«امنەستي ينتەرنەشنل» ۇيىمى مامىردىڭ 28-ءى كۇنى الەمدەگى ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ احۋالى تۋرالى بايانداماسىن جاريالادى. وندا دۇنيەجۇزىلىك داعدارىستىڭ سالدارىنان بۇل سالاداعى جاعدايدىڭ كۇردەلەنە تۇسكەنى ايتىلعان. بيىلعى جىلى قايىرشىلىقپەن كۇرەس ناۋقانى تۋرالى باستاما كوتەرىلمەك.

ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى داعدارىس

«امنەستي ينتەرنەشنل» ۇيىمى مامىردىڭ 28-ءى كۇنى الەمدەگى ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ احۋالى تۋرالى بايانداماسىن جاريالادى. وندا دۇنيەجۇزىلىك داعدارىستىڭ سالدارىنان بۇل سالاداعى جاعدايدىڭ كۇردەلەنە تۇسكەنى ايتىلعان. بيىلعى جىلى قايىرشىلىقپەن كۇرەس ناۋقانى تۋرالى باستاما كوتەرىلمەك.

ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى داعدارىس

بايانداما اۆتورى يرەنە حان بۇگىنگى الەمدىك داعدارىستىڭ سەبەبىنەن بۇكىل پلانەتا بويىنشا سان ميلليونداعان الەۋمەتتىك كومەككە مۇقتاج جانداردىڭ اۋىر كۇي كەشىپ، قيىن احۋالعا ۇرىنىپ وتىرعانىن تىلگە تيەك ەتكەن.
بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ بولجاۋىنشا، بىلتىرعى تاماق باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى سەبەبىنەن قايىرشىلىققا دۋشار بولعان جانداردىڭ قاتارىنا بيىل 53 ميلليون ادام جاڭادان قوسىلعالى وتىر.
حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمى داعدارىستىڭ كەسىرىنەن شامامەن 18-دەن 51 ميلليونعا دەيىنگى ارالىقتاعى ادام جۇمىستان ايرىلۋى مۇمكىن دەيدى. تاماق ونىمدەرى باعالارىنىڭ ءوسۋى اشتىق پەن اۋرۋ – سىرقاۋدىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ بوپ وتىر.
باسپانادان كۇشتەپ ايىرۋ (جالداۋ تولەماقىسىن تولەي الماعانى نە ءۇي الۋعا العان نەسيەنى قايتارۋعا مۇمكىندىگى بولماۋىنان) جانە الەمدىك ەكونوميكاداعى داعدارىس سەبەبىنەن جۇمىستان بوساتۋ – جۇمىسسىزدار، كەدەيلەر مەن ۇيسىزدەر قاتارىن كوبەيتتى.
اتالعان احۋالدى «امنەستي ينتەرنەشنل» ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى داعدارىس دەپ سيپاتتاعان. بۇل داعدارىس تاماق جەتپەۋ، جۇمىس تابىلماۋ، تازا سۋ جەتىسپەۋى، جەر مەن باسپاناعا قول جەتپەۋ ءتارىزدى ماسەلەلەرمەن بايلانىستى. وسى سەبەپتەر تەڭسىزدىكتى ءوسىرىپ، ادامداردىڭ الەۋمەتتىك احۋالىن تۇراقسىز ەتىپ، كسەنوفوبيا جانە ناسىلشىلدىك، كۇشتەۋ مەن رەپرەسسيالاردى ورشىتۋدە.
بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعى بۇكىلالەمدىك اۋقىمداعى ماسەلەلەر بولىپ تابىلادى، سوندىقتان ولاردى شەشۋ ءۇشىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ىنتىماق-بىرلىكتى، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇرمەتتەۋدى دۇرىس جولعا قويۋدى قاجەت ەتەدى.

