«QAZAQ» ETNONIYMINING ShYGhU TEGI QAQYNDA

(ghylymy maqala)

«Qazaq» atauy kóptegen ghalymdar men qalamgerler pikir jarystyryp әbden jauyr qylghan taqyryptyng biri. Búghan deyin ghalymdar tarihy týpnúsqalardy sýzip ótip, ghasyrlar tereninen joq izdegendey hronologiyalyq mol uaqytty qamtyghan tarihy jәne filologiyalyq zertteuler jýrgizip, jýzden astam ghylymy maqalalar jaryq kóripti. Búl enbekter - «qazaq» etnoniymining tarih arenasyna shyqqan kezenin izdestirumen qatar etimologiyasyna, ataudyng mәn maghynasyna saraptama jasaugha talpynghan enbekter.

Zertteushiler búghan deyin tómendegi eki tarapta «qazaq» atauyn qarastyryp keledi. Onda:

1. Eki atau ózara birigip bir ataugha ainalghan degen úsynys (kas+saq; qay+saq; haz+saq t.t.). Búl úsynys ghalymdardyng nazaryn audara qoymady. Onyng sebebi; birinshi: tek qana filologiyalyq sóz oinatudan asa almaghan; ekinshi erteorta jәne orta ghasyrda eki taypanyng biriguinen payda bolghan jana taypalyq odaq sol qúramgha engen ru-taypalardyng atauynyng alghashqy buynynan qúralyp ataluy nemese eki ataudyng ózara birigip bir atau qúrghany turaly tarihy derek aziyalyq kóshpelilerde kezdespeydi. Áldisi әlsizin basyp alady. Sóitip el aty jengen kýshtining atauymen atalady. Qaranyz: Týrik qaghanaty dәuirinde monghol, tanghut, tiyvet taypalary týrki ataldy. Mongholdar kýsheygende týrki taypalary monghol atanghandyghyn Rashiyd-ad-dinning shejiresinde jazyp qaldyrghan (Rashiyd-ad-dan 1952. t.I. ch.I. s. 92).

Demek, Q. Salgharaúlynyng «... olardyng birikkende әlsizi ózinen kýshti taypanyng qúramyna enip, sinisip ketip, sol ýstem taypanyng atymen atalghan, al ydyraghanda, әlgi birlestikten bólinip shyqqan taypanyng atymen, bolmasa kósemining atymen atalghan. Búl iyisi – kóshpelilerge tәn, ortaq tarihy zandylyq», -degen tújyrymy tarihy shyndyq (Salgharaúly Q. 1995. -13 bet). Sondyqtan búl úsynysqa toqtalmadyq.

Al, Mongholdyng qúpiya shejiresindegi «Hasag» degen atau arbanyng qúrsau temirine baylanysty qoyylghan atau. Múny taypa etnoniymine baylanystyrudyng qajeti joq.

1. Guz (guzz), gozok (guzok, guzak, gozak), gosok (kosok, kozak, kuzok), kazak, qazaq ataularynyng mәnine, is-qimyly jәne әreketine baylanystyra qarastyryp keldi.

Búl tarihy etnonimderding týrki tili zandylyghyna baylanystylyghy, jәne qalay payda bolghandyghy, ataudy qoldanghan eldi mekennin, halyqtyng tilining ereksheligi, әleumettik toptardyng ómir sýru riytimi, dәstýr-salty, psihologiyasy, dýniyetanymy t.s.s. qoghamdyq ýrdisteri uaqyt pen kenistik ayasynda bir jýiede qarastyrylmaghan.

Osynyng saldarynan «qazaq» etnoniymining mәn-maghynasy býginge deyin tolyq ashylmaghan dauly taqyryptyng birine ainalyp keldi.

Biz búl maqalamyzda osy dauly taqyrypqa filolog әri tarihshy retinde óz pikirimizdi úsynudy jón kórdik.

«Qazaq» etnoniymine baylanysty P. Butkov (1822. №23), A.Levshin (1832. s. 40), A.N. Samoylovich (1927. Vyp.II. s. 16), Bernshtam (1949. №61. Vyp.2. s. 64-65),  M.B. Ahynjanov (1957), S.G. Ibragimov (1960. №3. s. 66-71), Á. Marghúlan (Júldyz. 1984. №3), G.F. Blagova (1970. s. 143-156), M. Seyitov (1989. №2, s. 28-31; №3, s. 28-31), Á. Saraev (1990. №5. s. 86-98), Á. Qaydarov, E.Q. Qoyshybaev (1971, s. 46-49), Q. Salgharaúly (1995. -5-28 bet),  Z. Qinayat (2003. 24-qyrkýiek, -11 bet), N.J. Mynbaev (2011), Q. Qydyrbaev (2015) siyaqty zertteushilerding saraptamalyq maqalalary jaryq kórdi.

