Mening әkem - Qamza Álimúly, 1923 jyly qazirgi Qarasay audany Enbekshi auylynda dýniyege kelgen. «Biz bir әke, bir shesheden 13 bala tughan edik, solardan ýlken әpkem ekeumiz ghana tiri qaldyq» dep kýnirene әngimesin shertushi edi qayran әkem. - 1932 jyldyng suyq kýzinde bas saughalap, jayaulatyp Shamalghan stansasyna jettik. Bir orys mashinistke altyn-kýmis berip, jýk poyyzyna otyrdyq. Baghytymyz - Qyrghyzstan, ol jerdi asharshylyq jaylamapty degendi estigenbiz, maqsatymyz sonda jetu. Qansha jýrgenimiz esimde joq, poyyz bizdi Toqmaq qalasyna әkelip tastady. Stansagha týssek, ana jer, myna jerde siresip ólip jatqan qazaqtar. Qala halqynyng deni ózbekter eken, olar asharshylyqqa úshyramaghan tәrizdi: әr jerde shayhanada soraptap shay iship otyrghanyn kórdik. Al shayhana tabaldyryghynda qatyp qalghan qazaqtardyng óli denelerin kiygen kiyimderinen tanisyn. Búl jerde de qazaq ýshin jan saqtaudyng onay emestigine kózimiz jetkendey boldyq. Ári ontýstikke qaray qashugha qauqarymyz qalmaghan. Ne de bolsa osynda túraqtaudy jón kórdik. Qalanyng shetindegi bir sayda auzy-múrny joq bireuler tastap ketken tam bar eken, esik-terezesining ornyna tekemet pen alasha jauyp, sony panaladyq. Eki ýlken aghalarym 17 jastaghy Múghaly men 15-tegi Abbas (ýide Qabas deytinbiz) saydan qamys oryp, bazargha otyn qylyp satady. Sodan tapqan azyn-aulaq tiyn-tebenge nan alyp jeymiz. Sheshem elden alyp shyqqan altyn men kýmisti nangha aiyrbastaydy.

Mening әkem - Qamza Álimúly, 1923 jyly qazirgi Qarasay audany Enbekshi auylynda dýniyege kelgen. «Biz bir әke, bir shesheden 13 bala tughan edik, solardan ýlken әpkem ekeumiz ghana tiri qaldyq» dep kýnirene әngimesin shertushi edi qayran әkem. - 1932 jyldyng suyq kýzinde bas saughalap, jayaulatyp Shamalghan stansasyna jettik. Bir orys mashinistke altyn-kýmis berip, jýk poyyzyna otyrdyq. Baghytymyz - Qyrghyzstan, ol jerdi asharshylyq jaylamapty degendi estigenbiz, maqsatymyz sonda jetu. Qansha jýrgenimiz esimde joq, poyyz bizdi Toqmaq qalasyna әkelip tastady. Stansagha týssek, ana jer, myna jerde siresip ólip jatqan qazaqtar. Qala halqynyng deni ózbekter eken, olar asharshylyqqa úshyramaghan tәrizdi: әr jerde shayhanada soraptap shay iship otyrghanyn kórdik. Al shayhana tabaldyryghynda qatyp qalghan qazaqtardyng óli denelerin kiygen kiyimderinen tanisyn. Búl jerde de qazaq ýshin jan saqtaudyng onay emestigine kózimiz jetkendey boldyq. Ári ontýstikke qaray qashugha qauqarymyz qalmaghan. Ne de bolsa osynda túraqtaudy jón kórdik. Qalanyng shetindegi bir sayda auzy-múrny joq bireuler tastap ketken tam bar eken, esik-terezesining ornyna tekemet pen alasha jauyp, sony panaladyq. Eki ýlken aghalarym 17 jastaghy Múghaly men 15-tegi Abbas (ýide Qabas deytinbiz) saydan qamys oryp, bazargha otyn qylyp satady. Sodan tapqan azyn-aulaq tiyn-tebenge nan alyp jeymiz. Sheshem elden alyp shyqqan altyn men kýmisti nangha aiyrbastaydy. Keyin ol da tausyldy. Bәrimiz de ashpyz. Ákemning inisi Kәrtenbay kezinde qaytys bolyp, onyng tórt әieli de bizben birge bolatyn (kishi әkemning balasy joq-túghyn, sondyqtan da әieldi ala bergen eken), aldymen sol tórt jengem qaytys boldy.

