«Abaydy qorghap...»  Osy ayaqtalmaghan jarty sóilemge Jabal Shoyynbet bauyrymyzdyng býkil demey-aq qoyayyq, jarty taghdyry syiyp túr dese bolady. Oghan dәlelding keregi az. «Abaytanushy Jabal Shoyynbet»  degen anyqtama ataumen qazaq ziyalylary bolyp, kózqaraqty  oqyrman qauym jaqsy tanys.

Jabaldyng jarty taghdyryna ainalghan osy «Abaydy qorghap...»  sózinin  Jәkeng ýshin eki jaghy bar. Bir jaghy – býkil qazaq qauymynyng ruhany namysy ýshin  «Abaydy qorghau»  sóz maydanyn ashqan  jeke kýresi. Ekinshi jaghy –  ózi ghylymy ataq alu jolyndaghy «Abaydy qorghauy».

IYә, Jene eng auyry birinshi jaghy boldy. Búl jolda, sóz úqpaytyn Q. Jýkeshev sekildi  «ishten shyqqan jau jamangha» keletin, óz ana tiline ózi týkiretin betbaq, dýiim qazaqtyng ruhany kósemi  sanalatyn Hakim Abaydy mensinbeytin týisiksizge týsindirmek bolyp sharshady. Osy Jýkeshev sekildiler, Jәke, ózing aitqanday, bizdin  orta mektepte  algebrany, himiyany, fizikany, biologiyany, astronomiyany qazaq tilinde  qatyra oqyp, jogharghy oqu orynyna kelgende orys tildilerden ozyp jýrgenimizdi bilgisi kelmeytinder ghoy. Osyghan qosyp aitsaq, atau sózderi eng qiyn sanalatyn medisina oqulyqtaryn qazaqsha jazghanymyzdan osyndaylar sirә, habarsyz. Jәne, Hakim Abaydyng «Qaranghy týnde tau qalghyp úiqygha keter balbyrap, Dalany jym-jyrt del-sal qyp týn basady salbyrap...» degen ataqty audarmasynyng týpnúsqa Geteden de, oryssha Lermontovtan da ozyq ekenin aityp ketken Beliger aghamyzdyng baghasyn da estimegen  bolu kerek... Sodan da, búryn Sovet zamanynda qazaq tiline qúrmetsizdikti, qazirgi kezde qajetsizdikti әdeyi tudyrghandar osyndaylar ghoy.

Jәne, әlgindeyler Hakim Abaydy «Kәsiby filosof emes» deytin kórinedi. Osynday, sheksiz әlemdi sholaq aqylmen ghana ólsheytin, ilahy ilimnen habarsyz europalyq pәlsapashylardyng tar shenberimen, dalalyq erekshe dýniyetanymdy ólshemek bolghan jatbauyr bireuding pasyq pighylyn әshkerleu de Jabalgha az júmys bolmady. Álgi, Jýkeshevting doktor qorghap, odan da esirip ketuine әrendep  tosqauyl bola bildi. Qosyp aitsaq, Jәkeng ózi kóz mayyn tauysa zerttegen Hakim Abaydyng ataqty Otyz segizinshi sózindegi «Árbir ghalym – hakim emes, әrbir hakim – ghalym. Ghylymdardyng ghaqliyasymen músylman iman taqlidy kәsip qylady...» deytin, býkil ghylym haldy qamtyghan tereng tolghamyn sol jat bauyrlar zerdelep kórmegen shyghar.  Átten, eger Jýkeshevter tek qana osy Otyz Segizinshi Sózdi týsine alghanda doktorlyq  qorghamay-aq, kәdimgi doktor qúsap jýrer edi-au, deysin.

Taghy da, haq músylman Abaydy krishnaytqa  ainaldyryp  «Abaytanu» atty oqulyq jazghan Omarovtardyng kim ekenin elge ashyp berdi. Ári, sheteldik missioner Ch. Uellerding qolbala shәkirti bolghan, belgili akademikter men tanymal jazushy qatarly yqpaldy adamdardyng qoldauyna  sýiengen sonday Dosym Omarov sekildilermen «jekpe-jekke» shyghuy da Jәkenning azamattyq erligi. Búl kýreste óz basyna soqqy tiyse de, eline paydasy tiydi. Haq dinnen qaranghy qalghan  halyqty shaytaniy  sektalardan saqtandyra bildi. Abaydyng ótken jolynda  taza músylmandyqtan ózge eshtene aralaspaghanyn  aighaqtap, adastyrushy aitaqshylardyng auyzyn japty.

Taghy da, últtyng janashyry sanalatyn belgili filosof ghalym aghamyzdyng әldebir sheteldik missionerdi qoldap, qazaqtyng últtyq mәdeniyetin qorlaghan dissertasiyasyn qorghatpaq bolghan kezinde Jәkeng onyng qorghaluyna qarsy túrdy jәne filosofiya ghylymynyn   jogharghy mektepke arnalghan  oqulyghynda Islam dininen maghlúmat berilmey  shamanizm men tәnirshildikti nasihattaghanyn qatty synady. Sol oqulyqty jazghan әlgi sóz úghar degen aghalarymyzdyng ózi Jabaldyng jeke basyna tiyisip, jerden alyp jerge saldy. Alayda, aqiqatshyldar da az emes eken, T.Kәkishev, M.Myrzahmetov, M.Toqashbaev, A.Isimaqovalar qoldau kórsetip halqymyzdyng ótpeli kezendegi  ruhany baghytyn  týzeuine ýlken  serpilis jasady...

