Halyqaralyq TÝRKSOY úiymy biylghy jyldy býkil әlemge әigili týrik jazushysy әri dramaturgy Haldun Taner men hakas halqynyng birtuar jyrshysy Semen Kadyshev jyly dep jariyalaghany belgili. Mine, osyghan oray Haldun Tanerding qalamyna tәn shuaqty әzilge qúrylghan bir әngimesin úsynyp otyrmyz.

(Ángime)

Ózime ózim eskertkish qoysam ba degen oigha keldim. Onda túrghan ne bar? Úyat bolady deytindey dәnene joq. Árkim-әrkimnin-aq ózine tәn qyzyghatyn hәm qúmartatyn nәrseleri bolady emes pe. Mening basyma osy bir oy berik ornyghyp aldy. Shamalauymsha, úly adamdardyng barlyghynda da qoladan eskertkish jasatsam degen oy bolatyngha úqsaydy. Áytpese, olar ózderining altyn uaqyttaryn qiyp, birneshe saghattar boyy mýsinshilerding aldynda «pozirovati» etip otyrar ma edi? Áriyne, otyrmaydy... IYә, sóitip, qúlshynyp shygha keldim. Ras, men kishkentay, qarapayym adammyn, sondyqtan, ózime ortalyq alannan monument saldyramyn dep dәmelenbeymin. Mening eskertkishim osyndaghy bir kishigirim sayabaqtardyng birine qoyylsa jetip jatyr. 

Mine, osynday niyetimning bar ekenin bilgen kýni әriptes-kópes dostarym maghan ne aitaryn bilmey qinaldy. Sonda bolsa keybir aqylmandardyng jýikeme shy jýgirtip, sen ózine eskertkish qoydyratynday  kim edin, qoy, múnday nәrseni oiynnan shyghar t.s.s. degen kezderi de boldy. Áriyne, men olardyng sózin qúlaghyma ilmedim. Kýlki tughyzatyn nәrse ghoy. Bәri de sol – qyzghanyshtan tuady.

Óz basym, otyz jyldan beri týbit satumen ainalysyp kelemin. Osy kýnge sheyin ne istegen isimnen, ne jeke ómirimnen bir shy shyghyp kórgen jan emespin. Bәri de mening adal sauda jasaytynymdy biledi. Jaghdayym, qúdaygha shýkir, myghym. Kóterme saudamen ainalysamyn. Soghysqa deyin Germaniyagha tauar jetkizip túrdym, al qazir Angliyamen tәuirmin. Kim ne dese o desin, men kóshede qanghyryp jýrgen adam emespin. Aytynyzdarshy, Bahchekapysydan shyqqan Uryanizade Sytkyny kim bilmeydi! Al endi, baylyq pa, baylyq jetedi. Alla taghala әrkim-әrkimge  óstip bere berse jaman bolmas. Óz basym, eseptep kórgen joqpyn, biraq, anau salyq jinaushylardyng aituyna qaraghanda, bir jarym milliongha jetip jyghylatyn kórinedi. Al eger memleketke payda keltiru mәselesi qalay deytin bolsanyz, búl jaghy da – attay. Últtyq ónimimizdi shetelderge aparyp nasihattap, satu arqyly óz elime qarjy әkelemin, búl әriyne, otan aldyndaghy paryzymdy adal atqaryp jýrgendigimning belgisi  emes pe? Odan basqa ne kerek?

Bayqap qarasam, mende bәri bar. Eng aldymen, óz eskertkishimdi qoyatyn jer qarastyryp em, Shishliydegi ýiimning aldyndaghy shaghyn sayabaq óte qolayly bop shyqty. Azdap tarlau demeseniz, keng danghylgha qaray shyghatyn joldyng boyy әri kózge de birden týsetin jer. Arly-berli ótkender týgel kóredi, ózim de, kónilim qalaghan kezde terezeden qarap, sýisinip túram. Osydan song mýsin jasaushylarmen aralas-qúralastyghy bar bir әriptesime ótinish jasap, maghan bir jaqsy mýsinshi tauyp ber dedim. Ol ýsh adamnyng adresin berdi. Men ýsheuin de kenseme shaqyryp, osylay da osylay dep oiymdy týsindirdim.