Ákem kezinde Búqara men Samarqant jaqta medrese bitirip, auylda molda bolyp, balalardyng sauatyn ashyp, oqytqan kisi edi. Auyldaghy eldi otyryqshyldyqqa ýiretetin: ýy salyp, tauyq-qaz ústatatyn, baq saldyratyn. Enbekshining kýnbatys jaghynda «Álimning baghy» degen jer әli kýnge sheyin bar. Ákem sol kezde 58 jasta edi. Ábden qajyghan, әlsiregen, qozghalugha da qauqary joq, kýni boyy esikte otyratyn, auyl jaqqa kóz tigip. Mening jasym toghyzda, kýn úzaq jeti jasar Kýlsim qaryndasymmen oinaymyn, oinaghanda da kóbinese otyryp nemese kórpe astynan basymyzdy qyltityp qana, asyr salyp, jýgirip oinau degen joq. Kóktem shygha bizge de habar keldi «Qazaqstangha jana bastyq jiberilipti, aty Myrzajan deydi, qazaq onala bastapty» dep. Osydan keyin eki agham da qozghalynqyray bastady «Elge qaytayyq» dep. Ákemning «Men elge jete almaymyn, osynda әl shaqyryp alayyq» degenine qaramay, aqpan aiynyng orta sheninde «qaydasyng Qazaqstan, qaydasyng tughan jer!» dep jayaulatyp jolgha shyqtyq.

Shu ózenining boyynda әkem qaytys boldy. Ony ózenning boyyna kómdik. Keyinirek Abbas agham da kóz júmdy. Ony kómuge múrsha joq, denesin eski bir dualdyng irgesine qoyyp, dualdy shayqap-shayqap mәiitine qúlattyq - iyt-qúsqa jem bolmasyn degenimiz ghoy. Aryp-ashyp qyrghyzdyng Qarabúlaghy degen jerge de keldik-au! Alataudyng ar jaghy Qastek - qazaq jeri, odan auyl da alys emes. Tek biyik asudan ótu kerek. Anaday jerde qyrghyzdyng kiyiz ýii tigilipti, aldynda on shaqty qoy jayylyp jýr. Sheshem Múghaly aghama «Mening әri qaray jýre almaytyn týrim bar. Kýlsim ekeumiz osynda qalayyq, sen Qamza ekeuing asudan ótip, elge jetinder. Sodan song tughan-tuysty jiyp, kólik alyp, meni alyp ketersinder. Men bir-eki kýn myna qyrghyzdargha baryp panalayyn, músylman bolsa, quyp jibermeytin shyghar» dedi. Sheshemning sózin jón kórdik te agham ekeumiz jýrip kettik.

Qarlatyp, borandatyp asudan da óttik eki iyinimizden әreng dem alyp. Tómen týssek, elding bәri de qoldaryna shelek ústap, jotada jýr. Kýni boyghy kәsipteri - saryshúnaqtyng inine su qúiyp, tyshqan aulau. «Qazaq onala bastapty» degen әngime beker bolyp shyqty. Sodan jayaulatyp, auylgha keldik. Auyldyng jartysy qyrylyp qalypty, ashtyqtan esteri ketken el bizdi elep-eskermedi, tipti jaqtyrmady da. Qysqasy ne kerek, ary úmtylyp, beri qarmanyp, Almaty jaqqa tarttyq ta, agham Múghaly biraz uaqyttan song Boraldayda salynyp jatqan radiostansa qúrylysyna júmysqa jaldandy. Alayda birer kýnnen song aghama sýzek jabysyp, ol da qaytys boldy. Jalghyz qaldym. Qarghalydaghy әpkeme tarttym. Jayaulatyp, eki kýn degende әpkeme de jettim. Biraq ash ózegine týsip ketken jezdemning ýi-ishi meni qúshaq jaya qarsy alghan joq.

