«قازاق» ەتنونيمىنىڭ شىعۋ تەگى قاقىندا

(عىلىمي ماقالا)

«قازاق» اتاۋى كوپتەگەن عالىمدار مەن قالامگەرلەر پىكىر جارىستىرىپ ابدەن جاۋىر قىلعان تاقىرىپتىڭ ءبىرى. بۇعان دەيىن عالىمدار تاريحي تۇپنۇسقالاردى ءسۇزىپ ءوتىپ، عاسىرلار تەرەڭىنەن جوق ىزدەگەندەي حرونولوگيالىق مول ۋاقىتتى قامتىعان تاريحي جانە فيلولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، جۇزدەن استام عىلىمي ماقالالار جارىق كورىپتى. بۇل ەڭبەكتەر - «قازاق» ەتنونيمىنىڭ تاريح ارەناسىنا شىققان كەزەڭىن ىزدەستىرۋمەن قاتار ەتيمولوگياسىنا، اتاۋدىڭ ءمان ماعىناسىنا ساراپتاما جاساۋعا تالپىنعان ەڭبەكتەر.

زەرتتەۋشىلەر بۇعان دەيىن تومەندەگى ەكى تاراپتا «قازاق» اتاۋىن قاراستىرىپ كەلەدى. وندا:

1. ەكى اتاۋ ءوزارا بىرىگىپ ءبىر اتاۋعا اينالعان دەگەن ۇسىنىس (كاس+ساق; قاي+ساق; ھاز+ساق ت.ت.). بۇل ۇسىنىس عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارا قويمادى. ونىڭ سەبەبى; ءبىرىنشى: تەك قانا فيلولوگيالىق ءسوز ويناتۋدان اسا الماعان; ەكىنشى ەرتەورتا جانە ورتا عاسىردا ەكى تايپانىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان جاڭا تايپالىق وداق سول قۇرامعا ەنگەن رۋ-تايپالاردىڭ اتاۋىنىڭ العاشقى بۋىنىنان قۇرالىپ اتالۋى نەمەسە ەكى اتاۋدىڭ ءوزارا بىرىگىپ ءبىر اتاۋ قۇرعانى تۋرالى تاريحي دەرەك ازيالىق كوشپەلىلەردە كەزدەسپەيدى. ءالدىسى ءالسىزىن باسىپ الادى. ءسويتىپ ەل اتى جەڭگەن كۇشتىنىڭ اتاۋىمەن اتالادى. قاراڭىز: تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە موڭعول، تاڭعۋت، تيۆەت تايپالارى تۇركى اتالدى. موڭعولدار كۇشەيگەندە تۇركى تايپالارى موڭعول اتانعاندىعىن راشيد-اد-ءديننىڭ شەجىرەسىندە جازىپ قالدىرعان (راشيد-اد-دان 1952. ت.ءى. چ.ءى. س. 92).

دەمەك، ق. سالعاراۇلىنىڭ «... ولاردىڭ بىرىككەندە ءالسىزى وزىنەن كۇشتى تايپانىڭ قۇرامىنا ەنىپ، ءسىڭىسىپ كەتىپ، سول ۇستەم تايپانىڭ اتىمەن اتالعان، ال ىدىراعاندا، الگى بىرلەستىكتەن ءبولىنىپ شىققان تايپانىڭ اتىمەن، بولماسا كوسەمىنىڭ اتىمەن اتالعان. بۇل ءيىسى – كوشپەلىلەرگە ءتان، ورتاق تاريحي زاڭدىلىق»، -دەگەن تۇجىرىمى تاريحي شىندىق (سالعاراۇلى ق. 1995. -13 بەت). سوندىقتان بۇل ۇسىنىسقا توقتالمادىق.

ال، موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى «حاساگ» دەگەن اتاۋ اربانىڭ قۇرساۋ تەمىرىنە بايلانىستى قويىلعان اتاۋ. مۇنى تايپا ەتنونيمىنە بايلانىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق.

1. گۋز (گۋزز), گوزوك (گۋزوك، گۋزاك، گوزاك), گوسوك (كوسوك، كوزاك، كۋزوك), كازاك، قازاق اتاۋلارىنىڭ مانىنە، ءىس-قيمىلى جانە ارەكەتىنە بايلانىستىرا قاراستىرىپ كەلدى.

بۇل تاريحي ەتنونيمدەردىڭ تۇركى ءتىلى زاڭدىلىعىنا بايلانىستىلىعى، جانە قالاي پايدا بولعاندىعى، اتاۋدى قولدانعان ەلدى مەكەننىڭ، حالىقتىڭ ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى، الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءريتىمى، ءداستۇر-سالتى، پسيحولوگياسى، دۇنيەتانىمى ت.س.س. قوعامدىق ۇردىستەرى ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىندا ءبىر جۇيەدە قاراستىرىلماعان.

وسىنىڭ سالدارىنان «قازاق» ەتنونيمىنىڭ ءمان-ماعىناسى بۇگىنگە دەيىن تولىق اشىلماعان داۋلى تاقىرىپتىڭ بىرىنە اينالىپ كەلدى.

ءبىز بۇل ماقالامىزدا وسى داۋلى تاقىرىپقا فيلولوگ ءارى تاريحشى رەتىندە ءوز پىكىرىمىزدى ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«قازاق» ەتنونيمىنە بايلانىستى پ. بۋتكوۆ (1822. №23), ا.لەۆشين (1832. س. 40), ا.ن. سامويلوۆيچ (1927. ۆىپ.ءىى. س. 16), بەرنشتام (1949. №61. ۆىپ.2. س. 64-65),  م.ب. احىنجانوۆ (1957), س.گ. يبراگيموۆ (1960. №3. س. 66-71), ءا. مارعۇلان (جۇلدىز. 1984. №3), گ.ف. بلاگوۆا (1970. س. 143-156), م. سەيىتوۆ (1989. №2, س. 28-31; №3, س. 28-31), ءا. ساراەۆ (1990. №5. س. 86-98), ءا. قايداروۆ، ە.ق. قويشىباەۆ (1971, س. 46-49), ق. سالعاراۇلى (1995. -5-28 بەت),  ز. قينايات (2003. 24-قىركۇيەك، -11 بەت), ن.ج. مىڭباەۆ (2011), ق. قىدىرباەۆ (2015) سياقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ساراپتامالىق ماقالالارى جارىق كوردى.