Sóz etken maqala avtorlary tarihy týpnúsqalargha «qazaq» etnoniymine qatysty tómendegi derekterdi paydalana otyryp, ózderining tújyrymdaryn jasaghan. Onda:

-         A. Vamberi, M. Aqynjanovtar Ferdausiyding (935-1020 jj). Shah-name dastanynan: «qazaq», «qazaq handyghy» degen el Kók tenizden (Aral. t) ary soltýstikti mekendep otyrghan kýshti jәne kóp sandy el bar" degen derek keltirgen edi (Vambery A. 1873; Aqynjanov M. 1957. -39-40 bet). A. Vambery men M. Aqynjanovtyng búl deregin S.K. Ibragimov, germaniyalyq Fris Vulif (Fritz Wolff) – tyng qúrastyryp, nemis tilinde 1935 jyly basyp shygharghan Ferdausiyding «Shahname»-synan izdestirip teksergen eken. Ókinishtisi, S.K. Ibragimov «kazah» degen ataudy aitpaghanda, «qaghan, han» degen terminderdi de tappaghan (Ibragimov. 1960. s. 67). 1965 jyly Moskvadan orys tilinde basylghan (audaryp, týsiniktemesin jasaghan S.B. Banu-lahuti) Ferdausiyding ýsh tom «Shahname» dastanyn sýzip shyqtyq. Múnda da «Qazah», «qazaq handyghy» degen atau tappadyq. Kerisinshe I tomynda «Huzistan» (guzistan = oghuzstan) (s. 630), III tomynda «Huziyskiy kray» (guz = oghuzdardyng qyr ólkesi) (s. 354, 475) degen ataulardy jolyqtyrdyq.

-         1245 jyldary jazylghan qypshaq–arab sózdigin zerttep, audarghan M.T. Houtema. «Qazaq» atauynyng arab tilindegi týsindirmesin «Ál-Mujәrrad» dep oqyp (Houtgman. 1894), maghynasy «elin, otanyn, tughan jerin tastap ketken kezbe qanghybastar» dep audarghan edi.

-         1245 jyly jazylghan qypshaq-arab sózdigining qoljazbasymen arnayy júmys jasaghan jas ghalym Qaldybay Qydyrbaev bizding kózimizdi ashyp, sózdiktegi «qazaq» atauynyng arab tilindegi maghynasy «Ál-Mujәrrad» emes, «Ál-Muhәrrәd» ekenin anyqtap berdi. «Ál-Muhәrrәd – "ýili bolyp bólinu, bólek shyghu" degen maghynada ekenin taygha tanba basqanday dәleldedi. Sóitip ol M.T. Houtsmanyng 100 jyl boyghy qateliginen bizdi arashalap alyp shyqty (Q. Qydyrbaev. "Egemen Qazaqstan". 2015. № 97 (29575) 27-mamyr. 10-bet).

-         Vizantiya imperatory Konstantin Bogryanarodnyy (913-959 jj) «kosagtar»-kavkazdaghy etnikalyq toptar (Ibragimov S.K. 1960. s. 67) deydi.

-         Kaspiy tenizining atauy, osy tenizding manynda ómir sýrgen «kasog» taypasynyng atymen atalady (Marr. N.Ya).

-         H ghasyrda ómir sýrgen arab sayahatshysy Masudiyding «Murudj al-dzahab» (934 j) enbeginde "Alan patshalyghynyng syrt jaghynda Kabh (kavkaz tauy) pen Rum (Vizantiya) tenizining aralyghynda «kasog» degen halyq bar. Olar magtardyng dinin tútynady" dey kelip,  ary qaray adamdary óte kórikti, «tala» dep atalatyn mata toqitynyn mәlimdegen (Á. Saray. 1990. №5. -88 bet).