قازاقستاندا كەدەيلەر ميلليونداپ سانالادى

كوپتەگەن ساراپشىلار ەكونوميكانىڭ قارقىندى دامۋى ناتيجەسىندە قانشاما ادام كەدەيلىك تاۋقىمەتىنەن قۇتىلدى دەسە دە، ولار ايتقاننان الدەقايدا كوپ ادام كەدەيشىلىك شەڭگەلىنەن قۇتىلا الماي وتىر، دەيدى«امنەستي ينتەرنەشنل».
بۇنداي احۋال، ارينە، عالامدىق دەڭگەيدە، دەگەنمەن دە بۇل «جاڭا دامۋشى نارىقتار» دەپ ەسەپتەلەتىن مەملەكەتتەردەگى جاعدايدى انىق سيپاتتايدى. تمد كولەمىندە سوڭعى بىرنەشە جىل بەدەرىندە ەكونوميكاسىندا قارقىندى ءوسىم بايقالعان جەكەلەگەن ەلدەر دە سول ساناتقا ەنەدى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقستان دا بار.
كەدەيشىلىكپەن كۇرەسەتىن بۇۇ اگەنتتىكتەرى مەن وزگە دە حالىقارالىق ۇيىمدارعا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ بەرگەن رەسمي مالىمەتتەرىندە ەلدەگى كەدەيلەردىڭ سانى ايتارلىقتاي ازايعانى ايتىلعان. بۇل، نەگىزىنەن، سوڭعى جىلدارى مۇناي باعاسىنىڭ تولاسسىز ءوسۋىنىڭ ارقاسىندا جىلدام دامىعان ەكونوميكانىڭ ناتيجەسى.
الايدا، ماسەلەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، ميلليونداعان جانداردىڭ ءالى كۇنگە كەدەيشىلىك قامىتىنان ارىلا الماي كەلە جاتقانىن كورۋگە بولادى. بۇل ساناتقا نەگىزىنەن اۋىل تۇرعىندارى، اۋىلدان قالاعا كەلگەن جۇمىسشى-ميگرانتتار، قالانىڭ ءوز تۇرعىندارىنىڭ اراسىنداعى الەۋمەتتىك تومەنگى توپتاردىڭ وكىلدەرى ەنەدى.
قالا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا اسىرەسە كەدەي زەينەتكەرلەر، الەۋمەتتىك جاعىنان ءالسىز ستۋدەنتتەر توبى، جالعىزباستى ادامدار، جۇمىستان ەرىكسىز ايرىلىپ قالعاندار (اسىرەسە جاستار اراسىندا), ورالماندار جانە باسقالار ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.
مۇنداي احۋال ورتالىق ازيانىڭ وزگە ەلدەرىنە دە ءتان (ولاردىڭ كەيبىرىندە جاعداي ءتىپتى ناشار), «جاڭا دامۋشى نارىقتار» ساناتىنداعى الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەردە دە جاعداي وسىنداي.
ماسەلەن، قىتايدا قالا تۇرعىندارى مەن اۋىلدان كەلگەن جۇمىسشى-ميگرانتار اراسىنداعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى الشاقتىعى ءۇستى-ۇستىنە وسە تۇسۋدە. ءۇندىستاندا قالالارداعى ونداعان ميلليون جان مەن اۋىلداعى كەدەي توپتار قايىرشىنىڭ تىرلىگىن كەشۋدە.
برازيليا مەن وڭتۇستىك امەريكانىڭ وزگە ەلدەرىندە بايىرعى حالىق وكىلدەرى مەن قالا، اۋىلداعى كەدەيشىلىك تاۋقىمەتىن تارتىپ وتىرعان توپتاردىڭ ءحالى تۇزەلەر ەمەس، افريكادا قايىرشى سانى ءوسىپ بارادى.
دامىعان ەلدەردە دە داعدارىس ءۇيسىز، جۇمىسسىز جاندار مەن كەدەيلەردىڭ قاتارىن كوبەيتتى. ياعني، ەكونوميكالىق داعدارىس سەبەبىنەن بۇكىل الەم بويىنشا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك كۇشەيىپ وتىر.

