Búl dambaldy men emes, negizi iytim tauyp alghan túghyn. Qúmygha qynsylaghan song shyqsam, iytim túr qúiryghyn búlghandatyp. Auyzynda tistegen qyzyl dambaly bar. Kózime shoqtay basyldy. Jyrtyngýldyng dambaly ekenin birden tanydym.

Áyelim aitatyn: «Oy, Jyrtyngýldyng syrghasy brilliant» dep. Áyelim aitatyn: «Jyrtyngýl jiyrma myng dollargha shetelden jihaz kirgizipti, Jyrtyngýl bes myng dollargha ton alypty», – dep. Jaqynnan beri Jyrtyngýl bes myng dollargha, dambal satyp alypty,- dep auyzynyng suy qúrityn boldy.
– Úyalsanshy, bes myng dollar túratynday ol patshanyng tәji me, sonsha,- degem eleng etip.
– Patshanyng tәji әdirә qalsyn. Bilesing be, ol dambaldy Shakraboshidyng óz qolynan satyp alghan. Kerek deseng yshqyryna Shakraboshy qol qoyyp jibergen.
– Shakraboshiyng kim?
Áyelderding es-aqyly dúrys pa,- degendey maghan antaryla qalysqan. Tang qalystaryn jasyra almay, betterin shymshyp, auyzdaryn shylp etkizgen.
– Sen Shakraboshidy shynymen tanymaysyng ba, әlde әziling be?
– Ázildesu ýshin Shakraboshidy tanymau kerek pe?
– Siz qatty qaljynbas ekensiz. Búl qaljynynyzgha eshkim senbeydi. Shakraboshidy mening ýsh jasar qyzym da tanidy. Tipti aljyghan әkem de tanidy.
– Al men tanymaymyn.
– Qoyynyzshy, sizdey mәdeniyetti adam Shakraboshidy tanymasa, aspan tónkerilip týser.
– Aspan tónkerilip týspek túr ghoy, ay men kýn soghylsa da men Shakraboshidy tanymaymyn. Ol kim sonsha aityndarshy, bilgim kep ólip baram.
– Sening kýieuing Shakraboshidy shynymen-aq tanymay ma?
– Ras tanymaydy. Aytam ghoy senderge, kók soqqan bireu dep. Kitap kemirgennen basqany bilmeydi. Analar basyn shayqap «Ujas» degen jarysa. Sosyn Shakraboshy Europanyng әlemge әigili aktrisa, әnshi qyzy ekendigin, onyng mashinasynyng markasy, sýigen jigitining jambasyndaghy qaly, sol qaldaghy qylshyqtyng sany, úzyndyghy, ózi qanday rendi únatatyndyghy, baqayshyghynyng tyrnaghyn qanshagha jasatatyndyghy turaly úzaq leksiya sóiledi. Tipti Shveysariya bankindegi aqshasynyng esebi, onyng jyldyq ósimine deyin jipke tizip aityp berdi. Men terlep otyryp tyndadym. «Áyelder tegis danyshpan bolyp ketken be»,- degen oy keldi. Sosyn tynysh otyrmay, taghy «Shakraboshidyng dambaly, Jyrtyngýldyng bútyna qalay búiyra qaldy» nemese «Jyrtyngýl Shakraboshidy kóru baqytyna ie boldy ma»,- dep tars etkizdim. Týpki bólmeden apam jýgirip shyqty alqyn-júlqyn.
– Ei, kók sheshek deydi. Úiqyly-oyau, jýzinde renish bar. Úiqyly oyau ekenin úipalanghan shashy men qantalaghan kózi aityp túr.
– Sen Shakraboshidyng elimizge kelgeninen habarsyzsyng ba? Onyng kiyimderin әlgi jәrmenkede, bizding baylardyng talasa-tarmasa satyp alghanyn tikeley efirden kórsetken joq pa? Sonda ana Jyrtyngýl bir top erkekting aldyna týsip, Shakraboshidyng dambalyn bes myng dollargha qaghyp týsti ghoy! Sol mezet Shakraboshy Jyrtyngýlge bútyndaghy dambalyn sheship berip túryp, yshqyryna qolyn qoyyp jibergenin kýlli Qazaqstandyqtar biledi. Al sen, maubas bәrinen habarsyzsyn!
– Apa, múnyng bәrin kimnen estip jýrsiz?
– Televizordan.
– Býgin keshki janalyqtan taghy kórsetedi,-dedi әielder. Jyrtyngýl aitqan.