Búl jerdegi de kýiim mәz bolmaghan son, eki-ýsh kýnnen keyin qaytadan Almatygha jol týzedim. Týnde bir týp bútanyng arasyna baryp qondym. Týsime әkem men aghalarym kirdi: bir ordyng ar jaghynda túr, ordyng ber jaghy sym temirmen qorshalghan eken, maghan kýle sóilep: «Kel, kele ghoy!» dep qoldaryn búlghap shaqyrady. Úldyng eng kishisi bolghandyqtan ba, әkem marqúm meni qatty erkeletetin, qasynan tastamaytyn, soghan oray ózim de sholjang bolyp óstim: әkem meni bir jerge almay ketse, yzalanyp, doldanatynmyn, tipti pisip túrghan qazannyng ishine siyip te jiberetinmin. Bilemin, әkem bәribir mening bar qylyghymdy keshiretinin...

Sol erkeligime saldym da, әkemning shaqyruyna barmay, jalt búrylyp, qasha jóneldim. Oyanyp ketsem, týsim eken. Qaytadan jolgha shyqtym. Aqsaygha jete bere joldyng jiyeginde asylyp túrghan, astyna ot jaghylghan qazannyng qasynda býkshendep jýrgen erkek pen әieldi kórip, «Búlar maghan tamaq berer me eken» dep dәmetip, solargha qaray jýrdim. Áyel meni kórip, sasyp qaldy da, sonan song «Kele ghoy bermen, kele ghoy, balam!» dep maghan qarsy jýrdi. Er kisi de basyn kóterdi, bet-әlpeti qap-qara eken, kózderi de jyndanghan adamnyng janarynday qorqynyshty. Ishim bir nәrseni sezgendey, zu etti. Qasha jóneldim. Jana ghana jyly shyraymen júmsaq sóilep túrghan әiel erkegine óktem dauyspen «Ústa anany!» dep búiyrdy. Ekui de artymnan túra jýgirdi.

Qashyp kelemin, olar entelep keledi. Eki ókpem óship, «endi ústaldym-au!» degende bir dónning basyna shyghyp ýlgerdim. Qarasam, dónning asty jol eken, sol jolda qasynda kempiri men bala-shaghasy bar, saqaly beluaryna jetken bir orystyng shaly at jekken arbamen shoqandatyp kele jatyr eken. Solargha qaray jýgirdim. Álgi ekeui orystardy kóre sala, jerge otyra qalyp, shópshek terip jýrgendey keyip kórsetti. Men toqtamay, saydan biraq jýgirip óttim. Orystar da mýdirmesten óz jolymen ketti, janaghy eki adamjegish te kórinbey ketti... Bir ajaldan qútyldym, bilem, sol joly... Aytyp-aytpay ne kerek, Almatyda qayyr súrap, birneshe tәulik kýneltken son, meni milisiya ústap alyp, Sergiopoldegi (qazirgi Ayagóz) balalar ýiine ótkizip jiberdi. Eki jyldan keyin ghana barlyq balalary ashtan ólip, ózi ghana tiri qalghan Qarghalydaghy Seker әpkem әr jerge hat jazyp jýrip, meni tauyp alyp, qolyna aldy.