ءسوز ەتكەن ماقالا اۆتورلارى تاريحي تۇپنۇسقالارعا «قازاق» ەتنونيمىنە قاتىستى تومەندەگى دەرەكتەردى پايدالانا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ تۇجىرىمدارىن جاساعان. وندا:

-         ا. ۆامبەري، م. اقىنجانوۆتار فەرداۋسيدىڭ (935-1020 جج). شاح-نامە داستانىنان: «قازاق»، «قازاق حاندىعى» دەگەن ەل كوك تەڭىزدەن (ارال. ت) ارى سولتۇستىكتى مەكەندەپ وتىرعان كۇشتى جانە كوپ ساندى ەل بار" دەگەن دەرەك كەلتىرگەن ەدى (ۆامبەري ا. 1873; اقىنجانوۆ م. 1957. -39-40 بەت). ا. ۆامبەري مەن م. اقىنجانوۆتىڭ بۇل دەرەگىن س.ك. يبراگيموۆ، گەرمانيالىق فريتس ۆۋلف (Fritz Wolff) – تىڭ قۇراستىرىپ، نەمىس تىلىندە 1935 جىلى باسىپ شىعارعان فەرداۋسيدىڭ «شاحنامە»-سىنان ىزدەستىرىپ تەكسەرگەن ەكەن. وكىنىشتىسى، س.ك. يبراگيموۆ «كازاح» دەگەن اتاۋدى ايتپاعاندا، «قاعان، حان» دەگەن تەرميندەردى دە تاپپاعان (يبراگيموۆ. 1960. س. 67). 1965 جىلى موسكۆادان ورىس تىلىندە باسىلعان (اۋدارىپ، تۇسىنىكتەمەسىن جاساعان تس.ب. بانۋ-لاحۋتي) فەرداۋسيدىڭ ءۇش توم «شاحنامە» داستانىن ءسۇزىپ شىقتىق. مۇندا دا «قازاح»، «قازاق حاندىعى» دەگەن اتاۋ تاپپادىق. كەرىسىنشە ءى تومىندا «حۋزيستان» (گۋزيستان = وعۋزستان) (س. 630), ءىىى تومىندا «حۋزيسكي كراي» (گۋز = وعۋزداردىڭ قىر ولكەسى) (س. 354, 475) دەگەن اتاۋلاردى جولىقتىردىق.

-         1245 جىلدارى جازىلعان قىپشاق–اراب سوزدىگىن زەرتتەپ، اۋدارعان م.ت. حوۋتەما. «قازاق» اتاۋىنىڭ اراب تىلىندەگى تۇسىندىرمەسىن ء«ال-ءمۋجارراد» دەپ وقىپ (Houtgman. 1894), ماعىناسى «ەلىن، وتانىن، تۋعان جەرىن تاستاپ كەتكەن كەزبە قاڭعىباستار» دەپ اۋدارعان ەدى.

-         1245 جىلى جازىلعان قىپشاق-اراب سوزدىگىنىڭ قولجازباسىمەن ارنايى جۇمىس جاساعان جاس عالىم قالدىباي قىدىرباەۆ ءبىزدىڭ كوزىمىزدى اشىپ، سوزدىكتەگى «قازاق» اتاۋىنىڭ اراب تىلىندەگى ماعىناسى ء«ال-ءمۋجارراد» ەمەس، ء«ال-ءمۋحارراد» ەكەنىن انىقتاپ بەردى. ء«ال-ءمۋحارراد – ء"ۇيلى بولىپ ءبولىنۋ، بولەك شىعۋ" دەگەن ماعىنادا ەكەنىن تايعا تاڭبا باسقانداي دالەلدەدى. ءسويتىپ ول م.ت. حوۋتسمانىڭ 100 جىل بويعى قاتەلىگىنەن ءبىزدى اراشالاپ الىپ شىقتى (ق. قىدىرباەۆ. "ەگەمەن قازاقستان". 2015. № 97 (29575) 27-مامىر. 10-بەت).

-         ۆيزانتيا يمپەراتورى كونستانتين بوگريانارودنىي (913-959 جج) «كوساگتار»-كاۆكازداعى ەتنيكالىق توپتار (يبراگيموۆ س.ك. 1960. س. 67) دەيدى.

-         كاسپي تەڭىزىنىڭ اتاۋى، وسى تەڭىزدىڭ ماڭىندا ءومىر سۇرگەن «كاسوگ» تايپاسىنىڭ اتىمەن اتالادى (مارر. ن.يا).

-         ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب ساياحاتشىسى ءماسۋديدىڭ «مۋرۋدج ال-دزاحاب» (934 ج) ەڭبەگىندە "الان پاتشالىعىنىڭ سىرت جاعىندا كابح (كاۆكاز تاۋى) پەن رۋم (ۆيزانتيا) تەڭىزىنىڭ ارالىعىندا «كاسوگ» دەگەن حالىق بار. ولار ماگتاردىڭ ءدىنىن تۇتىنادى" دەي كەلىپ،  ارى قاراي ادامدارى وتە كورىكتى، «تالا» دەپ اتالاتىن ماتا توقيتىنىن مالىمدەگەن ء(ا. ساراي. 1990. №5. -88 بەت).

-         1282 جىلدارى كۋرسك كىنازدارىنىڭ شاقىرۋىمەن پياتيگورسكدەن بارعان چەركاسستار (شەركەش) «گازوگتار (گوزاگ)» دەپ اتالاتىندىعىن، ولار تۇركى تىلىندە سويلەيتىندىگىن د.ج. كوكوۆ عىلىمي ەڭبەگىندە مالىمدەگەن (كوكوۆ د.ج. 1965. س. 4).

