«Amnesty Interneshnl» úiymy mamyrdyng 28-i kýni әlemdegi adam qúqyqtary men bostandyqtarynyng ahualy turaly bayandamasyn jariyalady. Onda dýniyejýzilik daghdarystyng saldarynan búl saladaghy jaghdaydyng kýrdelene týskeni aitylghan. Biylghy jyly qayyrshylyqpen kýres nauqany turaly bastama kóterilmek.

ADAM QÚQYQTARY SALASYNDAGhY DAGhDARYS

«Amnesty Interneshnl» úiymy mamyrdyng 28-i kýni әlemdegi adam qúqyqtary men bostandyqtarynyng ahualy turaly bayandamasyn jariyalady. Onda dýniyejýzilik daghdarystyng saldarynan búl saladaghy jaghdaydyng kýrdelene týskeni aitylghan. Biylghy jyly qayyrshylyqpen kýres nauqany turaly bastama kóterilmek.

ADAM QÚQYQTARY SALASYNDAGhY DAGhDARYS

Bayandama avtory IYrene Han býgingi әlemdik daghdarystyng sebebinen býkil planeta boyynsha san milliondaghan әleumettik kómekke múqtaj jandardyng auyr kýy keship, qiyn ahualgha úrynyp otyrghanyn tilge tiyek etken.
Býkilәlemdik bankting boljauynsha, byltyrghy tamaq baghasynyng qymbattauy sebebinen qayyrshylyqqa dushar bolghan jandardyng qataryna biyl 53 million adam janadan qosylghaly otyr.
Halyqaralyq enbek úiymy daghdarystyng kesirinen shamamen 18-den 51 milliongha deyingi aralyqtaghy adam júmystan airyluy mýmkin deydi. Tamaq ónimderi baghalarynyng ósui ashtyq pen auru – syrqaudyng kóbengine sebep bop otyr.
Baspanadan kýshtep aiyru (jaldau tólemaqysyn tóley almaghany ne ýy alugha alghan nesiyeni qaytarugha mýmkindigi bolmauynan) jәne әlemdik ekonomikadaghy daghdarys sebebinen júmystan bosatu – júmyssyzdar, kedeyler men ýisizder qataryn kóbeytti.
Atalghan ahualdy «Amnesty Interneshnl» adam qúqyqtary salasyndaghy daghdarys dep sipattaghan. Búl daghdarys tamaq jetpeu, júmys tabylmau, taza su jetispeui, jer men baspanagha qol jetpeu tәrizdi mәselelermen baylanysty. Osy sebepter tensizdikti ósirip, adamdardyng әleumettik ahualyn túraqsyz etip, ksenofobiya jәne nәsilshildik, kýshteu men repressiyalardy órshitude.
Búl mәselelerding barlyghy býkilәlemdik auqymdaghy mәseleler bolyp tabylady, sondyqtan olardy sheshu ýshin halyqaralyq dengeydegi yntymaq-birlikti, adam qúqyqtary men bostandyqtaryn qúrmetteudi dúrys jolgha qoydy qajet etedi.