Sóitip, asharshylyqta әkemnen, ekinshi әpkem Yntyq pen onyng barlyq balalarynan, ýlken aghalarym Múghaly men Abbastan (eng ýlkem agham Mәdy auyl kenesining tóraghasy edi, 1931 jyly asharshylyq ә dep bastalghanda, ony «biday úrlady» dep aiyptap, atu jazasyna kesken bolatyn) airyldym. Sheshem men qaryndasym Kýlsimning ne óli, ne tiri ekenin de bilmedim...

Osydan bastap Seker әpkemning qolynda boldym, orta mektepting jeti synybyn bitirdim. 1942 jyldyng kýzinde soghysqa shaqyrylyp, kenes-týrik shekarasynda bir jyl qyzmet jasaghan son, 1943 jyldyng qarashasynda qylmys kodeksining 58 babynyng 12 tarmaghyna sәikes «antisovettik ýgit-nasihat jasady» degen jalghan aiyppen 10 jyl bas bostandyghynan airylugha kesildim. Sol kezde taralghan anekdot bar emes pe edi:

- Ne ýshin otyrsyng týrmede?

- Esh jazyghym joq, kinәsizbin!

- Ótirik! Kinәsiz bolsan, saghan on jyl berer edi! Al sende on bes jyl!

Vorkuta men Halimer-n qalalarynyng manyndaghy lagerlerde shahtyda belshemnen suyq sugha batyp kómir qazdym, qaraghay qúlattym. Elge 1951 jyldyng qysynda ghana qaytyp keldim».

Marqúm әkemning hikayasy osynday. Keyinirek, es jinap, ýili-barandy bolyp, alty bala sýigennen keyin, 1968 jyly әkem Qyrghyzstangha baryp qaytqan edi: «Sheshem bayaghyda qaytys bolyp ketti ghoy, alayda Kýlsim qaryndasym tiri shyghar, sony tauyp alayyn» dep. Qasyna bir jengesin ertip aldy,  «Qaryndasym әkeme úqsaghan aqqúba edi, mening jadymda әkemning beynesi kómeskilenip qaldy ghoy, qaryndasymdy tanysa, әkemdi kelin bolyp týskennen kórgen osy jengem tanityn shyghar» dep. Qyrghyzstanda әkem bir aiday jýrdi, biraq qaryndasyn taba almady: eshkim de estimegen, bilmegen bolyp shyqty. Biraq әkem izdeuin toqtatpady: hattar da jazdy, ylghy da bireuler arqyly súrastyryp ta jýrdi. Tipti «Ýmitsiz - shaytan» dedi me, qaydam, dinge berik әkem, bal ashudyng kýnә ekendigin bile túra, auyldaghy tanys balgerge qaryndasy túrghysynda bal ashtyryp ta edi. Balger: «Qaryndasyng tiri: túrmys qúrghan, alty balasy bar eken» dep әkemdi ýmittendirip qoyghan da.

Ákem bireulerding «Qyrghyz degen qazaq siyaqty anghal emes, olar aralarynda bolghandy eshkimge de tis jaryp aitpaydy. Al bala asyrap alghanda, qara qoydy soyyp, barlyq tughan-tuys jiylyp, qoydyng ishek-qarnyna qoldaryn salyp, «Búl jәitti endi bir adamgha da aitpaymyz!» dep serttesedi eken. Sondyqtan da qaryndasynyzdy beker izdeysiz: bәribir tappaysyz!» degen sózderin de elemedi. Izdeu sala berdi... Tek ózining qaytys bolarynan bir jyl búryn (әkem 1995 jyly aqpan aiynda qaytys bolyp edi) basqa bir balger «qaryndasyng dýniyeden qaytqan eken» dep bildirgen sәuegeylengennen keyin ghana, beysenbi-júma kýnderi әruaqtargha baghyshtap Qúran oqyghanda, әkem Kýlsim qaryndasyn dúghalaryna qosa bastady...

Tap osynday bolmasa da, osy syndy taghdyrlar men oqighalar әr qazaq otbasynda bolyp, sol kezdegi әr qazaqtyng basynan ótti dep aitugha túrarlyq emes pe?! Búl mening әkemning taghdyry ghana emes - býkil halyqtyng taghdyry...

