اباي حامزا. «ابايدى قورعاپ...»
«ابايدى قورعاپ...» وسى اياقتالماعان جارتى سويلەمگە جابال شويىنبەت باۋىرىمىزدىڭ بۇكىل دەمەي-اق قويايىق، جارتى تاعدىرى سىيىپ تۇر دەسە بولادى. وعان دالەلدىڭ كەرەگى از. «ابايتانۋشى جابال شويىنبەت» دەگەن انىقتاما اتاۋمەن قازاق زيالىلارى بولىپ، كوزقاراقتى وقىرمان قاۋىم جاقسى تانىس.
جابالدىڭ جارتى تاعدىرىنا اينالعان وسى «ابايدى قورعاپ...» ءسوزىنىڭ جاكەڭ ءۇشىن ەكى جاعى بار. ءبىر جاعى – بۇكىل قازاق قاۋىمىنىڭ رۋحاني نامىسى ءۇشىن «ابايدى قورعاۋ» ءسوز مايدانىن اشقان جەكە كۇرەسى. ەكىنشى جاعى – ءوزى عىلىمي اتاق الۋ جولىنداعى «ابايدى قورعاۋى».
ءيا، جەڭە ەڭ اۋىرى ءبىرىنشى جاعى بولدى. بۇل جولدا، ءسوز ۇقپايتىن ق. جۇكەشەۆ سەكىلدى «ىشتەن شىققان جاۋ جامانعا» كەلەتىن، ءوز انا تىلىنە ءوزى تۇكىرەتىن بەتباق، ءدۇيىم قازاقتىڭ رۋحاني كوسەمى سانالاتىن حاكىم ابايدى مەنسىنبەيتىن تۇيسىكسىزگە تۇسىندىرمەك بولىپ شارشادى. وسى جۇكەشەۆ سەكىلدىلەر، جاكە، ءوزىڭ ايتقانداي، ءبىزدىڭ ورتا مەكتەپتە الگەبرانى، حيميانى، فيزيكانى، بيولوگيانى، استرونوميانى قازاق تىلىندە قاتىرا وقىپ، جوعارعى وقۋ ورىنىنا كەلگەندە ورىس تىلدىلەردەن وزىپ جۇرگەنىمىزدى بىلگىسى كەلمەيتىندەر عوي. وسىعان قوسىپ ايتساق، اتاۋ سوزدەرى ەڭ قيىن سانالاتىن مەديتسينا وقۋلىقتارىن قازاقشا جازعانىمىزدان وسىندايلار ءسىرا، حابارسىز. جانە، حاكىم ابايدىڭ «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ ۇيقىعا كەتەر بالبىراپ، دالانى جىم-جىرت دەل-سال قىپ ءتۇن باسادى سالبىراپ...» دەگەن اتاقتى اۋدارماسىنىڭ تۇپنۇسقا گەتەدەن دە، ورىسشا لەرمونتوۆتان دا وزىق ەكەنىن ايتىپ كەتكەن بەلگەر اعامىزدىڭ باعاسىن دا ەستىمەگەن بولۋ كەرەك... سودان دا، بۇرىن سوۆەت زامانىندا قازاق تىلىنە قۇرمەتسىزدىكتى، قازىرگى كەزدە قاجەتسىزدىكتى ادەيى تۋدىرعاندار وسىندايلار عوي.
جانە، الگىندەيلەر حاكىم ابايدى «كاسىبي فيلوسوف ەمەس» دەيتىن كورىنەدى. وسىنداي، شەكسىز الەمدى شولاق اقىلمەن عانا ولشەيتىن، يلاھي ىلىمنەن حابارسىز ەۋروپالىق ءپالساپاشىلاردىڭ تار شەڭبەرىمەن، دالالىق ەرەكشە دۇنيەتانىمدى ولشەمەك بولعان جاتباۋىر بىرەۋدىڭ پاسىق پيعىلىن اشكەرلەۋ دە جابالعا از جۇمىس بولمادى. الگى، جۇكەشەۆتىڭ دوكتور قورعاپ، ودان دا ەسىرىپ كەتۋىنە ارەڭدەپ توسقاۋىل بولا ءبىلدى. قوسىپ ايتساق، جاكەڭ ءوزى كوز مايىن تاۋىسا زەرتتەگەن حاكيم ابايدىڭ اتاقتى وتىز سەگىزىنشى سوزىندەگى ء«اربىر عالىم – حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم. عىلىمداردىڭ عاقلياسىمەن مۇسىلمان يمان تاقليدي كاسىپ قىلادى...» دەيتىن، بۇكىل عىلىم حالدى قامتىعان تەرەڭ تولعامىن سول جات باۋىرلار زەردەلەپ كورمەگەن شىعار. اتتەڭ، ەگەر جۇكەشەۆتەر تەك قانا وسى وتىز سەگىزىنشى ءسوزدى تۇسىنە العاندا دوكتورلىق قورعاماي-اق، كادىمگى دوكتور قۇساپ جۇرەر ەدى-اۋ، دەيسىڭ.