Ýsheuining de týsinigi mol, әdepti jigitter eken. Birden kelisti. Esep-qisap jaghyn qalay jasaymyz dep em, bәrimiz birigip isteymiz desti. Aqsha jaghynan taryqshylyq jasamaymyn, әriyne. Búl jaghynan azdy-kópti tәjiriybem bar ghoy. Aqysyn jarytpasan, keyin boqysyn jalap otyrasyn. Búlar birdemeni óitip-býitip jasaghansyp bere salady. «Ne eksen, sony orasyn», degen emes pe. Sóitip, jeti myngha kelistik. Qola-pola siyaqty kәkir-shýkir solardan, al túghyrdy ózim jasatatyn boldym.

Keshkilik júmystan qaytyp kele jatyp mýsinshilerding sheberhanasyna sogham da, bir-eki saghat «pozirovati» etip ketem. Eskertkishti olar әueli saz balshyqtan jasap alady da, sol arqyly formasyn keltirip, qoladan qúiyp shyghady eken. Rasyn aitqanda, mening bet-әlpetim mýsinshilerge birden únap: «Neshe jyldan beri eskertkish jasap kelemiz, biraq, múndaydy birinshi ret kóruimiz,» dep tanghaldy. Endi... Shyndyqqa dau bar ma. Mening kórshim, jip satatyn Rafiyk-bey: «Sening boyynda qolbasshylyq qasiyet bar. Negizi әskery adam boluyng kerek edi,» dep tekten-tekke aitady ghoy deymisiz. Búl ózi, tua bitti qasiyetim bolsa kerek. Al endi, mýsinshilerding júmysqa qyzu kiriskeni sonday, eger shyndap qolgha alsa, myna paqyrlar kóshedegi kez-kelgen mәljubastan qaharman, batyr jasay salady eken-au dep qaldym. Qarap túrsan, bet-әlpeti kelispegen topas bireu búlardyng qolyna tiyse әp-sәtte danyshpan, úly adam bolyp shygha keledi.

Osydan alty jyl búryn júmys babymen Vengriyagha baryp qaytqanym bar. Ol jaqtaghynyng bәri maghan tansyq bolyp kórindi. Óitkeni, Europagha birinshi ret keluim ghoy. Bәrinen qatty únaghany kóshe-kóshege qoyylghan eskertkishteri boldy. Týgel qarap shyqtym. Kópshiligi atqa minip, qylysh asynghan manyzdy kisiler eken. Keyin oilaymyn ghoy, әlgilerding tap sonday qaharman, batyr bop túruynyng ózi myna qushykesh, aldampaz mýsinshilerge baylanysty eken-daghy. Al shyn mәninde ol myrzalardyng biz siyaqty kәdimgi eki ayaqty, júmyr basty pende bolghandyghyna esh kýmәn joq. Al endi, olardyng eskertkishterine qaranyzshy. Qúddy bir, eshqashan iship-jemegen, eshkimmen úryspaghan, biz siyaqty ashu shaqyryp, yzagha bulyghyp birdemeni qiratpaghan, býldirmegen, mýlde basqa әlemnen kelgen danyshpandar siyaqty. Ótirik qoy bәri, ótirik! Eger mýsinshiler olardy atqa mingizip, kerek-jaraghyn boyyna asyndyrmay, jay әnsheyin, auzy ashylyp, tanauy qusyrylyp ne bolmasa taghy da basqa birdene istep túrghan qalpynda jasay salsa, olardyng mýsini múnday kórnekti, manghaz bolyp shyqpas edi. Men ózimning osy oiymdy mýsinshilerge aitqanymda, olar ezu tartyp kýldi. «Sizdiki dúrys, - dedi sonson. –Biraq mýsin mýsin siyaqty bolu ýshin oghan mindetti týrde batyrlyq, qaharmandyq sipat beru qajet.» Jalpy, men búl әngimeni olargha ózimning de ónerden azdy-kópti habarym bar ekenin anghartyp qon ýshin aitqam. Óitkeni, mening eskertkishim de basqalardyki siyaqty aibatty, kórnekti boluy kerek qoy. Áu bastan solay bop kele jatqan son, endi... Biz de olardan qalyspayyq. Onyng ýstine myna men siyaqty salmaqty, abyroyly kisi qanday keyipte salsa da, tipti, jerge otyrghyzyp qoysa da, ózining manyzyn joymaydy. Ras, jaqsy zat birden jasala salmaydy. Bizding mýsin de jýz qyryq kýn degende baryp әren-pәreng shang kórsetti. Sәti týsken bir beysenbide mýsinshiler ýi-ishimizben týgel sheberhanagha shaqyrdy. Eskertkishke jauyp qoyghan matany tómen týsirip qalghan kezde tóbe shashym tik túrdy. Ótirik aitpayyn, belim zyrq ete qalghanday boldy. Áyelimning kózi jasaurap sala berdi. Balalar túrghan ornynda tas bop qaldy. Aytsa, aitqanday-aq eken dersizder. Qaranyzshy, әfәndim, boyy kәdimgi adamnyng boyynan bir jarym ese úzyn! Onyng ýstine, týregep túrghan qalpym. Bir ayaghymdy sәl algha sozgham. Kózim alysqa qadalyp, basymdy sәl qisaytyp túrmyn. Bir qolymmen belimdi tayangham, ekinshisi bos. Naghyz symbatty túlgha. Aqshany bosqa shashpaghan ekem dep oiladym. Qatyryp jasapty.