-         ورىس جىلنامالارىندا 965 جىلدارى بولعان وقيعاعا بايلانىستى «كاسوگي» (قاراڭىز... ودولە سۆياتولسلوۆ كوزاروم ي گراد يح بەلۋيۋ ۆەجۋ ۆزيات ي پوبەدە ياسى ي كاسوگي، ي پريدە كو كيەۆۋ» (پسرل، ت.ءىى. س. 245).

-         اراب-پارسى ساياحاتشىلار بەلگىلەۋىندە «گۋز دالاسى (مۋزافات ءال-گۋززيا)».

-         ءحىىى ع. «پوۆەستي ۆرەمەننىح لەت» نۇسقاسىندا «كاشاك». تۇركى-قىپشاق باسقىنشىلىعىنا باعىنعىسى كەلمەگەن ءبىر توپ دالالىق كوشپەلىلەر قارا تەڭىزدىڭ، دوننىڭ سىرتىنا قاراي قاشىپ كەتكەن. باس بوستاندىعىن ساقتاپ، قارسىلاسىپ قونىس اۋدارعان ادامداردى «كاشاك» دەپ اتاعان دەپ حابارلايدى ورىس جىلناماشىسى نەستور (بەكحوجين. ق.ءا. 20. ءحىى. 1985 -15 بەت).

-         نەستور 1223 جىلى موڭعولداردىڭ ورىستارمەن كالكادا بولعان سوعىسى قاقىندا: «شىڭعىس حان ارمياسى كاۆكازدان اسىپ كەلىپ وڭتۇستىك ورىسقا شابۋىل جاساۋدان بۇرىن قازاقتاردى باعىندىردى» (رۋسسكيە لەتوپيسي ت.ءىى. س. 465) دەيدى.

-         م. حايدار ءدۋلاتيدىڭ راشيداسىندا «قازاقتار». وندا: «... ءسۇيتىپ كەرەي مەن جانىبەك ءوزىنىڭ ەلىنەن ىرگە ءبولىپ قاشىپ شىعىپ، ءبىراز ۋاقىت قاڭعىرىپ ءجۇردى. ولاردى «قازاق» دەپ اتادى. اقىرى سول اتقا يە بولدى (ماتەريالى پو يك حانستۆ حV-ءحVىىى ۆ. 1969. س. 222). م.ح. ءدۋلاتيدىڭ ءوزى دە «قازاق» بوپ قاشىپ شىققانىن، ءارى ول - ورىس حاننىڭ ۇرپاعىمەن جاۋلاسقان شايبانيلىكتەردىڭ ۇرپاعى. سوندىقتان دا ول كوڭىلىنە دىق الىپ، «قاشىپ شىققان»، «قاشقىن» ءسوزىن قولدانعان. بۇل ارادا اۋلەت ارالىق جاۋلاستىق بار. ال، كەرەي، جانىبەك ەكەۋى م.ح. دۋلاتي سياقتى ەلىن، جەرىن تاستاپ قاڭعىپ كەتكەن جوق. ءوز جەرىندە، ءوز ەلىندە بيلىككە وپپازيتسيا بولىپ ءبولىنىپ شىعىپ قازاق حاندىعىن قۇردى.

-         ءحVى ع اۆتورى يبن رۋزبيحان يسفاحانيدە «قازاقتار». وندا: 1550-1560 جىلدارى اقوردا قۇرامىندا قىپشاق، قازاق، ماڭعىت تايپالارى ەدىلدەن سىرداريا ارالىعىنداعى الىپ ايماقتا مەكەندەگەنىن پاش ەتەدى. بۇل تايپالار قازاق حاندىعىن قۇردى (يست. كاز سسر. 1979. س. 253-265).

-         ءحىV-حV عع. دەرەگى شايباني–نامە، نۋسرات-نامە ىسپەتتى ءتۇپ-دەرەكتەردە ورتا ازيادا «قازاق شىعۋ» «قازاقىلانۋ» دەگەن اتاۋ قالىپتاسقاندىعىن دالەلدەيتىن دەرەك ساقتالعان (مارعۇلان ءا. 1984 №3, س. 145).

-         1376 جىلدارى جازىلعان شاراف اددين ءال-ءيازديدىڭ «زافار-نامە» كىتابىندا دەشتى-قىپشاق جەرىن، جانە وردانى، ونىڭ تاعىن قورعاپ تۇرعان كۇش بىرلىگىن «ولەيت چاتۋر* قازاق» (وردانىڭ تۇراقتى قورعاۋشىسى) دەپ اتاعان (ölej-مىقتى; چادۋر-سەنىمدى. ولاردىڭ سەنىمدى قورعاۋشى جاساعىن وسىلاي اتاعان. تسەۆەن يا. 1966. -442, 630 بەت).

-         اقساق تەمىردىڭ ارمياسىندا «قازاق مىڭى» اتتى قارۋلى جاساق بولعانى قاقىندا دەرەك ساقتالعان (رۋكوپيس يۆ انۋ₃ سسر. №4472 س. 155, 329; ءا. مارعۋلان. 1984 №3).

-         ماسۋدي ەڭبەگىندە «كاسوگ / كاسەك». قاراتەڭىز جاعالاۋىنا ورنالاسقان الان ەلىنىڭ قالاسىنىڭ اتاۋى (تانيبيح. 184₈; بارتولد ت. ءVىىى، س. 543).

-         تاعى سول ءال-ماسۋديدە: «گۋز مەملەكەتىنىڭ ءبىر بولىگى – كوشپەلىلەر، ءبىرى – قالا تۇرعىندارى، ءبارى گۋز تايپالارى. ولار جوعارى، تومەن، ورتا بولىپ ۇشكە بولىنەدى (1851. رر. 212)».