تاعى دا، حاق مۇسىلمان ابايدى كريشنايتقا اينالدىرىپ «ابايتانۋ» اتتى وقۋلىق جازعان وماروۆتاردىڭ كىم ەكەنىن ەلگە اشىپ بەردى. ءارى، شەتەلدىك ميسسيونەر چ. ۋەللەردىڭ قولبالا شاكىرتى بولعان، بەلگىلى اكادەميكتەر مەن تانىمال جازۋشى قاتارلى ىقپالدى ادامداردىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن سونداي دوسىم وماروۆ سەكىلدىلەرمەن «جەكپە-جەككە» شىعۋى دا جاكەڭنىڭ ازاماتتىق ەرلىگى. بۇل كۇرەستە ءوز باسىنا سوققى تيسە دە، ەلىنە پايداسى ءتيدى. حاق دىننەن قاراڭعى قالعان حالىقتى شايتاني سەكتالاردان ساقتاندىرا ءبىلدى. ابايدىڭ وتكەن جولىندا تازا مۇسىلماندىقتان وزگە ەشتەڭە ارالاسپاعانىن ايعاقتاپ، اداستىرۋشى ايتاقشىلاردىڭ اۋىزىن جاپتى.
تاعى دا، ۇلتتىڭ جاناشىرى سانالاتىن بەلگىلى فيلوسوف عالىم اعامىزدىڭ الدەبىر شەتەلدىك ميسسيونەردى قولداپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن قورلاعان ديسسەرتاتسياسىن قورعاتپاق بولعان كەزىندە جاكەڭ ونىڭ قورعالۋىنا قارسى تۇردى جانە فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ جوعارعى مەكتەپكە ارنالعان وقۋلىعىندا يسلام دىنىنەن ماعلۇمات بەرىلمەي شامانيزم مەن تاڭىرشىلدىكتى ناسيحاتتاعانىن قاتتى سىنادى. سول وقۋلىقتى جازعان الگى ءسوز ۇعار دەگەن اعالارىمىزدىڭ ءوزى جابالدىڭ جەكە باسىنا ءتيىسىپ، جەردەن الىپ جەرگە سالدى. الايدا، اقيقاتشىلدار دا از ەمەس ەكەن، ت.كاكىشەۆ، م.مىرزاحمەتوۆ، م.توقاشباەۆ، ا.ىسىماقوۆالار قولداۋ كورسەتىپ حالقىمىزدىڭ وتپەلى كەزەڭدەگى رۋحاني باعىتىن تۇزەۋىنە ۇلكەن سەرپىلىس جاسادى...
ءيا، جابال شويىنبەتتىڭ بۇل رۋحاني كۇرەس جولىنداعى جەڭىسى – قازاق حالقىنىڭ حاق ءدىن ارقىلى قالىپتاسقانىن، ال ەندى دە يسلام ءدىنىن ۇستانۋدان وزگە جولى جوق ەكەنىن تولىق ۇعىپ، «دىنىنە بەكەم بولماعان ۇلت قۇريدى!» دەگەن قاتاڭ قورىتىندىعا كەلۋى. ءوز ءسوزى بويىنشا، «اباي دانالىعىن زەرتتەۋدىڭ جەمىسى وسى بولدى...» دەيدى.
ەندى، «ابايدى قورعاۋدىڭ» ەكىنشى جاعى دەگەنىمىز، ونىڭ قارا سوزدەرىنىڭ عىلىمي نەگىزىن اشۋداعى جابال شويىنبەتتىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى. ءوز ءسوزى بويىنشا، «اباي قارا سوزدەرىنەن پروفەسسور حانعالي سۇيىنشاليەۆتەن كەيىن ەكىنشى رەت مەنىڭ قورعاۋعا قولىم جەتتى. الايدا، سوۆەتتىك جۇيەدە ابايعا يسلامدى تىكەلەي قاتىستى ەتىپ زەرتتەۋگە ەشقانداي جول جوق ەدى. زەرتتەگەندەردىڭ ءبارى ابايدى قانداي ءبىر سىلتاۋمەن حاق دىنگە قاتىسسىز ەتكەنىن كوردىم. ءبارى اقىلداسىپ العانداي ءبىر اۋىزدان، قازاقتىڭ دا، ابايدىڭ دا مۇسىلمانداعى از، دەيدى.»
سودان دا، جاكەڭ، «ەگەر، ابايدى مۇسىلمان دەپ دالدەمەسەم، وندا عىلىمي ەڭبەك قورعاماي-اق، قويايىن!» دەگەن ەكەن. مىنە، جابال شويىنبەت باۋىرىمىزدىڭ قىرۋار ۋاقىتىن سارپ ەتىپ زەرتتەسە دە، كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋىنىڭ ون جىلدان اسا ۇزاق جالعاسۋىنىڭ سىرى ونىڭ وسى ۇستانىمىندا مىزعىماي تۇرا بىلگەندىگىندە بولسا كەرەك.