-         1282 jyldary Kursk kinazdarynyng shaqyruymen Pyatigorskden barghan cherkasstar (sherkesh) «Gazogtar (gozag)» dep atalatyndyghyn, olar týrki tilinde sóileytindigin D.J. Kokov ghylymy enbeginde mәlimdegen (Kokov D.J. 1965. s. 4).

-         Orys jylnamalarynda 965 jyldary bolghan oqighagha baylanysty «Kasogiy» (qaranyz... odole Svyatolslov kozarom y grad ih Belui Veju vzyat y pobede yasy y kasogi, y priyde ko Kiyevu» (PSRL, t.II. s. 245).

-         Arab-parsy sayahatshylar belgileuinde «Guz dalasy (Muzafat Ál-Guzziya)».

-         HIII gh. «Povesty vremennyh let» núsqasynda «kashak». Týrki-qypshaq basqynshylyghyna baghynghysy kelmegen bir top dalalyq kóshpeliler Qara tenizdin, Donnyng syrtyna qaray qashyp ketken. Bas bostandyghyn saqtap, qarsylasyp qonys audarghan adamdardy «kashak» dep ataghan dep habarlaydy orys jylnamashysy Nestor (Bekhojiyn. Q.Á. 20. HII. 1985 -15 bet).

-         Nestor 1223 jyly mongholdardyng orystarmen Kalikada bolghan soghysy qaqynda: «Shynghys han armiyasy Kavkazdan asyp kelip Ontýstik Orysqa shabuyl jasaudan búryn qazaqtardy baghyndyrdy» (Russkie letopisy t.II. s. 465) deydi.

-         M. Haydar Dulatiyding Rashidasynda «qazaqtar». Onda: «... Sýitip Kerey men Jәnibek ózining elinen irge bólip qashyp shyghyp, biraz uaqyt qanghyryp jýrdi. Olardy «qazaq» dep atady. Aqyry sol atqa ie boldy (Materialy po IK hanstv HV-HVIII v. 1969. s. 222). M.H. Dulatiyding ózi de «qazaq» bop qashyp shyqqanyn, әri ol - Orys hannyng úrpaghymen jaulasqan shaybaniylikterding úrpaghy. Sondyqtan da ol kóniline dyq alyp, «qashyp shyqqan», «qashqyn» sózin qoldanghan. Búl arada әulet aralyq jaulastyq bar. Al, Kerey, Jәnibek ekeui M.H. Dulaty siyaqty elin, jerin tastap qanghyp ketken joq. Óz jerinde, óz elinde biylikke oppazisiya bolyp bólinip shyghyp Qazaq handyghyn qúrdy.

-         HVI gh avtory Ibn Ruzbihan Isfahaniyde «qazaqtar». Onda: 1550-1560 jyldary Aqorda qúramynda qypshaq, qazaq, manghyt taypalary Edilden Syrdariya aralyghyndaghy alyp aimaqta mekendegenin pash etedi. Búl taypalar qazaq handyghyn qúrdy (Ist. Kaz SSR. 1979. s. 253-265).

-         HIV-HV ghgh. deregi Shaybaniy–name, Nusrat-name ispetti týp-derekterde Orta Aziyada «qazaq shyghu» «qazaqylanu» degen atau qalyptasqandyghyn dәleldeytin derek saqtalghan (Marghúlan Á. 1984 №3, s. 145).

-         1376 jyldary jazylghan Sharaf addin әl-Yazdiyding «Zafar-name» kitabynda Deshti-qypshaq jerin, jәne Ordany, onyng taghyn qorghap túrghan kýsh birligin «Óleyt Chatur* qazaq» (Ordanyng túraqty qorghaushysy) dep ataghan (ölej-myqty; chadur-senimdi. Olardyng senimdi qorghaushy jasaghyn osylay ataghan. Seven Ya. 1966. -442, 630 bet).

-         Aqsaq Temirding armiyasynda «qazaq myny» atty qaruly jasaq bolghany qaqynda derek saqtalghan (Rukopisi IV ANU₃ SSR. №4472 s. 155, 329; Á. Marghulan. 1984 №3).

-         Masudy enbeginde «kasog / kasek». Qarateniz jaghalauyna ornalasqan Alan elining qalasynyng atauy (Tanibiyh. 184₈; Bartolid t. VIII, s. 543).

-         Taghy sol Ál-Masudiyde: «Guz memleketining bir bóligi – kóshpeliler, biri – qala túrghyndary, bәri Guz taypalary. Olar joghary, tómen, orta bolyp ýshke bólinedi (1851. rr. 212)».