بۇل تاريحي تۇپنۇسقا دەرەكتەردى «قازاق» اتاۋىنا ارنايى ءۇڭىلىپ، ونىڭ ءمان-ماعىناسىن اشۋعا تالپىنعان جوعارىداعى عالىمداردىڭ ۇسىنىستارىن ءبىر جۇيەدە الىپ قاراستىرالىق.

وزىنە دەيىنگى باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ تۇسىنىكتەمەلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ساراپتاعان پ. بۋتكوۆ «كاساك»، گوزاك / گۋزاك، گوزوك /گۋزوك، كاشاك، قازاق اتاۋلارىنىڭ ءمانىن جازالاۋشى وترياد، ساعشى، كۇزەتشى، قاشقىن، جالدانعان سارباز، جالدانعان شەكارا ساقشىسى، دۇنيە تابۋ ءۇشىن ەلىن جۇرتىن تاستاپ كەتكەندەر، كەزبەلەر ت.س.س. دەپ م.ت. حوۋتسمانىڭ اسەرىمەن تۇسىنىكتەمە بەرگەن (بۋتكوۆ. 1832 №23).

ۆ.ۆ. رادلوۆتىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتار، ولاردىڭ ىشىندەگى قىرعىزدار (قازاق), شورلار، تەلەۋىتتەر تۋرالى «نەگىزى جوق قىزىقتى وقيعا ىزدەگەن ادامدار» دەگەن پىكىرىنەن دە م.ت. حوۋتسمانىڭ اسەرى كورىنىپ تۇر.

گ.ف. بلاگاۆا «العاش كەزدە «جەڭىل قارۋلانعان»، «ازات اتتىلار»، كەيىن «باسىبايلىلىقتان قاشقاندار»، دەگەن تۇجىرىم جاساي كەلىپ، بۇل اتاۋدى كوپتەگەن حالىقتاردا قولدانعانىن، سونىڭ ىشىندە ورىس تىلىنە دە ەنگەنىن اشىق مالىمدەدى (بلاگوۆا گ.ف. 1970. س. 143-156).

ورتالىق ازياعا بايلانىستى مۇسىلمان اۆتورلارىنىڭ جازىپ كەتكەن دۇنيەلەرىن تۇپنۇسقادا جەتىك مەڭگەرگەن، قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى ش. ءۋاليحانوۆ، ءا. مارعۇلان «قازاق شىعۋ»، «قازاق بولۋ» ۇعىمىنا توقتالا كەلىپ، ءحىى-حV عاسىرلاردا ورتالىق ۇكىمەتتەن قۋعىن كورگەن تەگىندەر، سۇلتاندار، بيلەر، باتىرلار وردادان قىرعا قاشىپ «قازاق» بولىپ جۇرگەنىن دالەلدەدى. ناقتى دەرەكتەرمەن اتىن اتاپ ءتۇسىن تۇستەپ كورسەتەدى. ولار:  حورەزمدىك مۋحاممەد ماحدي حان، ەدىگە، شايبەني، ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاقتارى، حۋسەيىن بايقارا مەن الاۋ-ەددين مىرزا، التىن وردانىڭ توقتامىس حانى ت.س.س. تاريحتا اتى بەلگىلى تۇلعالار (مارعۇلان ءا. 1984. №3).

ق.قىدىرباەۆتىڭ تۇپنۇسقا قولجازبانى زەرتتەپ ۇسىنعان پىكىرى ش. ءۋاليحانوۆ، ءا. مارعۇلان ىسپەتتى ۇلى عالىمداردىڭ ۇستانىمىمەن ۇشتاسىپ، ساباقتاستى. ء«ال-ءمۋحارراد» ء(ۇيلى بولىپ، ءبولىنۋ) دەگەنى ۇلكەن وردادان نەمەسە بيلەۋشى بيلىكتەن ءبولىنىپ شىقتى دەگەن ماعىنا بەرەدى. تۇرىكتەردىڭ ساناسىنا سىڭىسكەن وعۋزشىلدىق (گۋززشىلدىق) – قازاقىلىق، قازاق بوپ كەتۋ مەنتاليتەتىن ايقىنداپ تۇر. ويتسە، قىپشاق-اراب سوزدىگىندەگى «قازاق» اتاۋى ء«بولىنىپ وپپوزيتسيا بولۋ (قازاق بوپ كەتۋ)» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جوعارىداعى تىزىمگە الەمگە اتى ايگىلى قولباسشىلار مەن حان، قاعانداردى قوسۋعا بولادى. وندا:

1. سيۋننۋ (حۋننۋ – عۇن) كوسەمى اكەسى تۇمەن حانعا وپپوزيتسيا بولىپ، ونى ءولتىرىپ سيۋننۋ يمپەرياسىن قۇرعان موۋدۋن (بۇمىن. قازاق باسپاسوزىندە مودە) وعۋز-وق (قازاق) بولعان.
2. جۋجان حاندىعىنا قارسى تۇرىپ، قىرعا قاشىپ شىعىپ، ءوز توبىن قۇرىپ، كەيىن وعۋزداردى جاۋلاپ الىپ، كۇشەيگەن العاشقى تۇرىك قاعاناتىن ورناتۋشى بۇمىن قاعان دا (545 ج) وعۋز-وق (قازاق) (وپپوزيتسيا) بولعان.
3. تاڭ يمپەرياسىنا قارسى شىعىپ، 17 نوكەرىن ەرتىپ، تاۋعا قاشىپ كەتىپ، كەيىن ءوز ارمياسىن جاساقتاعان ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن ورناتۋشى قۇتلۇع ەلتىرىس قاعان دا العاشىندا «قازاق» بولعان.
4. 1280 جىلدارى تەمۋجين (شىڭعىس قاعان) دە ءوز تايپاسىنان ىسىرىلىپ شەتتە قالىپ، قاشقىن بولىپ ءجۇرىپ، ماڭىنا ءتورت نوكەرىن قوسىپ الىپ توپ قۇرىپ، كەيىن نىعايىپ العاننان كەيىن ءوزىنىڭ تۋما بورجعىن تايپاسىن باعىندىرىپ، ودان سوڭ الەمگە ايگىلى موڭعول يمپەرياسىن ورناتقان.

