,
 Myna adamdar nege jatyr toylamay?!». Sol siyaqty әulie Shahkerimdi  alayyq: "Anadan alghash tughanymda jyladym nege dybystap?". Osylardaghy  «tughan» sózin bayqaugha bolady.  Qazaq tilining óz emle, erejesi jәne sol  ýshin arnayy sózdikter bar, sony saqtau kerek. Árkim óz erejesin shygharyp,  oiyna kelgenin kóje qyla berse, TILden bereke ketedi!
@Filfak stories blogynan alyndy
 
                                                                                                 