Keshke jaqyn televizordy qosyp, janalyqtardy saryla kýttim. Shakraboshy shyqty sahnanyng ana basynan beli búrandap. Bireuler qolyn auyzyna tyghyp ysqyrsa, endi bireuler sandaryn shapalaqtap aighaylauda. Myna jaqtan bizding Jyrtyngýl shyqty jarqyrap. Ekeui qol alysty. Apam ótirik aitpapty, Shakraboshy dambalyn bútynan sypyryp aldy da, Jyrtyngýlge, úsynyp jatyp, aghylshyn tilinde «saghan júghysty bolsyn, mening jolymdy bersin» deydi. Jyrtyngýl «aytqanynyz kelsin» dep qoyady. Yshqyryna qol qoyyp ýlgirdi. Sosyn Jyrtyngýl dambaldy súq sausaghyna ilip ap, basyna kóterip ýiirdi. Al dambal bolsa Qazaqstan aspanynda, asa saltanatty týrde qyp-qyzyl bolyp jelbiredi. Namysym qozyp, «jaraysyng Jyrtyngýl, rayonymyzdyng danqyn asyrdyn» dep ornymnan qopaqtap, televizordyng ishine kirip kete jazdap, tebirene kýbirledim.
Kesh sonynan tilshiler eki hanymgha jeke-jeke súraq jaudyruda.
– Qazaqstan qanday eken. Taghy kelesiz be? degen súraqqa, Shakraboshiy:
– Keremet, әsirese qazaqtardyng qonaqjaylylyghyna qayran qaldym. Eger qazaqtar, mening eski qúsqylarymdy jiyi-jii satyp alyp túrsa, men de, jiyi-jii kelip túram. Sonday-aq jer betinde tek qazaqtarmen ghana istestik jasasatyndyghymdy әlemge pash etem. Tilshi degen pәleket qoy. Bizding Jyrtyngýlge qaydaghy qiytúrqy súraqtar qoiyda. Mynau bir súraghynyng siqyn. Tilshi qyz aitady:
– Jyrtyngýl hanym, mening myna bútymdaghy dambalym ne bary bes aq jýz tenge, al sizdiki bes myng dollar. Ekeui de shýberek. Sóite túra ekeuining qanday aiyrmashylyghy bar? Sony týsindirip berinizshi deydi. Al, Jyrtyngýl bolsa:
– Mening myna bes myng dollarlyq dambalymdy kiysen, kәdimgidey demalasyn. Al sening andaghy arzan dambalynda týk qyzyq joq. Qyz kezimizde kiydik qoy,- deydi. Ózi sheshen.
Mine, sol dambal. Dәl ózi. Televizordan kórgem. Osy júrt Jyrtyngýlding ózin tanymasa da, dambalyn tanityn shyghar. Áyelim jyr ghyp aitatyn qyzyl dambal. Silekeylenip iytimning auyzynda jýr.
- Qatyn,- dep aiqay saldym. Atyp shyqty dalagha, shashy qobyrap.
- Ne boldy, ei, tang atpay jýregimdi úshyrdyng ghoy,- deydi sampyldap.
– Myna dambal soniki me?
– Kimdiki?
– Jyrtyngýldiki emes pe,- deymin.
Itting auyzynan salp etkizip júlyp aldy. Aspangha kóterip kýnning núryna tósep syghalady.
– Yshqyryn kórsenshi, yshqyryn,- dep jarmasa kettim. Yshqyrgha ýnildik. Shynymen Shakraboshidyng qoly qoyylghan.
– Mәssaghan!
– Ónim be, týsim be?
– Ghalamat.
Dambaldy ýige alyp kirdik. «At basynday altyn tauyp alghanday» әbigerge týstik. Áyelim:
– Auyzdarynnan shygharmandarshy, «jazylyp jastyq, iyilip tósek bolayyn». Janym, búdan keyin tepkileseng de, mynq etpeymin. Apa, qúlynyz bolayyn. Mynany qaldyrayyqshy deydi, dambaldy kókiregine qysyp. Tiri aiyrlar týri joq.
– Oibay, aparyp berinder, әkimning qatynynyng dambalynda ne qúndaryng qalypty, ana bayy túqymymyzdy túzday qúrtady ghoy, deydi apam.
– Basqa oblysqa aparyp, satyp jibereyikshi deydi,- jezdem.
– Tym bolmasa kiyip kóreyinshi dep apayym shyjalaqtaydy.