بۇلدا وسىلايشا وپپازيتسيا بولعان.

1. بارلاس رۋىنان شىققان تاراعاي بەكتىڭ ۇلى تەمىر 1350-1360 جىلدارى شاعىن سالت اتتى توپتىڭ باسشىسى بولىپ ساندالىپ ءجۇرىپ، 1361 جىلدان توعلۇق تەمىرگە قىزمەت ەتتى. ودان سوڭ ونى توڭكەرىپ تاستاپ بيلىكتى قولعا الىپ ءوز حاندىعىن قۇرعان.

بۇل تاريحي نۇسقالار مەن عىلىمي ماقالالاردان تومەندەگىدەي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى.

1. گوزاك (گۋزوك، قازاق) – ۇلى دالادا ەركىن ءوسىپ، جاستايىنان اسكەري ونەرگە جەتىلگەن جىگىتتەر شوعىرى. ولار رۋ-تايپاسىن تاستاپ باسىبايلىلىقتان قاشىپ شىعىپ ساحارانىڭ سايىپقىراندارىنا اينالعان. مىڭداعان شاقىرىمدى ارتقا تاستاپ باي-ماناپتاردىڭ جىلقىسىن بارىمتالاپ، باتىس، شىعىستىڭ باي ساۋداگەرلەرىنىڭ كەرۋەنىن ولجالادى. تۇسكەن ولجانى ءوز حالقىنىڭ كەدەي-كەپشىك، جوق-جىتىكتەرىنە تاراتىپ بەرىپ كەلگەن. ولار جەرگىلىكتى بيلىككە باعىنباي وپپوزيتسيا بولىپ كەتەدى. ولاردى ەڭ اۋەلى حالقى قورعايدى، ودان سوڭ وزدەرى دە ءىزىن جاسىرىپ ۇلگەرەتىن بولعان. ولار ءۇشىن بۇل ارەكەتتەرى ۇلكەن ەرلىك، ءارى قىزىق. ولارعا حالقى نەبىر اندەر ارناپ، جىرعا قوسىپ، اڭىزعا اينالدىرىپ، ۇلىقتاعان. قىران بۇركىت، قۇماي-تازى، جۇيرىك ات، سۇلۋ قىز وسىلاردا بولعان ("ەل ماقتاعان جىگىتتى قىز جاقتاعان").  مىنە، سوندىقتان دا ولاردى قارسىلاستارى «كەزبە»، «قاڭعىباس»، ء«ۇيسىز-كۇيسىزدەر»، «توناۋشىلار» دەپ اتاعان.
2. بۇلا كۇشى تاسىعان وسى سايىپقىرانداردى اقىلدى بايلار مەن بيلەر، سۇلتاندار، بيلىك جۇيەسى وزدەرىنە قولايلى جاعدايدا پايدالانىپ كەلگەن. ارنايى كەلىسىم بويىنشا، ءوز قىزمەتتەرىنە شەگىپ، وردا، شەكارا كۇزەتىنە، باي-ماناپتار اراسىنداعى قاقتىعىستار مەن سوعىستارعا پايدالانعان. سوندىقتان دا گازاك / گۋزوك = قازاقتاردى «ساقشى», «شەكارا كۇزەتشىسى» دەپ تۇسىنگەن.
3. ورتالىق بيلىك جۇيەسى - حاندىقتار ولاردى ەرىكتى تۇردە وزدەرىنە تارتىپ، ارميا جاساقتاعان. بۇعان مىسال رەتىندە، ءشايبانيدىڭ، تەمىردىڭ قازاق مىڭدىعىن ت.س.س. اتاۋعا بولادى الىشەر ناۋي: «شاح «قازاق» بولىپ كەتسە، كىم وعان اسكەرىن شىعارىپ، كىم قىلىش كوتەرەر ەدى» دەپ بەكەر ايتپاعان بولار (ابۋشكا، 322). سوندىقتان دا بۇلاردى «قارۋلى جاساقتار» دەپ اتاعان.
4. كەي جاعدايدا ءوز ورتاسىنان ءبولىنىپ شىققان سالت اتتى توپ بۇقارا حالىقتىڭ قولداۋىن تاۋىپ، كۇش-قۋاتى تولىسقان جاعدايدا بيلىككە اشىق قارسى كەلىپ، ءوز ۇلىسىن، حاندىعىن قۇرىپ، ەل بيلىگىن قولعا العان.

ەندى مىنانداي سۇراق تۋادى. وسىلار بۇگىنگى قازاق ۇلتىن قۇراپ وتىرعان قازاقتاردىڭ اتا-باباسى ما؟ شىعىس تۇركىستاننىڭ شىعىس بوساعاسى ارا – تۇرىكتەن (دۋن-حۋان ماڭى), التايدىڭ تەرىستىك شىعىس سىلەمىنەن باستاپ، سوناۋ باتىستاعى قاراتەڭىزگە دەيىنگى ونمىڭداعان شاقىرىمعا جالعاسقان الىپ ايماقتا قازاقتار مەكەندەگەن بە؟

ءيا، سەنگىڭىز كەلمەيدى. وقىرماندى يلاندىرا المايسىز.

وندا، گۋز، گۋزز، گۋزيستان، گۋزوك، گوزاك، گازوك، كوسوگ، كاسوگ، كوساگ، كازوك، كوزاك، قازاق، حاساكي (حاسكي) اتاۋلارىنا فونەتيكالىق ساراپتاما جاسالىق.