Aqysynyng bir bóligin aldyn ala berip qoygham, qalghanyn sol kýni qoldaryna ústattym. Alayda eskertkishti uaqytsha sheberhanada qaldyra túrugha tura keldi. Óitkeni, onyng túghyry әli dayyn emes bolatyn. Keyin osy túghyry qúryghyrdan-aq әbden kóresini kórdim ghoy.

Bir kýni tanertengilik sayabaqta júmys jasap jatqan júmysshylardyng janyna әkimshilikten bir-eki sheneunik kelip túrghanyn kórdim. Sonsong merdiger ýige bas súghyp, әlgi sheneunikterding menimen sóileskisi keletinin aitty. Jaraydy dedim. Bardym.

– Siz myna skverde ne saldyryp jatyrsyz, – dep súraydy.

– Ózimning eskertkishime túghyr saldyrayyn dep jatyrmyn, – deymin.

Múnday jauaptan song әlgi qysqa boylysy qasyndaghy kisige qarady.

– Qalanyng jana jobasy boyynsha búl danghyldyng jiyeginde eshtene salugha bolmaytynyn bilmeushi me ediniz. Al eskertkish ornatu ýshin әkimshilikting rúqsaty kerek.

Men búny, rasynda da, bilmeppin.

– Olay bolsa, ótinish jazyp, rúqsat alamyn, – dedim.

– Jaqsy, onda rúqsat alghangha deyin qúrylysty toqtata túrynyz.

– Jaraydy, – deymin.

Kelesi kýni әkimshilikke baryp, merding kómekshisine ótinishimdi qaldyryp kettim. Ol menen qútylugha asyqqanday:

– Sizding ótinishinizdi mindetti týrde qaraymyz, – dedi.

On kýnnen song taghy da kirip shyqtym.

– Uәliy-bey bos emes, – dedi.

Bir aidan keyin jәne bardym. Olar:

– Qarap jatyrmyz, sheshim әli shyqqan joq, – dep syrghaqtatty.

Aqyry, shyday almay ketip, meni әkimning ózine kirgizinder dep tabandap túryp aldym. Ádettegidey ol taghy da óz ornynda bolmay shyqty.

– Ákim kelgenshe ketpeymin, – dep aiqaygha bastym.

Dausymnyng qatty shyqqany sonday, qarsy bettegi esik ashylyp, ar jaghynan bir aq bas qyltiyp, búl neghylghan aiqay ekenin bilgisi keldi. Men oghan bar jaghdaydy aityp týsindirdim. Sodan keyin baryp onyng osy әkimshiliktegi bedeldi bir adam ekenin týsindim.

– A-a-a, búl әlgi mýsinge baylanysty sharua ma, - dep ol meni kabiynetine shaqyryp, otyrghyzyp, temeki úsyndy.–Demek, siz ózinizge eskertkish qoymaqsyz ghoy, solay ma? Oghan qarsylyq bildiru tipti, oiymda da joq, biraq, bizding zamanymyzda múnday isting birden bite qoymaytynyn óziniz de jaqsy bilesiz ghoy. Al endi osy eskertkishke júmsalghan aqshagha bir jerden shayhana, mektep nemese taghy da sol siyaqty birdeme salugha bolmas pa edi? Ózinizge de, otanymyzgha da paydaly is emes pe degenim ghoy...

– Siz óte dúrys aitasyz, bey-әfәndi, – dedim. – Óziniz bayqaghanday, mening eng basty maqsatym da sol – otanyma jәne qoghamgha paydamdy tiygizu. Biraq búl, biz әngime etip otyrghan eskertkish, qazir dayyn túr jәne onyng aqshasy tólenip qoyghan, sondyqtan da, qarsy bolmasanyzdar...

– Demek, dayyn deysiz ghoy? – dedi ol mening sózimdi bólip. – IYә-iyә! Jalpy, ózi... qalay bolyp shyqty? Kólemi qanday? Bust pe, әlde úzyna boyyna jasalghan mýsin be?