– Áy, sasytyp jiberesin.
– Bir kiygenge neng shyqty búl da,- adam ghoy,- dep jezdem shyqty, qyzaraqtap.
– Ei, sozylyp ketse tóley alasyng ba, mә, kiysin al, sozylsa ózing tóleysin.
– Jan bauyrym-ay, mynauyng anau-mynau dambal ghoy dep pe en? múny siyrgha kiygizsende sozylmaydy, bir kiygenge ne bolypty, deydi apayym qiylyp.
– Qabyng da bir, sabyng da bir apayyng ghoy, netken tas bauyrsyn, kiygize salshy, qúmarynan shyqsyn,- deydi jezdem jer tepkilep.
– Onda mening әielim de kiyip kóredi.
– Kiysin, oibay.
– Mә, bir-bir kiyinder de, toqtatyndar, sozylsa bar ghoy ótpeytin pyshaqpen jelkelerindi qiyam.
Sóitip qyzyl dambaldy bir-bir kiyip kórgen apayym men әielim it jaryqtyqtyng arqasynda eki búttyng armany oryndaldy ghoy dep kózderine ystyq jas aldy. Dese de dambaldan bastalghan dau, әuletimizde órshimese basylghan joq. Jezdem:
– Basqa obylysqa aparyp satayyq,- degen pikirinde tabandap túryp aldy. Basqa obylysqa aparyp bes myng doldargha satayyq ta, myng doldardan bes ton alyp kie qoyayyq.
– Sening qolynnan bes myng dollar túr ghoy, bes jýz tengege eshkim satyp almaytynyna múrnymmen kepildik etem. Tipti bes tengege sata alsang biz shybyn bop aspangha úshyp keteyik dep, jabylyp óre týregeldik. Búghan ókpelegen jezdem, til auyzdan qalyp, nәr tatpastan jas bosanghan әielden arman qos kórpeni býrkenip jatty da aldy.
– Qúday-ay, bәlesinen aulaq, aparyp berinder dep apam byjalaqtaghanyn qoymady.
- Kelin ekeumiz kezek-kezek kiyip jýrsek boldy emes pe,- dep apayym oiran saldy.
– Mening qayyn júrtymnan kelgen it tauyp keldi,-dep әielim kógerip sazardy.
– Búl ýiding berekesi qayda ketken,-dep stoldy tópeshtep men aighaygha bastym.
Sen tiyme de, men tiyme, dep qyryq pyshaq bop jýrgende, alaqanday bolghanmen dambaldyng dauysy jaman eken dar etip aiyryldy. Tastay berip yshqyrdan qashqan bittey tym-tyraqay boldyq. Jyrtylghan tigisten «Made in China» – degen jazu jarq etip kózimizge shoqtay basyldy. Jezdem kórpeden basyn qyltityp, bas barmaghyn eki sausaghynyng arasynan shygharyp «ey, sen aqymaqtargha keregi mynau. Shoq boldy, shoq. Mә»,-dedi de, basyn qaytadan kórpege tygha qoydy. Apam óni órtten kelgendey týtigip, qolyn bir sermep, bólmesine kirdi de ketti. «Dambalkókpardyn» bir púshpaghyn mening de kergilegenime tәubәsin ýiirip, apayym men әielim otyr yrsyldap. Myna bәlening de, tartqylaghany múnday jaqsy bolar ma, bolmasa kýnimiz qaran bolatyn edi degendey maghan sústy kózderimen qarap qoyady. «Á» desem «mә» degeli túr.