بۇگىنگە دەيىن سەلجۇك توبىنان باسقا تۇركى تىلدەرىنىڭ تۇركىلىك لەكسيكالىق قورىندا «g (گ)»،  γ (ع) دىبىسىمەن باستالاتىن ءتۇبىر ءسوز تىم از. تەكقانا سەلجۇك توبى «g (گ)» دىبىسىمەن 79 ءتۇبىر عانا قولدانادى ەكەن (ەتياس. 1980. س. 5-107). ال قىپشاق توبىنىڭ تىلىندە «g (گ)»،  γ (ع) دىبىسىمەن باستالاتىن تۇركىلىك ءتۇبىر بۇگىنگە دەيىن بولماعان.

اتالمىش ايماقتا تۇرىكتەردىڭ «j» ءتىلدى وعۋزدار مەن «ž» ءتىلدى قىپشاق توپتارى ءومىر سۇرگەن. سولاردىڭ تۇرعىلىقتى (اۆتوحتوندىق) مەكەنى. كورشىلەس جات جۇرتتىقتاردىڭ اسەرىنەن ءوزارا تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى ۇلعايا ءتۇستى. ءسوز ەتىپ وتىرعان ايماقتىڭ سەكسەنگە جۋىق پايىزىندا قىپشاق، وعۋز-قىپشاق، وعۋز-قارلۇق ءتىلدى تۇرىكتەر ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن. دەمەك، گوزوك (گۋزوك), گازوك (گۋزوك), گوزاك (گۋزوك) قايدان كەلدى، تۇركى ەتنوسىنىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنى بولعان وسىنشاما الىپ ايماقتاعى حالىق قالايشا بۇلاي اتانعان دەگەن سۇراق تۋادى.

ب.ج.س. ءى عاسىرىنان باستاپ (مۇمكىن ودان دا بۇرىن بولار) امۋداريا، سىرداريا بويىندا پارسىلار مەن تۇرىكتەر قويان-قولتىق ارالاسىپ ءومىر ءسۇردى. تايپالار مەن حاندىقتار اراسىنداعى شايقاستاردا دا، ساۋدا-ساتتىق، مادەني-رۋحاني الىم-بەرىمدە دە بىرگە بولدى.

ول داۋىردە امۋداريا، سىرداريا بويىن وعۋز حاندىعى، وعۋز تايپالىق وداقتارى ء(ىچ-وعۋزدار (سكيفتەر), پەچەنەكتەر، قاڭلىلار، وعۋزدار) مەكەندەدى. امۋداريانىڭ تۇرىكشە اتاۋى «وكس ۇگۇز-وعىز وزەنى» دەپ اتالادى. كەيىن ونى پارسى تەكتى يراندىقتار ۆاحش (سۋ يەسى-رۋحى), ارابتار «جەيحۋن» دەپ اتاپ تاريحي تۇپنۇسقالارىندا جازىپ قالدىرعان.

«وكس» دەگەن بايىرعى تۇركىلەردىڭ «oγuz» (وعۋز) تايپاسىنىڭ اتاۋى. امۋداريا بويىنداعى قالا وكس (وعۋز) اتانعان. وسى وكس-ۇگۇز (وعۋز دارياسى) بويىنداعى تۇرعىلىقتى تۇرىكتەردى ورحون ەسكەرتكىشتەرىندە وتۋز-وعۋز دەپ اتاعان.

وعۋز تايپالارى مەن تايپالىق وداقتارىن اراب-پارسى دەرەكتەرىندە «guz/gyzz, guzzoq (guzoq)» دەپ بەلگىلەگەن. ال كىندىك ازياداعى (موڭعول ءۇستىرتى، شىعىس تۇركىستان) وعۋز تايپالارىن «توعۋزگۋزز / توعۋزگۋز» دەپ بەلگىلەگەن (قاراڭىز. بارتولد ت.ءVىىى. 524). تۇركىلەردىڭ وعۋز (oγuz) ءسوزىن، پارسىلار مەن ارابتار ءوز تىلدەرىنىڭ دىبىستىق زاڭدىلىعىنا ساي وسىلايشا «gyzz / guz»، guzzoq / guzoq دەپ اتاسا، ۆيزانتيالىقتار uz (ۋز) دەپ تاڭبالاعان.

بايىرعى كوك تۇرىك يمپەرياسى (545-841 جج) قۇلاعاننان كەيىن ورتا ازياعا مۇسىلمان الەمىنىڭ ىقپالى ەرەكشە كۇشتى بولدى. اراب الەمىنىڭ ورتا ازيانى ەكسپانسيالاۋ بارىسى ءVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ەرەكشە كۇش الا باستادى. 50 مىڭ اراب ۇيەلمەنى ورتا ازياعا قونىس اۋداردى (نادجيپ ە.ن. 1989. س. 148). مۇسىلمان يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋ قارقىن الىپ، تۇركىلەردىڭ دۇنيەتانىمى، ۇستانىمى 100 % وزگەرىسكە ۇشىرادى. يسلامدى قابىلداۋشىلار سالىقتان ازات ەتىلدى. اراب ءتىلى بيلىك تىلىنە اينالدى. بۇرىنعى پارسى، تۇرىك تىلدەرى وتباسى وشاق قاسىنىڭ ءتىلىنىڭ دارەجەسىنە قۇلدىرادى. ادەبيەت، مادەنيەت ساۋدا-ساتتىق، جارلىق، ارىز-وتىنىشتەر اراب تىلىندە جازىلدى. الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلىنەن كەلۋشى ساۋداگەرلەر اراب تىلىندە عانا قاتىناستى. وسىلايشا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جات جۇرتتىق اراب ءتىلى بيلەۋشى تىلگە اينالدى (نادجيپ ە. ن. 1989. س. 149).