QAZAQSTANDA KEDEYLER MILLIONDAP SANALADY

Kóptegen sarapshylar ekonomikanyng qarqyndy damuy nәtiyjesinde qanshama adam kedeylik tauqimetinen qútyldy dese de, olar aitqannan әldeqayda kóp adam kedeyshilik shengelinen qútyla almay otyr, deydi«Amnesty Interneshnl».
Búnday ahual, әriyne, ghalamdyq dengeyde, degenmen de búl «jana damushy naryqtar» dep esepteletin memleketterdegi jaghdaydy anyq sipattaydy. TMD kóleminde songhy birneshe jyl bederinde ekonomikasynda qarqyndy ósim bayqalghan jekelegen elder de sol sanatqa enedi. Olardyng arasynda Qazaqstan da bar.
Kedeyshilikpen kýresetin BÚÚ agenttikteri men ózge de halyqaralyq úiymdargha Qazaqstan ýkimetining bergen resmy mәlimetterinde eldegi kedeylerding sany aitarlyqtay azayghany aitylghan. Búl, negizinen, songhy jyldary múnay baghasynyng tolassyz ósuining arqasynda jyldam damyghan ekonomikanyng nәtiyjesi.
Alayda, mәselege terenirek ýnilsek, milliondaghan jandardyng әli kýnge kedeyshilik qamytynan aryla almay kele jatqanyn kóruge bolady. Búl sanatqa negizinen auyl túrghyndary, auyldan qalagha kelgen júmysshy-migranttar, qalanyng óz túrghyndarynyng arasyndaghy әleumettik tómengi toptardyng ókilderi enedi.
Qala túrghyndarynyng arasynda әsirese kedey zeynetkerler, әleumettik jaghynan әlsiz studentter toby, jalghyzbasty adamdar, júmystan eriksiz airylyp qalghandar (әsirese jastar arasynda), oralmandar jәne basqalar erekshe kózge týsedi.
Múnday ahual Ortalyq Aziyanyng ózge elderine de tәn (olardyng keybirinde jaghday tipti nashar), «jana damushy naryqtar» sanatyndaghy әlemdegi kóptegen elderde de jaghday osynday.
Mәselen, Qytayda qala túrghyndary men auyldan kelgen júmysshy-migrantar arasyndaghy ómir sýru dengeyi alshaqtyghy ýsti-ýstine óse týsude. Ýndistanda qalalardaghy ondaghan million jan men auyldaghy kedey toptar qayyrshynyng tirligin keshude.
Braziliya men Ontýstik Amerikanyng ózge elderinde bayyrghy halyq ókilderi men qala, auyldaghy kedeyshilik tauqymetin tartyp otyrghan toptardyng hali týzeler emes, Afrikada qayyrshy sany ósip barady.
Damyghan elderde de daghdarys ýisiz, júmyssyz jandar men kedeylerding qataryn kóbeytti. Yaghni, ekonomikalyq daghdarys sebebinen býkil әlem boyynsha әleumettik tensizdik kýsheyip otyr.

ÁLEMDEGI ÁRBIR ÝShINShI QALA TÚRGhYNY LAShYQTA KÝNELTUDE

Qazir dýnie halqynyng kópshiligi qalalarda túrady delingenmen, milliardtan astam jan jaman-jútyq ýilerde túryp jatyr, yaghny qaladaghy әr ýshinshi túrghyn osynday lashyq ýilerden qúralatyn kvartaldarda qonystanghan.
Múnday kedeyler kvartaly әlemdegi әrbir iri qalada kezdesedi. Mumbaydaghy (búrynghy Bombey) Dharaviyde 1 millionnan astam jan túrady. Keniya astanasy Nayrobiyde túrghyndardyng 60 payyzy kedey-kepshik audandarda túrady, Afrikanyng osy ispetti eng iri kvartaly bop esepteletin Kiyberada 1 millionnan astam jan meken etedi, t.t.
Osylardy aitqanda, Almatynyng Shanyraq, Baqay, Áygerim, Úljan jәne t.b. eldimekenderi eriksiz eske týsedi. Búl kedeyler kvartalynda qazir Almaty qala әkimshiligining resmy mәlimetteri boyynsha 130 mynday jan ómir sýrip jatyr.
2020 jyldary múnda 500 myng adam túratyn bolady degen boljam aitylady. Yaghni, Qazaqstanda túrghyndar sany Ýndistandikinen 60 esedey az bolsa da, 2020 jylgha qaray ýndilikterden eng iri qayyrshylar kvartaly túrghyny sany boyynsha tek eki esedey mólsherde ghana artta bolmaq.
Tensizdik әrtýrli salalargha әrqily joldarmen keledi, dep atap ótedi «Amnesty Interneshnl» óz bayandamasynda. BÚÚ-nyng mәlimetteri boyynsha, әlem túrghyndarynyng 2/3 – ning qúqyqtaryn zandy jolmen qorghaugha mýmkindikteri bolmay otyr. Al eger memlekette biylik basynda avtoritarlyq rejim otyrsa, onda ahual múnan da qiynday týsedi – búl әsirese BAQ-ta kókeykesti mәseleni sóz etu, sayasy biylik oryndaryna saylanu sekildi jәne t.b. mәselelerge baylanysty bop otyr.