Búl tarihy týpnúsqa derekterdi «qazaq» atauyna arnayy ýnilip, onyng mәn-maghynasyn ashugha talpynghan jogharydaghy ghalymdardyng úsynystaryn bir jýiede alyp qarastyralyq.

Ózine deyingi batys zertteushilerining týsiniktemelerining basyn qosyp, saraptaghan P. Butkov «kasak», gozak / guzak, gozok /guzok, kashak, qazaq ataularynyng mәnin jazalaushy otryad, saghshy, kýzetshi, qashqyn, jaldanghan sarbaz, jaldanghan shekara saqshysy, dýnie tabu ýshin elin júrtyn tastap ketkender, kezbeler t.s.s. dep M.T. Houtsmanyng әserimen týsinikteme bergen (Butkov. 1832 №23).

V.V. Radlovtyng týrki tildes halyqtar, olardyng ishindegi qyrghyzdar (qazaq), shorlar, teleuitter turaly «negizi joq qyzyqty oqigha izdegen adamdar» degen pikirinen de M.T. Houtsmanyng әseri kórinip túr.

G.F. Blagava «alghash kezde «jenil qarulanghan», «azat attylar», keyin «basybaylylyqtan qashqandar», degen tújyrym jasay kelip, búl ataudy kóptegen halyqtarda qoldanghanyn, sonyng ishinde orys tiline de engenin ashyq mәlimdedi (Blagova G.F. 1970. S. 143-156).

Ortalyq Aziyagha baylanysty músylman avtorlarynyng jazyp ketken dýniyelerin týpnúsqada jetik mengergen, qazaqtyng ghúlama ghalymy Sh. Uәlihanov, Á. Marghúlan «qazaq shyghu», «qazaq bolu» úghymyna toqtala kelip, HII-HV ghasyrlarda Ortalyq ýkimetten qughyn kórgen teginder, súltandar, biyler, batyrlar Ordadan qyrgha qashyp «qazaq» bolyp jýrgenin dәleldedi. Naqty derektermen atyn atap týsin týstep kórsetedi. Olar:  Horezmdik Muhammed Mahdy han, Edige, Shaybeni, Ámir Temirding úrpaqtary, Huseyin Bayqara men Alau-eddin myrza, Altyn Ordanyng Toqtamys hany t.s.s. tarihta aty belgili túlghalar (Marghúlan Á. 1984. №3).

Q.Qydyrbaevtyng týpnúsqa qoljazbany zerttep úsynghan pikiri Sh. Uәlihanov, Á. Marghúlan ispetti úly ghalymdardyng ústanymymen úshtasyp, sabaqtasty. «Ál-Muhәrrәd» (ýili bolyp, bólinu) degeni ýlken ordadan nemese biyleushi biylikten bólinip shyqty degen maghyna beredi. Týrikterding sanasyna sinisken oghuzshyldyq (guzzshyldyq) – qazaqylyq, qazaq bop ketu mentaliytetin aiqyndap túr. Óitse, qypshaq-arab sózdigindegi «qazaq» atauy «bólinip oppozisiya bolu (qazaq bop ketu)» degen maghyna beredi.

Bizding tarapymyzdan jogharydaghy tizimge әlemge aty әigili qolbasshylar men han, qaghandardy qosugha bolady. Onda:

1. Sunnu (hunnu – ghún) kósemi әkesi Týmen hangha oppozisiya bolyp, ony óltirip Sunnu imperiyasyn qúrghan Moudun (Búmyn. Qazaq baspasózinde Móde) oghuz-oq (qazaq) bolghan.
2. Jujan handyghyna qarsy túryp, qyrgha qashyp shyghyp, óz tobyn qúryp, keyin oghuzdardy jaulap alyp, kýsheygen alghashqy Týrik qaghanatyn ornatushy Búmyn qaghan da (545 j) oghuz-oq (qazaq) (oppozisiya) bolghan.
3. Tang imperiyasyna qarsy shyghyp, 17 nókerin ertip, taugha qashyp ketip, keyin óz armiyasyn jasaqtaghan ekinshi Týrik qaghanatyn ornatushy Qútlúgh Eltiris qaghan da alghashynda «qazaq» bolghan.
4. 1280 jyldary Temujin (Shynghys qaghan) de óz taypasynan ysyrylyp shette qalyp, qashqyn bolyp jýrip, manyna tórt nókerin qosyp alyp top qúryp, keyin nyghayyp alghannan keyin ózining tuma Borjghyn taypasyn baghyndyryp, odan song әlemge әigili Monghol imperiyasyn ornatqan.