ءىح عاسىردا اراب حاليفاتىنىڭ قۋاتى باسەڭدەي باستاعان كەزدە اراب ءتىلىنىڭ ورنىن پارسى ءتىلى يەلەندى. ءسويتىپ، پارسىلار مەن ارابتارعا سولاردىڭ اتاپ ۇيرەنگەن اتاۋى بويىنشا guzoq (گۋزوك / گوزوك),  gazok / گازوك، gozak (گوزاك), gazak (گازاك) دەپ ايتىلۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. دەمەك، تۇرعىلىقتى تۇرىكتەر (وعۋزدار، قىپشاقتار، قاڭلىلار، پەچەنەكتەر ت.س.س.) تۇركى ءتىلىنىڭ ايتىلىمىندا «g»، «γ» دىبىسىمەن باستالىپ ايتىلاتىن زاڭدىلىق بولماعاندىقتان تۇركى ءتىلىنىڭ ءداستۇرلى دىبىستالۋىنا سالىپ «qazaq» بوپ ايتىلىپ قالىپتاسقان.

امۋداريا، سىرداريانىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى بولعان وعۋزداردىڭ ءبىر سالاسى پەچەنەگتەردى وعۋزدار (گۋززدار) ىعىستىرىپ بالقان مۇيىسىنە يتەرىپ شىعاردى. كەيىن وسى جاۋىنگەر وعۋزداردى (گۋزداردى), قىپشاقتار، جانە كىندىك ازيادان بارعان توعۋز-وعۋزدىڭ قارلۇقتارى تىقسىرىپ كىشى ازياعا وتكىزىپ جىبەردى. مىنە وسىناۋ ەسەپ-قيساپسىز سوعىس، شايقاستىڭ سالدارىنان ەجەلگى وعۋزداردىڭ الدىڭعى لەگى قاراتەڭىزگە، سەلجۇك وعۋزدار ۆيزانتيانىڭ كونستانتينوپولىنا جەتتى. بۇلاردىڭ بارعان جەرىندە ەرىكتى جاساقتار، اتا-باباسىنان بەرمەن قاراي داستۇرگە اينالعان وعۋزدىق پسيحولوگيا، وعۋزداردىڭ وعۋزشىلدىق (قازاقلىق) ارەكەتىمەن وزدەرىنىڭ تايپا كوسەمدەرىنە، ۇلىس حاندارىنا، قوجايىندارىنا قارسى كەلىپ، وپپوزيتسيا بولىپ ءوز ورتاسىن تاستاپ شىعىپ وتىرعان. ءسويتىپ، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن وزدەرىنىڭ قارۋلى جاساقتارىن قۇرىپ دالالىق ارەكەتىن بارعان جەرىندە قايتالاپ وتىرعان. وسى گۋززشىلىق (وعۋزشىلىق-قازاقشىلدىق) داعدىنىڭ، ارەكەتتىڭ ناتيجەسىندە «قازاق» اتاۋى ومىرگە كەلگەن. وسى اتاۋ كەيىن بۇكىل ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ اتاۋىنا ۇلاسقان سياقتى. تۇركىلەردىڭ ءوز قولدارىمەن جازىپ قالدىرعان، نەمەسە وزدەرى ارالاسقان راشيد-اددين، وعۋز-نامە، ابۋلعازى شەجىرەلەرىندە تۇركىلەردىڭ ارعى باباسى وعۋزدان شىعاراتىنىنا تاريحشىلار كوڭىل ءبولۋ كەرەك سياقتى.

جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتىپ، ارنايى توقتالعان تاريحي-تۇپنۇسقا دەرەكتەگى گۋز، گۋزوك، گازوك، گوساك، كوسوك، كازاك، قازاق، اتاۋىنىڭ كىندىك ازيادان قاراتەڭىزگە دەيىن تارالۋ سەبەبى وسى تاريحي وقيعاعا تىكەلەي بايلانىستى.

جالپى، «oγuz» (وعۋز) ەتنونيمىنە بايلانىستى بۇعان دەيىن بىرنەشە ونداعان ماقالالار جارىق كوردى. وندا:

پ.پەلليو (1930) oγuz > uγuz = ۋىز; ل. لەگەتي (1949) oγuz (وعۋز) > وع (ق) «وق» + ۋز – كوپتىك شىلاۋ;

د.ج. ماركوۆ (1914) وق (وق) + ۋز (ادام) = «مەرگەن»;

ا.ن. بەرنشتام (1946) «وعۋز»، «وعۋل» ەكەۋى ءبىر ماعىنا بەرەدى;

د. سينور (1935) «وعۋز < وكۇز (وگىز)»; س.پ. تولستوۆ (1950) ەجەلگى ماسساعاتتاردىڭ «اۋگاسسي» تايپاسىنىڭ اتاۋى. ماعىناسى ۇكۇز (وزەن). اۋگاسسي > وعۋز;

ۆ.ۆ. رادلوۆ (1893) «وق» (رۋ),  د. بانزاروۆ (1890) وع (وق) – رۋ، تايپا; uz (ز) – كوپتىك جالعاۋ دەگەن ونداعان ۇسىنىستار جاسالعان. بۇل كوپتىك جالعاۋ ەمەس، ءسوز جاسام جۇرناعى. وسى ۇسىنىستارعا اكادەميك ا.ن. كونونوۆ ساراپتاما جاساي كەلىپ، «وعۋز» - الەۋمەتتىك «تايپا» دەگەن اتاۋ دەگەن قورىتىندى جاساعان (1958, س. 83-84). قازىر الەم تۇركولوگتارى وسى تۇجىرىمعا تابان تىرەدى.