AZYQ-TÝLIK BARShAGhA JETKILIKTI BOLSA DA, ADAMDAR TOYYP TAMAQ IShE ALMAYDY JÁNE AShTYQTAN KÓZ JÚMUDA

As-su, tamaq jetispeui býkilәlemdik mәselege ainalyp otyr – qazir әlemde milliardtan astam adam asharshylyq shengeline ilikken kýide tirshilik etip jatyr. Jyl sayyn ashtyqtan milliondaghan adam óledi. Sonymen qatar, key sarapshylardyng pikirinshe, Jer betinde bar azyq-týlik qory әlemdegi barlyq adamdy tamaqpen tolyq qamtamasyz etetindey, tipti 10 payyz artylyp qalatynday mólsherde kórinedi.
Daghdarys saldarynan Qazaqstanda túrghyndar shyghyndaryn barynsha ýnemdep, negizinen as-sugha júmsaugha kóshken synayly.

JÚMYS IZDEP ÓLIMGE KEZIGU

Daghdarys saldarynan әlem boyynsha kompaniyalar men ónerkәsip oryndarynyng bankrottyghy men óndiris kólemining mәjbýrli týrde qysqaruy júmyssyzdar sanyn kóbeytti. Sonyng ishinde, júmysshy-migranttar da auyr halge týsti.
«Amnesty Interneshnl» úiymynyng mәlimetine qaraghanda, әlemdik ekonomikanyng túraqty damuy kezeninde júmysshy – migranttar óz otandaryndaghy otbasylaryna jylyna orta eseppen 200 milliard dollar mólsherinde aqsha audaryp otyrghan. Búl halyqaralyq dengeyde damu ýshin bólinetin memleketaralyq qarjydan eki esedey kóp.
Daghdarys kesirinen júmysshy – migranttar shetelge kóp ketetin eng kedey elderding túrghyndary qatty qiyndyq kórude, olardyng qataryna: Bangladesh, Fillipiyn, Keniya t.b. elder enedi. Dәl osynday ahualdy Qazaqstanmen kórshi memleketterden – Ózbekstan, Qyrghyzstan men ózgelerden de bayqau qiyn emes.
Al júmysshylardy importtaytyn elder júmysshy – migranttardy elge endiruge qatysty zandar men erejelerdi qatandatyp jatyr. Bayandama avtory IYrene Han, Jerorta tenizinen jasyryn qayyqpen jýzip ótip, Ispaniyada júmys tabam dep teniz tolqynyna batyp ketken soltýstikafrikalyqtardyng talayy jatqan molany kózimen kórgenin әngime etedi. Ol mola Kanar aralyndaghy Teneriyfede eken. Al Ispan eline júmys tabu ýshin resmy rúqsat alyp kiru Afrika túrghyndary ýshin qazir tipti oryndalmas arman bop qaluda.

RESESSIYa TÝBI REPRESSIYaGhA ÚLASA MA?

