(Duman Ramazannyng qos әngimesi qaqynda)

Qazirgi qazaq әngimesi búrynghy reseylik-kenestik mәnerde jazushylardyn, qazaqsha oilap, oryssha oy tolghaytyndardyng sóz qoldanysynan erektenip, tәuelsizdik dәuiri sony serpin, tyng serpilis bergen metatilden túrady. Qolyna qalam ústap, sóz kiyesining qúdireti móri mandayyna basylyp, jýregine jazylghan  jazushy talant talayynyng dengeyine qaramay eki erejege baghynady: onyng biri – óner (bodandyqtan ada qazaq mәdeniyetining estetikalyq gýldenuine óz ýlesin qal-qadirinshe qosu), al, ekinshisi – shygharmashylyq azaby (kez kelgen alash avtorynyng jeke shygharmashylyq túlgha retinde ómirge әkelgen tuyndysyn óndeui, jana tyng izdenistermen tolyqtyruy, búrynghy agha әdebiyet (batys jәne orystyq mәdeny kenistikke jaltaqtamay) ózindik kemeldenu jolyna týsui).

Býginderi kemeline kelip, últtyq prozasanyng joghyn týgendep, barynyng baghyn asyryp jýrgen orta buyn ókilderi oqyrman nazaryna shygharmashylyq jobalary men sheshimderining jiyntyghyn songhy 10-15 jylda janasha mәnermen últtyq әngimelerining jana túrpatymen úsynyp ýlgerdi. Zamanalyq qazaq prozasyndaghy kózge shalynatyn avtorlyq úsynymdaghy jobalar men sheshimder búrynghy әngime boyynda atoylap túratyn: tәlimgerlik pen kuәgerilikting qataryna múrynynan sýirep әkelip, mәtindegi avtor elesining sýldeli ýnin qosty. Búrynghy bir jaqty aqylmandyq avtor ýni janasha islamdyq jәne ekzistensiyalyq oy týiindeudi qosyla órbitken sәtte, qalamger – abyzgha, ghalym – shyraqshygha ainalyp shygha keledi. Osy shyraqshy (ghalym-oqyrman) ózi oqyghan әngimesine bir mәndi oy bildirse, avtor óz kezeginde qaysysyna jabysaryndy bilmey dal qylatyn – kóp oily bolyp keletin týiindeuler jasaydy.

Abay Europa aghartushylyq prozasynyng beldi ókili Richardsondy oqydy ma, oqymady ma ony biz bilmeymiz. Biraq últpen ólenmen emes, qara sózben súhbatqa týsudi birinshi ret tól әdebiyetimizde ómirge әkeldi. Onyng qara sózderi múqymmúsylmandyq konsepsiyalar últtyq dýniyetanymmen bite qaynasqan filosofiya-didaktikalyq novellalar tizbegi. Birinen-birin bóle almaysyn, al, qazirgi tanymal qalamgerler, qazaq qara sózining zergerleri osy ýrdisti basty shygharmashylyq ústanym etip óz jinaqtaryn josparly týrde oqyrman qauymgha úsynuda. Duman Ramazannyng «Kósh» jinaghy osy ýrdisti ústanyp, qazaq keyigmodernining songhy 15 jyldaghy qol jetken jetistigi retinde últ oqyrmanyna jol tartty.

Qalamger – qogham emshisi. Sondyqtan avtor túlghasyn keybirde últ ústazy úghymynan joghary qoygha tura keledi. Búrynghy ata buyn kenestik dәuirdi úlyqtap, «Talaq tanu» sekildi klassikalyq tuyndyny ómirge әkeldi, býgingi qazaq әngimesinde bodandyqtan mәngirgen, bostandyqtyng parqyn úghynbaghan qoghamdy mansúqtau basty oryngha shyghyp, últ janynyng týkpirinde qorqaqtay qonaqtaghan  últtyq ruhty týrtpektey oyatugha baryn salu oryn alyp otyr. Ári aldynyng 4-5 diplomy bar miyletting ziyaly oqyrmanyna dәlmirsip, aqyl aitu qazaq әngimesine opa әpermeydi. Sondyqtan qazaq әngimesi ózining jana fazasy – emshilik jәne mәmilegerlik satysyna ayaq basty. Ony orta buynnyng qalamgerleri әdeby proseske engizdi. Ádebiyettanu búnymen sanasyp, ózining qúptauy men qabyldamauyn ashyp mәlimdeuge tiyis.