الەمدەگى ءاربىر ءۇشىنشى قالا تۇرعىنى لاشىقتا كۇنەلتۋدە

قازىر دۇنيە حالقىنىڭ كوپشىلىگى قالالاردا تۇرادى دەلىنگەنمەن، ميللياردتان استام جان جامان-جۇتىق ۇيلەردە تۇرىپ جاتىر، ياعني قالاداعى ءار ءۇشىنشى تۇرعىن وسىنداي لاشىق ۇيلەردەن قۇرالاتىن كۆارتالداردا قونىستانعان.
مۇنداي كەدەيلەر كۆارتالى الەمدەگى ءاربىر ءىرى قالادا كەزدەسەدى. مۋمبايداعى (بۇرىنعى بومبەي) دحاراۆيدە 1 ميلليوننان استام جان تۇرادى. كەنيا استاناسى نايروبيدە تۇرعىنداردىڭ 60 پايىزى كەدەي-كەپشىك اۋدانداردا تۇرادى، افريكانىڭ وسى ىسپەتتى ەڭ ءىرى كۆارتالى بوپ ەسەپتەلەتىن كيبەرادا 1 ميلليوننان استام جان مەكەن ەتەدى، ت.ت.
وسىلاردى ايتقاندا، الماتىنىڭ شاڭىراق، باقاي، ايگەرىم، ۇلجان جانە ت.ب. ەلدىمەكەندەرى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. بۇل كەدەيلەر كۆارتالىندا قازىر الماتى قالا اكىمشىلىگىنىڭ رەسمي مالىمەتتەرى بويىنشا 130 مىڭداي جان ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
2020 جىلدارى مۇندا 500 مىڭ ادام تۇراتىن بولادى دەگەن بولجام ايتىلادى. ياعني، قازاقستاندا تۇرعىندار سانى ۇندىستاندىكىنەن 60 ەسەدەي از بولسا دا، 2020 جىلعا قاراي ۇندىلىكتەردەن ەڭ ءىرى قايىرشىلار كۆارتالى تۇرعىنى سانى بويىنشا تەك ەكى ەسەدەي مولشەردە عانا ارتتا بولماق.
تەڭسىزدىك ءارتۇرلى سالالارعا ارقيلى جولدارمەن كەلەدى، دەپ اتاپ وتەدى «امنەستي ينتەرنەشنل» ءوز بايانداماسىندا. بۇۇ-نىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، الەم تۇرعىندارىنىڭ 2/3 – ءنىڭ قۇقىقتارىن زاڭدى جولمەن قورعاۋعا مۇمكىندىكتەرى بولماي وتىر. ال ەگەر مەملەكەتتە بيلىك باسىندا اۆتوريتارلىق رەجيم وتىرسا، وندا احۋال مۇنان دا قيىنداي تۇسەدى – بۇل اسىرەسە باق-تا كوكەيكەستى ماسەلەنى ءسوز ەتۋ، ساياسي بيلىك ورىندارىنا سايلانۋ سەكىلدى جانە ت.ب. ماسەلەلەرگە بايلانىستى بوپ وتىر.

ازىق-تۇلىك بارشاعا جەتكىلىكتى بولسا دا، ادامدار تويىپ تاماق ىشە المايدى جانە اشتىقتان كوز جۇمۋدا

اس-سۋ، تاماق جەتىسپەۋى بۇكىلالەمدىك ماسەلەگە اينالىپ وتىر – قازىر الەمدە ميللياردتان استام ادام اشارشىلىق شەڭگەلىنە ىلىككەن كۇيدە تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. جىل سايىن اشتىقتان ميلليونداعان ادام ولەدى. سونىمەن قاتار، كەي ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، جەر بەتىندە بار ازىق-تۇلىك قورى الەمدەگى بارلىق ادامدى تاماقپەن تولىق قامتاماسىز ەتەتىندەي، ءتىپتى 10 پايىز ارتىلىپ قالاتىنداي مولشەردە كورىنەدى.
داعدارىس سالدارىنان قازاقستاندا تۇرعىندار شىعىندارىن بارىنشا ۇنەمدەپ، نەگىزىنەن اس-سۋعا جۇمساۋعا كوشكەن سىڭايلى.