Aytary joq, ekonomikadaghy daghdarys búl oghan úshyraghan әr ýkimet ýshin synaq bolyp tabylady. Eger búl ýkimet avtoritarlyq ýkimet bolsa, onda halyq arasynda múnday ýkimetke qarsy narazylyq sózsiz órshiydi әri biylikke qogham tarabynan qysym da óspek. Eger biylik qaramaghynda halyq múqtajyn óter materialdyq resurstar jetkiliksiz bop, halyqtyng biylikke baghynudan taiyynyng yqtimaldyghy ósse, onda múnday ýkimet repressiyalargha baruy mýmkin.
Ekonomikadaghy qiynshylyq kezinde jәne osy sebepten qoghamdyq qatynastardyng kýrdelenip ketken mezetterinde, tózimdilik pen jariyalylyqqa den qoyghan dúrys, sonda, әleumettik qiyn ahual tudyrghan ashu-yza men narazylyqtyng quat-kerneuin syndarly dialog arnasyna, mәselening ong sheshimin tabugha baghyttaugha jol ashylmaq, delingen bayandamada.
«Amnesty Interneshnl» sonymen qatar, avtoritarlyq rejim ornaghan elderde internetke memleket tarapynan baqylau qoidyng kýsheyip otyrghanyna nazar audarady. Atalghan ahualgha qatysty, «Amnesty Interneshnl» kelesidey tújyrymgha keledi:
«Biylikting esep beruin talap etu qúqyghyna ie azamattardyng boluy – búl ýkimetting óz mindetin layyqty dengeyde atqaruynyng eng kýshti kepili. Ýkimet ekonomikanyng dúrys damuyn qalpyna keltiru joldaryn tabugha tyrysyp jatqan kezende, bostandyq – ony janshyp emes, yntalandyryp otyru qajet qúndylyq bolyp tabylady».
Bayandama sonynda, «Amnesty Interneshnl» biyl «Qadirleudi talap eteyik!» degen úranmen jana kampaniya bastaytynyn jariya etken.
Úiymnyng aituynsha, búl bastama ayasynda, últtyq jәne halyqaralyq aumaqta kedeylikke bastaytyn әri ony kýrdelendirer nәtiyjelerge әkelgen adam qúqyghyn ayaq asty etushilerdi jauapqa tartu sharalary qolgha alynbaqshy.
«Biz qayyrshylyqty enseru ýshin kedeyshilikte ómir sýrushiler dausyn talqylaular ortasyna jetkizemiz. Sonymen qatar, kedeyler ómirine tikeley yqpal eter sheshimder qabyldanghanda, búghan olardyng da belsendi qatysa alatyn boluyn tabandy týrde talap etetin bolamyz», delingen bayandamada.

QAYYRShYLYQTY JOY ÝShIN BES MÁSELENI ShEShU QAJET

«50 jyl búryn ar – ojdan tútqyndaryn azat etudi talap etu ýshin «Amnesty Interneshnl» qúrylghan edi. Endi biz qayyrshylyq tútqyndary óz ómirlerin iygi ahualgha ainaldyra aluy ýshin (olardy) «Qadirleudi talap etetin bolamyz!», - dep mәlimdeydi IYrene Han bayandamada.
Qayyrshylyq mәselesi sóz bop jatqandyqtan, osy mәseleni býkilәlemdik dengeyde sheshuding 5 әdisin aita keteyik. Ol әdister 5 mәseleni sheshumen baylanysty. Bilgir sarapshylar pikirinshe, búl mәseleler kelesidey jýielenedi (búlar qayyrshylyq ahualda ómir sýrushilerding ómirin aman alyp qalu ýshin ózderining manyzdylyghy boyynsha retke keltirile berildi):
Ashtyq, tamaq jetispeui mәselesi. Sapaly dәrigerlik qyzmet kórsetu mәselesi. Baspanamen qamtamasyz etu mәselesi. Bilim beru mәselesi. Adamnyng layyqty ómir sýruine mýmkindik beretin ekologiyalyq ortada ómir sýru mәselesi.
Atalghan mәselelerdi әlemdegi memleketterding kýsh biriktire otyryp sheshui býkildýniyejýzilik auqymda qayyrshylyq pen kedeyshilikti enseruding birden – bir joly bolyp tabylady.

Kenjaly ESBERGEN 28.05.2009
“Azattyq” radiosy