Búlda osylaysha oppazisiya bolghan.

1. Barlas ruynan shyqqan Taraghay bekting úly Temir 1350-1360 jyldary shaghyn salt atty toptyng basshysy bolyp sandalyp jýrip, 1361 jyldan Toghlúq Temirge qyzmet etti. Odan song ony tónkerip tastap biylikti qolgha alyp óz handyghyn qúrghan.

Búl tarihy núsqalar men ghylymy maqalalardan tómendegidey qorytyndy shygharugha bolady.

1. Gozak (guzok, qazaq) – úly dalada erkin ósip, jastayynan әskery ónerge jetilgen jigitter shoghyry. Olar ru-taypasyn tastap basybaylylyqtan qashyp shyghyp saharanyng sayypqyrandaryna ainalghan. Myndaghan shaqyrymdy artqa tastap bay-manaptardyng jylqysyn barymtalap, batys, shyghystyng bay saudagerlerining keruenin oljalady. Týsken oljany óz halqynyng kedey-kepshik, joq-jitikterine taratyp berip kelgen. Olar jergilikti biylikke baghynbay oppozisiya bolyp ketedi. Olardy eng әueli halqy qorghaydy, odan song ózderi de izin jasyryp ýlgeretin bolghan. Olar ýshin búl әreketteri ýlken erlik, әri qyzyq. Olargha halqy nebir әnder arnap, jyrgha qosyp, anyzgha ainaldyryp, úlyqtaghan. Qyran býrkit, qúmay-tazy, jýirik at, súlu qyz osylarda bolghan ("El maqtaghan jigitti qyz jaqtaghan").  Mine, sondyqtan da olardy qarsylastary «kezbe», «qanghybas», «ýisiz-kýisizder», «tonaushylar» dep ataghan.
2. Búla kýshi tasyghan osy sayypqyrandardy aqyldy baylar men biyler, súltandar, biylik jýiesi ózderine qolayly jaghdayda paydalanyp kelgen. Arnayy kelisim boyynsha, óz qyzmetterine shegip, orda, shekara kýzetine, bay-manaptar arasyndaghy qaqtyghystar men soghystargha paydalanghan. Sondyqtan da gazak / guzok = qazaqtardy «saqshy», «shekara kýzetshisi» dep týsingen.
3. Ortalyq biylik jýiesi - handyqtar olardy erikti týrde ózderine tartyp, armiya jasaqtaghan. Búghan mysal retinde, Shaybaniydin, Temirding Qazaq myndyghyn t.s.s. ataugha bolady Álisher Naui: «Shah «qazaq» bolyp ketse, kim oghan әskerin shygharyp, kim qylysh kóterer edi» dep beker aitpaghan bolar (Abushka, 322). Sondyqtan da búlardy «qaruly jasaqtar» dep ataghan.
4. Key jaghdayda óz ortasynan bólinip shyqqan salt atty top búqara halyqtyng qoldauyn tauyp, kýsh-quaty tolysqan jaghdayda biylikke ashyq qarsy kelip, óz úlysyn, handyghyn qúryp, el biyligin qolgha alghan.

Endi mynanday súraq tuady. Osylar býgingi Qazaq últyn qúrap otyrghan qazaqtardyng ata-babasy ma? Shyghys Týrkistannyng shyghys bosaghasy Ara – týrikten (Dun-huan many), Altaydyng teristik shyghys sileminen bastap, sonau batystaghy Qaratenizge deyingi onmyndaghan shaqyrymgha jalghasqan alyp aimaqta qazaqtar mekendegen be?

IYә, senginiz kelmeydi. Oqyrmandy ilandyra almaysyz.

Onda, guz, guzz, guzistan, guzok, gozak, gazok, kosog, kasog, kosag, kazok, kozak, qazaq, hasaky (haski) ataularyna fonetikalyq saraptama jasalyq.