جۇمىس ىزدەپ ولىمگە كەزىگۋ

داعدارىس سالدارىنان الەم بويىنشا كومپانيالار مەن ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ بانكروتتىعى مەن ءوندىرىس كولەمىنىڭ ءماجبۇرلى تۇردە قىسقارۋى جۇمىسسىزدار سانىن كوبەيتتى. سونىڭ ىشىندە، جۇمىسشى-ميگرانتتار دا اۋىر حالگە ءتۇستى.
«امنەستي ينتەرنەشنل» ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، الەمدىك ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋى كەزەڭىندە جۇمىسشى – ميگرانتتار ءوز وتاندارىنداعى وتباسىلارىنا جىلىنا ورتا ەسەپپەن 200 ميلليارد دوللار مولشەرىندە اقشا اۋدارىپ وتىرعان. بۇل حالىقارالىق دەڭگەيدە دامۋ ءۇشىن بولىنەتىن مەملەكەتارالىق قارجىدان ەكى ەسەدەي كوپ.
داعدارىس كەسىرىنەن جۇمىسشى – ميگرانتتار شەتەلگە كوپ كەتەتىن ەڭ كەدەي ەلدەردىڭ تۇرعىندارى قاتتى قيىندىق كورۋدە، ولاردىڭ قاتارىنا: بانگلادەش، فيلليپين، كەنيا ت.ب. ەلدەر ەنەدى. ءدال وسىنداي احۋالدى قازاقستانمەن كورشى مەملەكەتتەردەن – وزبەكستان، قىرعىزستان مەن وزگەلەردەن دە بايقاۋ قيىن ەمەس.
ال جۇمىسشىلاردى يمپورتتايتىن ەلدەر جۇمىسشى – ميگرانتتاردى ەلگە ەندىرۋگە قاتىستى زاڭدار مەن ەرەجەلەردى قاتاڭداتىپ جاتىر. بايانداما اۆتورى يرەنە حان، جەرورتا تەڭىزىنەن جاسىرىن قايىقپەن ءجۇزىپ ءوتىپ، يسپانيادا جۇمىس تابام دەپ تەڭىز تولقىنىنا باتىپ كەتكەن سولتۇستىكافريكالىقتاردىڭ تالايى جاتقان مولانى كوزىمەن كورگەنىن اڭگىمە ەتەدى. ول مولا كانار ارالىنداعى تەنەريفەدە ەكەن. ال يسپان ەلىنە جۇمىس تابۋ ءۇشىن رەسمي رۇقسات الىپ كىرۋ افريكا تۇرعىندارى ءۇشىن قازىر ءتىپتى ورىندالماس ارمان بوپ قالۋدا.