IYә, Jabal Shoyynbettin  búl ruhany kýres jolyndaghy jenisi – qazaq halqynyng haq din arqyly qalyptasqanyn, al endi de Islam dinin ústanudan ózge  joly joq ekenin  tolyq úghyp, «Dinine bekem bolmaghan últ qúridy!» degen qatang qorytyndygha kelui.  Óz sózi boyynsha, «Abay danalyghyn zertteuding jemisi osy boldy...» deydi.

Endi, «Abaydy qorghaudyn» ekinshi jaghy degenimiz, onyng Qara Sózderinin  ghylymy negizin ashudaghy  Jabal Shoyynbetting jýrip ótken joly. Óz sózi boyynsha, «Abay Qara sózderinen professor  Hanghaly Sýiinshәliyevten keyin ekinshi ret mening qorghaugha qolym jetti. Alayda, Sovettik  jýiede Abaygha Islamdy tikeley qatysty etip zertteuge eshqanday jol joq edi. Zerttegenderding bәri Abaydy qanday bir syltaumen haq dinge qatyssyz etkenin kórdim. Bәri aqyldasyp alghanday bir auyzdan, qazaqtyng da, Abaydyng da músylmandaghy az, deydi.»

Sodan da, Jәken, «Eger, Abaydy músylman dep dәldemesem,  onda ghylymy enbek qorghamay-aq, qoyayyn!» degen eken. Mine, Jabal Shoyynbet bauyrymyzdyn  qyruar uaqytyn sarp etip zerttese de, kandidattyq dissertasiyasyn qorghauynyng on jyldan asa úzaq jalghasuynyn  syry onyng osy ústanymynda myzghymay túra bilgendiginde bolsa kerek.

Yaghni, Abaydy «músylman» dep, ghylymy negizde dәleldeu Jabal ýshin  qanshalyqty qiyn bolsa da, aqyry qayyrly is bolypty. Jabal: «Abaydan taza músylmandyqty úqtym» deydi.

Rasynda, Jabal «Abaydy qorghaymyn» dep, jýrip ózining imanyn qorghaghan bolyp shyqqan, eken deymin. Býginderi, әriptes zamandas retinde bayqaghanym Jәkeng ótpeli ómirding aldamshy ataqtarynan biyiktep, kemel minezge jetken. Pәny dýniyege músylman kózben qarap, baqy dýniyege  nazar audara bastaghan. Hakim Abaydyng boyynan da, oiynan da býkil qazaq halqynyng bolmysyn taba bilgeni  Jabaldyng әr sózinen bayqalady. Yaghni, Hakim Abay qazaq degen qauymnyng eng songhy jetilgen jemisi, keler  kýnderdegi ýlgi tútar kórinisi ekenine kózi jetken.

Haq dinde, Ibrahim ghalaysalamdy jalghyz adamnan qalyptasqan bir ÚLT  retinde baghalaydy. Bylaysha aitqanda, qalyng kәpirding ortasynda, senimimen de, ilimimen de, aqylymen de, erligimen de, kisiligimen de qarsy túra bilgenine qaraghanda bir ózi san myng adamgha say kelgeni ghoy. Dәl solay, jetilgen әr halyqtyng jeke óz basy býtin últqa teng keletin túlghalary bolghan, mәselen qytayda Kýnzi, orysta Pushkiyn, fransuzda Viktor Gugo, nemiste Gete, aghylshynda Shekspiyr, amerikandyq Djek London, týrikte Said Núrsi, ýndide Rabindrant Tagor... Olay desek, Hakim Abaydyng da bir ózi bir últ ekeninde sóz joq. Olay desek, qazaq ta kemeldengen Últqa jatatyn úly halyq dep biluimiz kerek...

Qara Sózderinde Islam men Imandy, adamnyng Allah aldynda qúl bolyp Haqqa qauyshqandaghy qútylu joldaryn Hakim Abay qalay kemengerlikpen aitsa,  Jabal bauyrymyz dәl solay Kemeldikpen ýirengeni kórinip túr. Qúrany ilimge de, qúlshylyqqa da meyildenip otbasyn da, dos jarandaryn da sol izgi jolda bolsa  eken degen tilekke toqtaghan...

Jәkeng alpystyng asqarynan bala kýnine kóz jiberip: «Eki jasymda tiygen qyzylshadan túralap meshel bolyp otyrghan kezimde, auyldaghylar bastanghy jasady. Ayaq astynan eki mas kelip, jeneshesinip jas  әielderge tiyise bastaghan sekildi. Men shoshyghanymnan orynymnan túryp jýgirip ketippin» deydi.

«Shaytannyng susynyn ishkenderden perishteler saqtandyrghan eken ghoy!» dedik.

«Bala kýnimde aitqanymdy oryndatu ýshin  basymdy tasqa úrushy edim.  Qazir eki nemerem  de sýitedi» dep, kýldi.

«E, Abaydy qorghaugha osy minezinizding paydasy tiygen eken, sirә!» dep, biz de kýldik.

Demek, osynday qarapayym pendelikten adamy Kemeldikke jetu jolynda Hakim Abaydy zerttey beruden góri onyng izgi adamshylyghynan ýirenuding bәrinen de manyzdy bolghanyn Jabal zamandasymyz dәleldep bergen sekildi...

Abai.kz