Býginge deyin seljýk tobynan basqa týrki tilderining týrkilik leksikalyq qorynda «g (g)»,  γ (gh) dybysymen bastalatyn týbir sóz tym az. Tekqana seljýk toby «g (g)» dybysymen 79 týbir ghana qoldanady eken (ETYaS. 1980. S. 5-107). Al qypshaq tobynyng tilinde «g (g)»,  γ (gh) dybysymen bastalatyn týrkilik týbir býginge deyin bolmaghan.

Atalmysh aimaqta týrikterding «j» tildi oghuzdar men «ž» tildi qypshaq toptary ómir sýrgen. Solardyng túrghylyqty (avtohtondyq) mekeni. Kórshiles jat júrttyqtardyng әserinen ózara tildik erekshelikteri úlghaya týsti. Sóz etip otyrghan aimaqtyng seksenge juyq payyzynda qypshaq, oghuz-qypshaq, oghuz-qarlúq tildi týrikter ómir sýrip kelgen. Demek, gozok (guzok), gazok (guzok), gozak (guzok) qaydan keldi, týrki etnosynyng túrghylyqty mekeni bolghan osynshama alyp aimaqtaghy halyq qalaysha búlay atanghan degen súraq tuady.

B.j.s. I ghasyrynan bastap (mýmkin odan da búryn bolar) Amudariya, Syrdariya boyynda parsylar men týrikter qoyan-qoltyq aralasyp ómir sýrdi. Taypalar men handyqtar arasyndaghy shayqastarda da, sauda-sattyq, mәdeniy-ruhany alym-berimde de birge boldy.

Ol dәuirde Amudariya, Syrdariya boyyn oghuz handyghy, oghuz taypalyq odaqtary (ich-oghuzdar (skifter), pechenekter, qanlylar, oghuzdar) mekendedi. Amudariyanyng týrikshe atauy «Oks ýgýz-oghyz ózeni» dep atalady. Keyin ony parsy tekti irandyqtar Vahsh (su iyesi-ruhy), arabtar «Jeyhun» dep atap tarihy týpnúsqalarynda jazyp qaldyrghan.

«Oks» degen bayyrghy týrkilerding «oγuz» (oghuz) taypasynyng atauy. Amudariya boyyndaghy qala Oks (oghuz) atanghan. Osy Oks-ýgýz (oghuz dariyasy) boyyndaghy túrghylyqty týrikterdi Orhon eskertkishterinde Otuz-oghuz dep ataghan.

Oghuz taypalary men taypalyq odaqtaryn arab-parsy derekterinde «guz/gyzz, guzzoq (guzoq)» dep belgilegen. Al Kindik Aziyadaghy (Monghol ýstirti, shyghys týrkistan) oghuz taypalaryn «toghuzguzz / toghuzguz» dep belgilegen (qaranyz. Bartolid t.VIII. 524). Týrkilerding oghuz (oγuz) sózin, parsylar men arabtar óz tilderining dybystyq zandylyghyna say osylaysha «gyzz / guz», guzzoq / guzoq dep atasa, vizantiyalyqtar uz (uz) dep tanbalaghan.

Bayyrghy Kók Týrik imperiyasy (545-841 jj) qúlaghannan keyin Orta Aziyagha músylman әlemining yqpaly erekshe kýshti boldy. Arab әlemining Orta Aziyany ekspansiyalau barysy VIII ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap erekshe kýsh ala bastady. 50 myng arab ýielmeni Orta Aziyagha qonys audardy (Nadjip E.N. 1989. s. 148). Músylman iydeologiyasyn nasihattau qarqyn alyp, týrkilerding dýniyetanymy, ústanymy 100 % ózgeriske úshyrady. Islamdy qabyldaushylar salyqtan azat etildi. Arab tili biylik tiline ainaldy. Búrynghy parsy, týrik tilderi otbasy oshaq qasynyng tilining dәrejesine qúldyrady. Ádebiyet, mәdeniyet sauda-sattyq, jarlyq, aryz-ótinishter arab tilinde jazyldy. Álemning әrtýrli elinen kelushi saudagerler arab tilinde ghana qatynasty. Osylaysha az uaqyttyng ishinde jat júrttyq arab tili biyleushi tilge ainaldy (Nadjip E. N. 1989. s. 149).