– Ýlken, әfәndi, aitarlyqtay ýlken. Mening boyymnan bir jarym ese úzyn.

– Ol qalay bolghany, qymbattym! –dedi ol. –Eger kishkentay bolghanda ghoy, óitip-býitip birdeme etuge bolar ma edi, biraq siz ýlken dep otyrsyz, eger ony kóshege qoysaq, júrttyng nazaryn audarady ghoy.

– Sizding aldynyzda otyrghan paqyrdyng da kózdegeni sol emes pe, – deymin men. – Búghan zang tiym salmaydy ghoy?

– Joq, әkimshilikting jarghysynan, ókinishke qaray, – iyә, ol tap osylay, ókinishke qaray dedi, – búghan qatysty eshtene taba almadyq. Jeke menshik qúrylysqa qatysty erejede eskertkish turaly aitylmaghan, tek qoghamdyq oryndargha qoyylatyn eskertkishterge ghana qatysty tarmaq bar. Áytkenmen, zanda eshnәrse qarastyrylmasa da, әngime qalanyng syrtqy kelbeti turaly bolyp túrghandyqtan, múny әkimshilik kenes qana sheshe alady. Biraq, olar sizding ótinishinizdi qanaghattandyrmauy mýmkin.

– Qyzyq eken... Búl eskertkish qalanyng syrtqy kelbetine eshqanday núqsan keltirmeydi ghoy. Onyng ýstine, óner tuyndysy... jeti myng liragha jasalghan...

– Men aitqanday, – dedi ol, – eger búl isti zang jolymen jýrgizetin bolsaq, siz de, biz de uaqytty qúr bosqa ótkizemiz. Mening tilimdi alsanyz, qymbattym, búl eskertkishke bas qatyrmay-aq qoyynyz. Óziniz oilap qaranyzshy, zanda tiym salynbaghan eken dep, әrkim óz eskertkishin jasatyp, óz ýiining aldyna aparyp qoya beretin bolsa, Stambuldyng kelbeti ne bop keter edi? Sonshama kóp eskertkishterdi kórgen turister airan-asyr bop, naghyz eskertkishterding mәn-manyzy joyylmay  ma?

– Búl pikirinizben kelise almaymyn, – deymin men. –Birinshiden, kez kelgen adam ózine eskertkish jasatpaydy. Ol әrkimning jaghdayyna, qarjysyna baylanysty. Ekinshiden, jasata qalghan kýnning ózinde...

Sol kezde ol taghy da sózdi bólip jiberdi.

– Demek, siz kelispeysiz. Jaqsy, olay bolsa, men búl isti әkimshilik keneske jóneltemin de, qorytyndysyn sizge habarlaymyn.

Sóitti de, ornynan túrdy. Sonsong maghan da ketuge tura keldi. Bir ay kýttim, eki ai... tórt ay ótti. Tyrs etken jauap joq. Mýsinshiler de: «Eskertkishti sheberhanadan alyp ketiniz,» dep kýnde tyqaqtay bastady. Amal joq, jýk mashinasyna salyp, ýige әkeldim. Kelgen-ketken qonaqtar kórsin dep, uaqytsha vestibulige qoyyp qoydym. Qas qylghanday, keshe balam dop oinap jýrip bayqamay eskertkishti qaghyp ketipti. Keshkilik ýige kelsem, eskertkishting basy jerde domalap jatyr, ýidegi mәrmar eden byt-shyt bop shytynaghan. Qanym basyma shapshydy. Búryn-sondy eskertkishting ýide túrghanyn kim kóripti? Sonshama aqshany elge kýlki bolu ýshin shashqan ekem ghoy dep ókinip, basymdy shayqap otyrghanymda ýige  kele qalghan qayynagham: «Qapa bolma, kýieu bala. Ár nәrsening bir paydasy bar. Sen endi, beri qara. Ákimshilik búl eskertkishti qoygha neghyp rúqsat bermey otyr. Óitkeni, búl óte ýlken. Al eger múnyng bólinip qalghan basyna bir iyq jasatsaq, kishigirim bust bolady da shyghady. Áne, sol kezde olar týk te aita almaydy. Túr ghoy anau Galatasaray sayabaghynda Tevfik Fikret aqynnyng busti. Sen de óz baghyna sonday bustindi qoy» dedi.

Búl әngimening jóni bar siyaqty.

– Jaqsy, – dedim. –Al denesin qaytemiz?..

Haldun Taner

Abai.kz