Miylettik obraz ben últ kelbeti boyyna bayyzdaghan qazirgi qazaq prozasyndaghy avtor degenimiz – sóz saptaushynyng sanagha sezilip, oigha elenbeytin beymaza túlghasy. Ony birde – mistikalyq, endi birde – abyzdyq kelbette keziktiremiz. Endi birde tipten qara ýzip, tek shygharmadan alghan jeke bastyq әserimizding jeteginde ghana qalamyz.  Asqar Altay, Duman Ramazan, Núrjan Quantayúly t.b. qalamgerlerding kesek tuyndylaryn aitpaghannyng ózinde shaghyn әngimelerin oqyghan jerindi jónine qaldyryp, qayyra basynan bastap oqugha mәjbýr bolasyn. Búl ne ózi!? Oqyrman oiyn arbaghan qanday siqyr!? Bar mәsele – orta buyn qalamgerlerining әueli ózining shygharmashylyq ghúmyryndaghy oqyrmangha oiyn jetkizuding amalyn tapqany, osydan shygharyp, óz talantyna tәu etetin oqyrmanymen súhbattastyqqa týse aludyng kiltine  qol jetkizgeni.

Bir quanyshtysy qazirgi qazaq әdebiyettanuynda sóz saptaushynyng túlghasyn jayyna qaldyrghan ghalymdarymyz mәtin jәne beymәtindik shygharma tini men keyipker әlemin jeke qarastyryp, óz oiyn algha shygharugha kóshe bastady. Sonyng nәtiyjesinde avtor beynesi kómeskilenip, aitylmay qalghan oilar oqyrman qauymgha úsynyla bastady. Búnyng jaqsy jaghy da bar, qalamger qauym qarsy shyghyp óre týregeletin jaghy da bar. Jaqsy jaghy – avtordyng aitqan oiyn qúlpyrtyp júrtqa jetkizu, sóz iyesining qarsy shyghatyn jaghy – shygharma avtorynyng oigha almaghan dýniyesining ghalymdar tarapynan jariya etilui. Osy aitylmaghan oidyn, biraq, «meni tanyp al» dep mәtin boyynda búqqan pikirding  avtor despottyghynan aryluy. Avtor endigi jerde óz shygharmasynyng jeke dara iyesi boludan qaldy. Ghalymdar qazirgi qazaq әdebiyettanuynda sóz saptaushynyng túlghasymen «mysyq pen tyshqan» oinaugha kóshti. Solay desek te, rólder auysyp otyrady. Osy rólding auysuy arzan oidyng emes, parasatty pikirding jeteginde ketui kerek-aq?!

Gumanitarlyq parasat alanynda pikirler aluandyghy tuyndap, batysshyl jәne últtyq dildegiler arasynda myltyqsyz maydan oryn alyp jatyr. Osy ynghayda keyigsonylyqpen (postmodernmen) ilese kelgen «Avtor ólimi» konsepsiyasy Orta Aziyalyq ghalymdardyng tóbe shashyn tik túrghyzsa, týrik ghalymdarynyng búghan eti ýirengen. Batys aqyl-oyy myng týrlendiretin «avtor ólimi», qazaq ýshin bar bolghany – bayy túryp әieli sóileytin tirlik. Endigi jerde qazaq gumanitarlyq ghylymynda avtor búrynghy әri sóz, әri oy iyesi bolu qúqyghynan airylyp, tek sóz egesi dәregeyinde qala bastady. Búghan key qalamgerlerimizding kóngisi kelmese de, әsirese, jas ghalymdar  tarapynan «bógde sózge» (avtorlyq tuyndygha)  «oy egelik» etu (óz oiyn tanu) prosesi oryn ala bastady. Qazaq әdebiyettanuyndaghy «avtor ólimi» úghymy degenimiz – avtordyng sózi men oiynyng qaqqa jaryluy. Endigi jerde sóz – avtordiki bolghanymen, oy – avtordiki emes. Biraq, osy «avtor ólimine» qazaq aqyly-oyy dayyn ba!? Al, osy sózge de, oigha da shygharmashylyq prosess kezinde basy býtin iyelik etetin avtordyng ózi – әri sanaly, әri sanasyz hat tuyndygerligin  bastan keshedi. Sanalylyqpen tughan ruh týkpirinen shyqqan sózine – qojayyn bolyp qala berse, sanasyzdyqpen jýrek týkpirinen tughan sózining tizginin – ghalymgha jetektetip jiberedi. Osy ghalymdar ýiirden bólektep jetekke alatyn jetim tay – «avtor ólimi» parasat alanyndaghy dau-damaydyng bastau kózine ainalayyn dep túr. Osy qonyrsyghan shaladan ziyaly qauymdy (órt salushy men órtke oranushygha ainaldyryp) qaqqqa jaratyn  jalyndaghan órt shygharatyn oy aitugha qaysymyz dayynbyz!?