IH ghasyrda Arab halifatynyng quaty bәsendey bastaghan kezde arab tilining ornyn parsy tili iyelendi. Sóitip, parsylar men arabtargha solardyng atap ýirengen atauy boyynsha guzoq (guzok / gozok),  gazok / gazok, gozak (gozak), gazak (gazak) dep aitylu qajettiligi tuyndaydy. Demek, túrghylyqty týrikter (oghuzdar, qypshaqtar, qanlylar, pechenekter t.s.s.) týrki tilining aitylymynda «g», «γ» dybysymen bastalyp aitylatyn zandylyq bolmaghandyqtan týrki tilining dәstýrli dybystaluyna salyp «qazaq» bop aitylyp qalyptasqan.

Amudariya, Syrdariyanyng ejelgi týrghyndary bolghan oghuzdardyng bir salasy pechenegterdi oghuzdar (guzzdar) yghystyryp Balqan mýiisine iyterip shyghardy. Keyin osy jauynger oghuzdardy (guzdardy), qypshaqtar, jәne Kindik Aziyadan barghan Toghuz-oghuzdyng qarlúqtary tyqsyryp Kishi Aziyagha ótkizip jiberdi. Mine osynau esep-qisapsyz soghys, shayqastyng saldarynan ejelgi oghuzdardyng aldynghy legi Qaratenizge, Seljýk oghuzdar Vizantiyanyng Konstantinopolyna jetti. Búlardyng barghan jerinde erikti jasaqtar, ata-babasynan bermen qaray dәstýrge ainalghan oghuzdyq psihologiya, oghuzdardyng oghuzshyldyq (qazaqlyq) әreketimen ózderining taypa kósemderine, úlys handaryna, qojayyndaryna qarsy kelip, oppozisiya bolyp óz ortasyn tastap shyghyp otyrghan. Sóitip, biraz uaqyttan keyin ózderining qaruly jasaqtaryn qúryp dalalyq әreketin barghan jerinde qaytalap otyrghan. Osy guzzshylyq (oghuzshylyq-qazaqshyldyq) daghdynyn, әreketting nәtiyjesinde «qazaq» atauy ómirge kelgen. Osy atau keyin býkil býtin bir últtyn, memleketting atauyna úlasqan siyaqty. Týrkilerding óz qoldarymen jazyp qaldyrghan, nemese ózderi aralasqan Rashiyd-addiyn, Oghuz-name, Ábulghazy shejirelerinde týrkilerding arghy babasy oghuzdan shygharatynyna tarihshylar kónil bólu kerek siyaqty.

Jogharyda biz sóz etip, arnayy toqtalghan tarihiy-týpnúsqa derektegi guz, guzok, gazok, gosak, kosok, kazak, qazaq, atauynyng Kindik Aziyadan Qaratenizge deyin taralu sebebi osy tarihy oqighagha tikeley baylanysty.

Jalpy, «oγuz» (oghuz) etnoniymine baylanysty búghan deyin birneshe ondaghan maqalalar jaryq kórdi. Onda:

P.Pellio (1930) oγuz > uγuz = uyz; L. Legety (1949) oγuz (oghuz) > ogh (q) «oq» + uz – kóptik shylau;

D.J. Markov (1914) oq (oq) + uz (adam) = «mergen»;

A.N. Bernshtam (1946) «oghuz», «oghul» ekeui bir maghyna beredi;

D. Sinor (1935) «oghuz < okýz (ógiz)»; S.P. Tolstov (1950) ejelgi massaghattardyng «augassiy» taypasynyng atauy. Maghynasy ýkýz (ózen). Augassy > oghuz;

V.V. Radlov (1893) «oq» (ru),  D. Banzarov (1890) ogh (oq) – ru, taypa; uz (z) – kóptik jalghau degen ondaghan úsynystar jasalghan. Búl kóptik jalghau emes, sóz jasam júrnaghy. Osy úsynystargha akademik A.N. Kononov saraptama jasay kelip, «oghuz» - әleumettik «taypa» degen atau degen qorytyndy jasaghan (1958, s. 83-84). Qazir әlem týrkologtary osy tújyrymgha taban tiredi.

Áytse de, este joq eski zamannan beri «oghuz» atanghan qanday taypa, taypalyq birlestikter (konfederasiya) boldy?