Mening jýregimde asharshylyq qúrbandarynyng jazyqsyz taghdyry, qany, kóz jasy, qasireti dýrs-dýrs soghyp túr... Mazalay beredi... Tynshytpaydy.

http://naubet.ucoz.kz

Martirolog

Asharshylyq qasiretinde jazyqsyz japa shegip, kelmeske ketkenderding artynan shashyn jayyp, joqtau aityp anyraghan qaryndas pen aq tayaqqa sýiene, «Oy, bauyrymdap!» jerge shókken aghayyn bolmaghan da shyghar sol súrapyl zamanda...

Ómirleri ýzilip, qyrshyn ketken 4 million qazaq jadymyzda qaldy ma?.. Endi tipti bolmasa solardyng aty-jóni jadymyzda qalsa...

Martirolog degenimiz qaza bolghandardyng tizimi. Asharshylyqta ómiri qiylghandardyng esimderin tizip sol arqyly olardy úmyt qaludyng shynyrauynan alyp ta shygharmyz, jadymyzgha oiyp jazghanday bolarmyz...

Búl tizimge Asharshylyqta shybyn jany ýzilgenderding esimin, tughan jyly men meken-jayyn, qaza tapqan kýni men jerin keltirsek...

Qúrmetti oqyrman! Martirologtyng qaraly tizimin óz ata-babalarynyz ben tughan-tuystarynyzdyng esimderimen jalghastyrudy súraymyz...

Martirologty men ózimning ata-babamnan bastayyn, siz óziniz biletin adam esimderi men derektermen tolyqtyra beriniz...

Temirúly Álim 1874 jyly tughan, qazirgi Almaty oblysy, Qarasay audany, Enbekshi auylynyng túrghyny, auyl moldasy - 1933 jyldyng aqpan aiynda Qyrghyzstanda Shu ózenining boyynda kóz júmghan.

Álimkelini Seysep 1884 (?) jyly tughan, qazirgi Almaty oblysy, Qarasay audany, Enbekshi auylynyng túrghyny - 1933 jyldyng aqpan aiynda Qyrghyzstanda joghalyp, habar-osharsyz ketken;

Álimúly Mәdiy 1904 (?) jyly tughan, qazirgi Almaty oblysy, Qarasay audany, Enbekshi auylynyng túrghyny, auyldyq kenes hatshysy - 1931 jyldyng jazynda «sosialistik mýlikti shyghyndau ýshin» («bir qap biday úrlaghan» degen aiyp taghylghan) sotqa tartylyp, atu jazasyna kesilgen;

Álimúly Múghaliy 1916 jyly tughan, qazirgi Almaty oblysy, Qarasay audany, Enbekshi auylynyng túrghyny - 1933 jyldyng jazynda Boralday týbinde qaytys bolghan;

Álimqyzy Yntyq 1909 (?) jyly tughan, qazirgi Almaty oblysy, Jambyl audany, Qarghaly auylynyng túrghyny - 1932 jyly qaytys bolghan, qaytys bolghan jeri belgisiz;

Álimúly Abbas 1918 jyly tughan, qazirgi Almaty oblysy, Qarasay audany, Enbekshi auylynyng túrghyny - 1933 jyldyng aqpan aiynda Qyrghyzstanda kóz júmghan;

Álimqyzy Kýlsim 1925 jyly tughan, qazirgi Almaty oblysy, Qarasay audany, Enbekshi auylynyng túrghyny - 1933 jyldyng aqpan aiynda Qyrghyzstanda joghalyp, habar-osharsyz ketken;

Búl tizim Sizding tarapynyzdan jalghastyrudy qajet etedi...

Ashat Álimov,

Akademik Joldasbekov atyndaghy instituttyng rektory

filologiya ghylymdarynyng kandidaty, dosent