Sol týni tayly-túyaghymyzben kóz ilmey shyqtyq. Ári ókinish, әri qorqynysh bizdi býrgedey kemirdi. Ókinetin sebep atana nәlet qyzyl dambal tiguge kelmeytin bolyp shyqty. Áyelim men apayym «Bir-bir kiyip alghanymyz múnday jaqsy bolar ma?»-dep jymyn-jymyng etti. Apam búlqan-talqan bolyp sol mezette-aq, otyz jyl esigin ashpaghan tórkinine bezip ketti. Jezdem apayyma qarap, «Sen bayqúsqa biyl da qymbat ton alyp bere almaytyn boldym ghoy, ә»!- dep kózi jasaurady. Qorqatyn sebebimiz «әkimning ýiine úry týsipti»,- degen qaueset býkil rayonymyzdy sharlap bizding ýige de kelip jetti. Búl jaghymsyz janalyqty biz adamnan emes, tura televizordan estidik. Jyrtyngýlding alynbas qamalday enseli, bes qabatty boz ýii saqshy men iyisshil itterge tolyp ketipti. Ýiining ishi qorys qopa. Jyrtyngýl tilshige taghy da súhbat berip jatyr. Tilshi aitady: joghalghan dýniyelerinizding jalpy aqshasy qansha? Sonyng ishinde eng qúndysy qaysysy deydi. Oghan Jyrtyngýl: Joghalghan dýniyelerding jalpy aqshasyn aitsam, sen bala qazir talyp qalarsyn. Sol ýshin aitpay-aq qoyayyn. Onymen saqshylar ainalysar. Al eng qúndysyna kelsek, ózi eng qúndy emes bolsa da, maghan ystyq, boyyma jylu, ónime әr berip jýrgen Shakraboshidyng kózi bolghan qyzyl dambal der edim. Jahút, altyn, kýmisterim bir tóbe, qyzyl dambalym bir tóbe. Aqsha bolsa jahút, laghyl degen ne, tәiiri. Qyzyl dambaldyng bireu ghana ekenin kýlli Qazaqstan biledi. Olargha sәlem joldaymyn. Dambaldy tapqan adamgha bar ghoy, úrygha egeskende bir million tenge syilyq jariyalaymyn! Qazirden bastap kýshine ie dedi jýzi quaryp. Al kýieui: úryny bar ghoy jerge kirse shashynan suyryp alam, kókke shyqsa siraghynan tartyp týsirem. Tozaqqa kirse de, tauyp alam. Sosyn terisin tiridey sypyryp, túzdy sugha shomyldyryp, qaptaghan halyqtyng aldynda, shynghyrghan qúlynday shipaqtatam. Itterim men jigitterim onsyz da ústayyn dep qaldy-dedi tisin shyqyrlatyp. Osy sózidi tura maghan qarap aitty. Qoryqqanymnan janym kózimning aldynda kóbelek bop úshyp jýrdi. Týn balasy ýiding ainalasyn saqshylar toruyldap, itter timisklep shyqty. Zәremiz zәr týbine jetip, dәrmensiz kýy keship, biz jatyrmyz. Itter iyisshil ghoy, eger oqystan bilinip qalsaq, «auylda jatqan әkemizdi kózimizge kórseteri haq! Qanday qorlyq, qanday masqara»-dep ishtey qan jylaymyz. Apamyzdyng tilin almaghanymyz-ay,- dep barmaq tisteymiz.
Jaman aitpay, jaqsy joq. Ýige dýrkirep kirip kelip, iyti qúrghyr pәleket iyiskep jýrip tauyp alyp, kóktey solmayyq dep әbigerge týstik. Sen ky de, men ky dep shyr-pyrymyz shyqty. Baghanaghy aldymen men kieyin, men kieyin dep jemtikke talasqan qúmayday jalbandaghan apayym men әielim endi sen ki, sen ky dep, dambal bayqústy bir-birine laqtyryp әlek. Áyteuir kórshisining shalbaryn sypyryp teksermeytin shyghar degen búldyr ýmit keudemizde jýrgen.
– Oybay, әiel adamnan sekem alady. Áyelge kerek dambaldy әielding bútynan izdeydi,– dep jezdem asa kóregendik tanytty.
– Malades, sening miyng kәdege jarady dep shu ete týstik. Auyzyna may.
– Áy, múny nege eskermegenbiz. Qysyltayanda qyraghylyq tanytqan jezdemiz jasasyn!
– Myjyrayyp ap mening jaman bayym bәrinnen ozdy dep, apayymnyng ensesi kóterilip qaldy.
– Onda osy kisi kiysin dep jyrtyq dambaldy, saltanatty týrde jezdeme tabystay qoydym. Rasynda da, er adamnyng shalbaryn sheship kórmes. Jezdeke, qútqarsanyzshy bizdi, apayym ýshin túryp bere almaysyz ba?
– Ne deydi… Naq sýierimdi qúrban etpeksing be, qalay dәting barady?-dep apayym shap ete týsti.
Týn balasy jantaya almay, qyryq pyshaq bop qyrqysyp jýrip aqyry kelisimge keldik. Dambaldy jezdem kiyetin boldy. Ágәraky bilinip qalsa, men moyynymmen kóteretin boldym. Apayym men әielim dymdaryn shygharmaugha bekindi. Olar tek kerek kezinde botaday bozdap, Jyrtyngýlding jýregining nәzik qylyn shertip-shertip kónilin bosatatyn boldy. Ayaushylyq kóre almay týrmege toghytylyp jatsam, jas bala, jaman qatyngha jezdem bas kóz bolugha sóz berdi. Solay kelistik. Tós týiistirip túryp serttestik.