1. Ataqty ghalym, arheolog, tarihshy S.P. Tolstovtyng anyqtauy boyynsha, ejelgi qola, temir dәuirindegi massegattardyng «augassy > oghuzdary» taypasy bolghan (1950. se. №4, s. 49-54).
2. Qola, temir dәuirindegi ich-oghuzdar. «Gerodot núsqasynda «skit» degen formamen belgilengen ataudy orys әdebiyetterinde «skiyf» bop ózgerip, bizge jetken. Búl etnonim assiriya týpnúsqalarynda «Ašγuz» (j.s. deyingi VII gh.) dep belgilengen. Óitse, «skit ~ iskit ~ iškuz~ičγuz» bolyp tarihy ózgeriske týsken (Zakiyev M.Z. 2011. s. 253-254). Ich –ghuz (ičγuz)  - ishki oghuz.

Týpnúsqa derekteri boyynsha j.s. búrynghy H-III ghgh-da Europagha jetken týrikter - oghuzdar eken.

1. Qytay derekterinde oghuzdardyng arghy ata-babalaryn Dili, Chidi, Tele, Diliyn, Gaochelardan taratady. Búlar jyl sanaudan búrynghy (j.s.b) dәuirde Qytaydyng soltýstigindegi Hebey, Shenisiyden bastap Aral tenizine deyingi alyp aimaqta mekendegen halyq. Qytay derekterinde Hani (j.s.b. 206-j.s. 220 jj), Tan (j.s. 618-907 jj) dәuir aralyghynda Yuanihe, gaoche, chile, tele, uhu, uge dep atalghan ataular «oghuz» degen úghym beretinin Chen Chjumyani, M. Mori, T. Haneda, E. Pulinblank, J.R. Gamilton, K. Makkers, A.G. Malyavkii, B. Ejenhan ispetti ghalymdar dәleldegen (Sartqojaúly Q. 2014, -218-219 bet).
2. J.s. VI-H ghgh. aralyghynda qytaydyng Sýi, Tan dәuirining derekterinde tómendegidey aqparat saqtalghan. Onda:

Toghyz – oghuz tele = szu sin tele

Toghyz – oghuz       = szu siyn.

Toghyz – oghuz týrik = szu sin tuszug

Toghyz – oghuz ediz = szu sin sede

Toghyz – oghuz qyrghyz = szu sin szyan kuni

Toghyz – oghuz basmyl = szu sin ba-siy-miy

Toghyz – oghuz tonry = szu sin tunlo

Toghyz – oghuz bayyrqu = szu sin baegu

Toghyz – oghuz qarlúq = szu sin gelolu (Sartqojaúly Q. 2014, -220 bet).

1. Bayyrghy týrik Orhon bitiginde: toghyz – oghuz bayyrqu (kerey), segiz – oghuz bayyrqu (nayman), ýsh – oghuz qarlúq, otuz – oghuz (Syr boyy oghuzdary), shóldik az – oghuz keyingi ongittar, uaqtar (Sartqojaúly Q. 2014, -221 bet).

Oghuz taypalary: Chik, yaghma, berish eli, idil (edil), chigil, abusy, tazdar, aitaz t.s.s. Shyghysy Hyangan jotasynan batysy Edil dariyasyna deyingi, ontýstigi Han Tәnirinen Sibirdegi Lena dariyasyna deyingi úlanqayyr aimaqtaghy taypalardy «oghuz» dep atap tasqa basyp qashap jazyp qaldyrghan.

Atalmysh sóz etken naqty derekter «oghuz» atauy ejelgi dәuirden bermen qaray taypa atauy (etnoniym) bolghanyn dәleldeydi.

Tarihy naqty derekterdi sýze otyryp, ony tarihi, etnografiyalyq, arheolingvistikalyq, fonetikalyq jәne uaqyt pen kenistik ayasynda qogham ómirindegi әr týrli qily oqighalargha baylanystyra qarastyrdyq. «Qazaq» atauynyng qaynary «oghuz» (taypa) degen әleumettik ataudan bastalyp, qogham damuynyng bir kezeninde aitylymy ózgerip, biylikke qarsy kelushi toptyng – oppozisiyanyng atauyna ainalyp, aqyr sonynda býkil býtin qazaq halqynyng atauy bolyp qalyptasqan degen tújyrym jasaugha alyp keldi.

Búl bizding izdenisimizding nәtiyjesinde jasaghan qorytyndymyz. Oqyrman qauym, maman zertteushiler búl úsynysqa syn kózben qarap, óz tújyrymyn aitar-au degen senimdemiz.

Qarjaubay Sartqojaúly

filologiya ghylymdarynyng doktory,

L.N. Gumiylev atyndaghy EÚU-ning professory.

Abai.kz