رەتسەسسيا ءتۇبى رەپرەسسياعا ۇلاسا ما؟

ايتارى جوق، ەكونوميكاداعى داعدارىس بۇل وعان ۇشىراعان ءار ۇكىمەت ءۇشىن سىناق بولىپ تابىلادى. ەگەر بۇل ۇكىمەت اۆتوريتارلىق ۇكىمەت بولسا، وندا حالىق اراسىندا مۇنداي ۇكىمەتكە قارسى نارازىلىق ءسوزسىز ءورشيدى ءارى بيلىككە قوعام تارابىنان قىسىم دا وسپەك. ەگەر بيلىك قاراماعىندا حالىق مۇقتاجىن وتەر ماتەريالدىق رەسۋرستار جەتكىلىكسىز بوپ، حالىقتىڭ بيلىككە باعىنۋدان تايۋىنىڭ ىقتيمالدىعى وسسە، وندا مۇنداي ۇكىمەت رەپرەسسيالارعا بارۋى مۇمكىن.
ەكونوميكاداعى قيىنشىلىق كەزىندە جانە وسى سەبەپتەن قوعامدىق قاتىناستاردىڭ كۇردەلەنىپ كەتكەن مەزەتتەرىندە، توزىمدىلىك پەن جاريالىلىققا دەن قويعان دۇرىس، سوندا، الەۋمەتتىك قيىن احۋال تۋدىرعان اشۋ-ىزا مەن نارازىلىقتىڭ قۋات-كەرنەۋىن سىندارلى ديالوگ ارناسىنا، ماسەلەنىڭ وڭ شەشىمىن تابۋعا باعىتتاۋعا جول اشىلماق، دەلىنگەن باياندامادا.
«امنەستي ينتەرنەشنل» سونىمەن قاتار، اۆتوريتارلىق رەجيم ورناعان ەلدەردە ينتەرنەتكە مەملەكەت تاراپىنان باقىلاۋ قويۋدىڭ كۇشەيىپ وتىرعانىنا نازار اۋدارادى. اتالعان احۋالعا قاتىستى، «امنەستي ينتەرنەشنل» كەلەسىدەي تۇجىرىمعا كەلەدى:
«بيلىكتىڭ ەسەپ بەرۋىن تالاپ ەتۋ قۇقىعىنا يە ازاماتتاردىڭ بولۋى – بۇل ۇكىمەتتىڭ ءوز مىندەتىن لايىقتى دەڭگەيدە اتقارۋىنىڭ ەڭ كۇشتى كەپىلى. ۇكىمەت ەكونوميكانىڭ دۇرىس دامۋىن قالپىنا كەلتىرۋ جولدارىن تابۋعا تىرىسىپ جاتقان كەزەڭدە، بوستاندىق – ونى جانشىپ ەمەس، ىنتالاندىرىپ وتىرۋ قاجەت قۇندىلىق بولىپ تابىلادى».
بايانداما سوڭىندا، «امنەستي ينتەرنەشنل» بيىل «قادىرلەۋدى تالاپ ەتەيىك!» دەگەن ۇرانمەن جاڭا كامپانيا باستايتىنىن جاريا ەتكەن.
ۇيىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل باستاما اياسىندا، ۇلتتىق جانە حالىقارالىق اۋماقتا كەدەيلىككە باستايتىن ءارى ونى كۇردەلەندىرەر ناتيجەلەرگە اكەلگەن ادام قۇقىعىن اياق استى ەتۋشىلەردى جاۋاپقا تارتۋ شارالارى قولعا الىنباقشى.
«ءبىز قايىرشىلىقتى ەڭسەرۋ ءۇشىن كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرۋشىلەر داۋسىن تالقىلاۋلار ورتاسىنا جەتكىزەمىز. سونىمەن قاتار، كەدەيلەر ومىرىنە تىكەلەي ىقپال ەتەر شەشىمدەر قابىلدانعاندا، بۇعان ولاردىڭ دا بەلسەندى قاتىسا الاتىن بولۋىن تاباندى تۇردە تالاپ ەتەتىن بولامىز»، دەلىنگەن باياندامادا.

قايىرشىلىقتى جويۋ ءۇشىن بەس ماسەلەنى شەشۋ قاجەت

«50 جىل بۇرىن ار – وجدان تۇتقىندارىن ازات ەتۋدى تالاپ ەتۋ ءۇشىن «امنەستي ينتەرنەشنل» قۇرىلعان ەدى. ەندى ءبىز قايىرشىلىق تۇتقىندارى ءوز ومىرلەرىن يگى احۋالعا اينالدىرا الۋى ءۇشىن (ولاردى) «قادىرلەۋدى تالاپ ەتەتىن بولامىز!»، - دەپ مالىمدەيدى يرەنە حان باياندامادا.
قايىرشىلىق ماسەلەسى ءسوز بوپ جاتقاندىقتان، وسى ماسەلەنى بۇكىلالەمدىك دەڭگەيدە شەشۋدىڭ 5 ءادىسىن ايتا كەتەيىك. ول ادىستەر 5 ماسەلەنى شەشۋمەن بايلانىستى. بىلگىر ساراپشىلار پىكىرىنشە، بۇل ماسەلەلەر كەلەسىدەي جۇيەلەنەدى (بۇلار قايىرشىلىق احۋالدا ءومىر سۇرۋشىلەردىڭ ءومىرىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ ماڭىزدىلىعى بويىنشا رەتكە كەلتىرىلە بەرىلدى):
اشتىق، تاماق جەتىسپەۋى ماسەلەسى. ساپالى دارىگەرلىك قىزمەت كورسەتۋ ماسەلەسى. باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى. ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى. ادامنىڭ لايىقتى ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن ەكولوگيالىق ورتادا ءومىر ءسۇرۋ ماسەلەسى.
اتالعان ماسەلەلەردى الەمدەگى مەملەكەتتەردىڭ كۇش بىرىكتىرە وتىرىپ شەشۋى بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك اۋقىمدا قايىرشىلىق پەن كەدەيشىلىكتى ەڭسەرۋدىڭ بىردەن – ءبىر جولى بولىپ تابىلادى.

كەنجالى ەسبەرگەن 28.05.2009
“ازاتتىق” راديوسى