ياعني، ابايدى «مۇسىلمان» دەپ، عىلىمي نەگىزدە دالەلدەۋ جابال ءۇشىن قانشالىقتى قيىن بولسا دا، اقىرى قايىرلى ءىس بولىپتى. جابال: «ابايدان تازا مۇسىلماندىقتى ۇقتىم» دەيدى.
راسىندا، جابال «ابايدى قورعايمىن» دەپ، ءجۇرىپ ءوزىنىڭ يمانىن قورعاعان بولىپ شىققان، ەكەن دەيمىن. بۇگىندەرى، ارىپتەس زامانداس رەتىندە بايقاعانىم جاكەڭ وتپەلى ءومىردىڭ الدامشى اتاقتارىنان بيىكتەپ، كەمەل مىنەزگە جەتكەن. ءپاني دۇنيەگە مۇسىلمان كوزبەن قاراپ، باقي دۇنيەگە نازار اۋدارا باستاعان. حاكىم ابايدىڭ بويىنان دا، ويىنان دا بۇكىل قازاق حالقىنىڭ بولمىسىن تابا بىلگەنى جابالدىڭ ءار سوزىنەن بايقالادى. ياعني، حاكىم اباي قازاق دەگەن قاۋىمنىڭ ەڭ سوڭعى جەتىلگەن جەمىسى، كەلەر كۇندەردەگى ۇلگى تۇتار كورىنىسى ەكەنىنە كوزى جەتكەن.
حاق دىندە، يبراھيم عالايسالامدى جالعىز ادامنان قالىپتاسقان ءبىر ۇلت رەتىندە باعالايدى. بىلايشا ايتقاندا، قالىڭ كاپىردىڭ ورتاسىندا، سەنىمىمەن دە، ىلىمىمەن دە، اقىلىمەن دە، ەرلىگىمەن دە، كىسىلىگىمەن دە قارسى تۇرا بىلگەنىنە قاراعاندا ءبىر ءوزى سان مىڭ ادامعا ساي كەلگەنى عوي. ءدال سولاي، جەتىلگەن ءار حالىقتىڭ جەكە ءوز باسى ءبۇتىن ۇلتقا تەڭ كەلەتىن تۇلعالارى بولعان، ماسەلەن قىتايدا كۇنزى، ورىستا پۋشكين، فرانتسۋزدا ۆيكتور گيۋگو، نەمىستە گەتە، اعىلشىندا شەكسپير، امەريكاندىق دجەك لوندون، تۇرىكتە سايد نۇرسي، ۇندىدە رابيندرانت تاگور... ولاي دەسەك، حاكىم ابايدىڭ دا ءبىر ءوزى ءبىر ۇلت ەكەنىندە ءسوز جوق. ولاي دەسەك، قازاق تا كەمەلدەنگەن ۇلتقا جاتاتىن ۇلى حالىق دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك...
قارا سوزدەرىندە يسلام مەن يماندى، ادامنىڭ اللاھ الدىندا قۇل بولىپ حاققا قاۋىشقانداعى قۇتىلۋ جولدارىن حاكىم اباي قالاي كەمەڭگەرلىكپەن ايتسا، جابال باۋىرىمىز ءدال سولاي كەمەلدىكپەن ۇيرەنگەنى كورىنىپ تۇر. قۇراني ىلىمگە دە، قۇلشىلىققا دا مەيىلدەنىپ وتباسىن دا، دوس جاراندارىن دا سول ىزگى جولدا بولسا ەكەن دەگەن تىلەككە توقتاعان...
جاكەڭ الپىستىڭ اسقارىنان بالا كۇنىنە كوز جىبەرىپ: «ەكى جاسىمدا تيگەن قىزىلشادان تۇرالاپ مەشەل بولىپ وتىرعان كەزىمدە، اۋىلداعىلار باستاڭعى جاسادى. اياق استىنان ەكى ماس كەلىپ، جەڭەشەسىنىپ جاس ايەلدەرگە تيىسە باستاعان سەكىلدى. مەن شوشىعانىمنان ورىنىمنان تۇرىپ جۇگىرىپ كەتىپپىن» دەيدى.
«شايتاننىڭ سۋسىنىن ىشكەندەردەن پەرىشتەلەر ساقتاندىرعان ەكەن عوي!» دەدىك.
«بالا كۇنىمدە ايتقانىمدى ورىنداتۋ ءۇشىن باسىمدى تاسقا ۇرۋشى ەدىم. قازىر ەكى نەمەرەم دە سۇيتەدى» دەپ، كۇلدى.
«ە، ابايدى قورعاۋعا وسى مىنەزىڭىزدىڭ پايداسى تيگەن ەكەن، ءسىرا!» دەپ، ءبىز دە كۇلدىك.
دەمەك، وسىنداي قاراپايىم پەندەلىكتەن ادامي كەمەلدىككە جەتۋ جولىندا حاكىم ابايدى زەرتتەي بەرۋدەن گورى ونىڭ ىزگى ادامشىلىعىنان ۇيرەنۋدىڭ بارىنەن دە ماڭىزدى بولعانىن جابال زامانداسىمىز دالەلدەپ بەرگەن سەكىلدى...
Abai.kz