Týnning әlde bir uaghynda esik qatty-qatty qaghyldy. Ayaghymyz jerge tiymey jýrip ashtyq. Múzday qarulanghan tórt saqshy. Ortalarynda tayynshaday targhyl tóbet. Ýiding ishin shoshqa týrtkendey tintti. Ýiding asty-ýstin, kóz kórer, kóz kórmes quystyng bәrin týgel timiskiledi. Sosyn әlgi iyisshil tóbeti tili salaqtay yrsyldap kep, jezdemning bóksesin iyiskep-iyiskep jiberip, arsyldap ýrip әketkeni. Bәrinen de sol batty. Jezdemning jany qalmady. Kýigen aghashtay qatty da qaldy. Denesi tipti qybyr etpeydi. Kózi toqtap qalghan. Erni ailanyp ketken. Bir uys betin aspangha berip qatqan da qalghan. Áyelim әikeldey jansyz. Apayymnyng shashy túryp ketken. Men tynysymdy әreng alyp:
– Jezdem juynbaghan, búty sasyp ketken dep, shәnik ettim.
– Iya, ómiri juynbaydy. Juynsa qúty ketedi,- dedi apayym. Sosyn qasynady da jýredi.
– Aghany úyaltpasanyzdarshy dedi әielim esin jiyp. Analar sendi, biraq keketip ketti.
– Onda býgin juynsyn dedi,- shyghyp bara jatyp.
Jezdem shay qaynatymnan keyin baryp esin jidy.
– Búl aramnyng óletin jeri su dedi. Búl aram qatqyr sugha kezikse iyis týisiginen aiyrylady,-dedi óz ózine kep. Ósiyet aitqanday tistene kýbirlep, jan-jaghyna ýrke qarap.
– Ne isteyik,- dedik jezdeme tyghyla, «Áyelge kerek dambaldy әielding bútynan izdeydi»-degennen beri onyng abyroyy asqaqtaghan. Ári býgingi týnning geroyy bolghasyn, tyndamay amalyng joq. Eki kózi bedireyip, óni sazaryp, tolghatatyn qatynday qinalyp, shala jazylghan, etsiz súq sausaghyn kóterip:
– Ash qúlaqta, tysh qúlaq. Qúrysyn bәri. Dambaldy tas baylap tenizge tastau kerek dedi. Qinala gýbirlep, dauysy dirildep.
Jazday jadyradyq. «Ay ottan, qazaq sottan qorqady» degendi kim aitsa da, danyshpan eken,-dep shulastyq. Biraq tenizdi qaydan taptyq,- dep kirpidey jiyryldyq. Búl tyghyryqtan jәne de jezdem alyp shyqty. «Óte tereng oigha ketippin. Negizi teniz emes kólge tastasada bolady» dedi. Mәsele sheshildi. Boyymyzgha qaytadan jan kirdi.
Tang ala keuimdenip kele jatqan mezgil. Jezdem ekeumiz ýiden shyqtyq. Ýiding ainalasy týgel kól túghyn. Eshkimning kózine týspey, solay bettedik. «Qysylghanda qymyran iriydi». Tas qaydan tabylsyn. «Bastan qúlaq sadaqa, dedik te»,- ata-babamyzdan qalghan, kómir ýiding esigindegi ýlken qara qúlypty ala jýrdik. Dambaldy sol qara qúlypqa bayladyq ta, birdene aitu kerek qoy «Sende jazyq joq, bizde azyq joq»,- dep, qaltyraghan kýnәkar qolymyzben qimay-qimay kólding ortasyna qaray qúlashtay laqtyrdyq. Sholp etken dybys shyqty da, dambal songhy ret kóz aldymyzda «qosh bol»,- degendey jantalasa jalbyray qyzaryp baryp, kózden ghayyp boldy. Kólding betinde bir auyq, úsaq shenberler payda boldy da, ýlkeye tolqyndanyp baryp joghalyp jatty. Tereng kýrsindik te, ýige qaray alshanday adymdadyq.
Sodan qalghan bir qoqynysh, bir syzat, jýregimdi anda-múnda bir shymshyp ótetini bar.