ايتسە دە، ەستە جوق ەسكى زاماننان بەرى «وعۋز» اتانعان قانداي تايپا، تايپالىق بىرلەستىكتەر (كونفەدەراتسيا) بولدى؟

1. اتاقتى عالىم، ارحەولوگ، تاريحشى س.پ. تولستوۆتىڭ انىقتاۋى بويىنشا، ەجەلگى قولا، تەمىر داۋىرىندەگى ماسسەگاتتاردىڭ «اۋگاسسي > وعۋزدارى» تايپاسى بولعان (1950. سە. №4, س. 49-54).
2. قولا، تەمىر داۋىرىندەگى ءىچ-وعۋزدار. «گەرودوت نۇسقاسىندا «skit» دەگەن فورمامەن بەلگىلەنگەن اتاۋدى ورىس ادەبيەتتەرىندە «سكيف» بوپ وزگەرىپ، بىزگە جەتكەن. بۇل ەتنونيم اسسيريا تۇپنۇسقالارىندا «Ašγuz» (ج.س. دەيىنگى ءVىى ع.) دەپ بەلگىلەنگەن. ويتسە، «skit ~ iskit ~ iškuz~ičγuz» بولىپ تاريحي وزگەرىسكە تۇسكەن (زاكيەۆ م.ز. 2011. س. 253-254). ءىچ –عۋز (ičγuz)  - ىشكى وعۋز.

تۇپنۇسقا دەرەكتەرى بويىنشا ج.س. بۇرىنعى ح-ءىىى عع-دا ەۋروپاعا جەتكەن تۇرىكتەر - وعۋزدار ەكەن.

1. قىتاي دەرەكتەرىندە وعۋزداردىڭ ارعى اتا-بابالارىن ديلي، چيدي، تەلە، ديلين، گاوچەلاردان تاراتادى. بۇلار جىل ساناۋدان بۇرىنعى (ج.س.ب) داۋىردە قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى حەبەي، شەنسيدەن باستاپ ارال تەڭىزىنە دەيىنگى الىپ ايماقتا مەكەندەگەن حالىق. قىتاي دەرەكتەرىندە حان (ج.س.ب. 206-ج.س. 220 جج), تان (ج.س. 618-907 جج) ءداۋىر ارالىعىندا يۋانحە، گاوچە، چيلە، تەلە، ۋحۋ، ۋگە دەپ اتالعان اتاۋلار «وعۋز» دەگەن ۇعىم بەرەتىنىن چەن چجۋميان، م. موري، ت. حانەدا، ە. پۋلينبلانك، ج.ر. گاميلتون، ك. ماككەرس، ا.گ. مالياۆكي، ب. ەجەنحان ىسپەتتى عالىمدار دالەلدەگەن (سارتقوجاۇلى ق. 2014, -218-219 بەت).
2. ج.س. ءVى-ح عع. ارالىعىندا قىتايدىڭ ءسۇي، تان ءداۋىرىنىڭ دەرەكتەرىندە تومەندەگىدەي اقپارات ساقتالعان. وندا:

توعىز – وعۋز تەلە = تسزيۋ سين تەلە

توعىز – وعۋز       = تسزيۋ سين.

توعىز – وعۋز تۇرىك = تسزيۋ سين تۋتسزيۋگ

توعىز – وعۋز ەدىز = تسزيۋ سين سەدە

توعىز – وعۋز قىرعىز = تسزيۋ سين تسزيان كۋن

توعىز – وعۋز باسمىل = تسزيۋ سين با-سي-مي

توعىز – وعۋز توڭرى = تسزيۋ سين تۋنلو

توعىز – وعۋز بايىرقۋ = تسزيۋ سين باەگۋ

توعىز – وعۋز قارلۇق = تسزيۋ سين گەلولۋ (سارتقوجاۇلى ق. 2014, -220 بەت).

1. بايىرعى تۇرىك ورحون بىتىگىندە: توعىز – وعۋز بايىرقۋ (كەرەي), سەگىز – وعۋز بايىرقۋ (نايمان), ءۇش – وعۋز قارلۇق، وتۋز – وعۋز (سىر بويى وعۋزدارى), شولدىك از – وعۋز كەيىنگى ونگىتتار، ۋاقتار (سارتقوجاۇلى ق. 2014, -221 بەت).

وعۋز تايپالارى: چىك، ياعما، بەرىش ەلى، ءىدىل (ەدىل), چىگىل، ابۋسى، تازدار، ايتاز ت.س.س. شىعىسى حيانگان جوتاسىنان باتىسى ەدىل دارياسىنا دەيىنگى، وڭتۇستىگى حان تاڭىرىنەن سىبىردەگى لەنا دارياسىنا دەيىنگى ۇلانقايىر ايماقتاعى تايپالاردى «وعۋز» دەپ اتاپ تاسقا باسىپ قاشاپ جازىپ قالدىرعان.

اتالمىش ءسوز ەتكەن ناقتى دەرەكتەر «وعۋز» اتاۋى ەجەلگى داۋىردەن بەرمەن قاراي تايپا اتاۋى (ەتنونيم) بولعانىن دالەلدەيدى.

تاريحي ناقتى دەرەكتەردى سۇزە وتىرىپ، ونى تاريحي، ەتنوگرافيالىق، ارحەولينگۆيستيكالىق، فونەتيكالىق جانە ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىندا قوعام ومىرىندەگى ءار ءتۇرلى قيلى وقيعالارعا بايلانىستىرا قاراستىردىق. «قازاق» اتاۋىنىڭ قاينارى «وعۋز» (تايپا) دەگەن الەۋمەتتىك اتاۋدان باستالىپ، قوعام دامۋىنىڭ ءبىر كەزەڭىندە ايتىلىمى وزگەرىپ، بيلىككە قارسى كەلۋشى توپتىڭ – وپپوزيتسيانىڭ اتاۋىنا اينالىپ، اقىر سوڭىندا بۇكىل ءبۇتىن قازاق حالقىنىڭ اتاۋى بولىپ قالىپتاسقان دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا الىپ كەلدى.

بۇل ءبىزدىڭ ىزدەنىسىمىزدىڭ ناتيجەسىندە جاساعان قورىتىندىمىز. وقىرمان قاۋىم، مامان زەرتتەۋشىلەر بۇل ۇسىنىسقا سىن كوزبەن قاراپ، ءوز تۇجىرىمىن ايتار-اۋ دەگەن سەنىمدەمىز.

قارجاۋباي سارتقوجاۇلى

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ پروفەسسورى.

Abai.kz