Qazirgi qazaq prozasyndaghy kez kelgen tuyndy – әdeby fenomenge ainalyp otyr. Janasha kózqaraspen shygharmashylyq iyesining óz tuyndysynda ne aitpaq bolghanyn zerdeleude klassikalyq oqyrmannan alshaqtau, neoklassikalyq oqyrmangha juyqtau prosesi oryn alyp jatyr. Últtyq gumanitarlyq ghylymdar toghysynda búrynghy birynghay filologiyalyq, ne bolmasa birynghay lingvistikalyq oi-tolghaudan arylghan janasha anystaghy zertteuler boy kórsete bastady. 1970 jyldargha deyingi tuyndylar – klassikalyq, yaghni, ýlgili-didaktikalyq ýrdiste jazylsa, 1970 jyldardan keyingi tuyndylar birden bolmasa da, mәtindik-avangardtyq, avtorlyq tuyndygerlik mәnerde jazyla bastady. Búrynghy proza ómirdi alaqangha salyp aiqyndap berse, býgingi proza belgili bir sóz saptam ayasynda ghana qalamger qoldanghan dәieksózderge toly mәdeny kodtar arqyly óz qúpiyasyn ashady. Sonymen birge, qazaq prozalyq tuyndylarynyng janryn tap basyp aitudyng mýmkin emestigi, qalamgerding jazu mәnerindegi sinkrettilik jazushyny esseistke, filosofqa, mistikke, tipti, últtyq iydeologqa da ainaldyryp jiberedi. Qalamgerlerimiz tek ónerdegi estetikanyng yghyna jyghyludan arylyp, ózderining mәdeny kodtary arqyly qoghamdyq ómirding sayasy bolmysyna da aralasyp otyr.

Belgili bir últtyq dýniyetanymyzgha tәn miylet jadysyndaghy simvoldargha arqa sýiegen qazaq prozasyndaghy metatil keybirde ózin-ózi joqqa shygharushy da. Duman әngimelerinde qazaqy úghym-týsinik tanbalanyp ózining kópqyrlylyghymen oqyrmanyn dal qylady da, jazushynyng әngimelerine kimning yqpaly, nening derek kóz bolyp otyrghany bireudi sendirse, kelesi bir oqyrmandy kýmәnmen qaraugha jeteleydi. Búnyng sebebi 1970 jylgha deyin últtyq әdeby proseste avtor óz әngimesining әkesi men qojayyny sanalsa, endi avtordy shygharmadan shetettip, әdeby ýrdisimizge dendep engen «avtomatty hat» yrqymen ghalymdar tarapynan «jetpegen jerin jetkizu» prinsiypi ornygha bastady. Búl avtordyng tuyndymen shygharmashylyq baylanysyn ýzip, endigi jerde «avtomatty hat» týrindegi tuyndy jәne oqyrman arasyndaghy parasatty qarym-qatynastyng ornauyna mýmkindik beredi. Óitkeni, biz sóz iyesi avtordy emes, onyng aqyl-oyynyng múrageri bolyp tabylatyn bel balasy tuyndyny taldap otyrmyz.   Sondyqtan bizge keregi – «Avtor ólimi».  Ári onyng «avtorlyq elesi». Tuyndy degenimiz – ruhany ónim, parasat azyghy. Ony óz betimen sanasyna qalay sinirudi oqyrman ózi biledi. Bir nәrse aiqyn ne avtordyng jetegine ilesemiz, ne avtordy esten tars shygharyp, tuyndynyng jetegine ilesemiz. Osy tars esten shygharu kezinde «avtordy bosaghadan syghalatyp», óz janymyzdan jana tuyndy tarihyn jazyp shygharugha qol jetkizemiz. Tuyndygha bir ghana kózqaras túrghsynan diktaturalyq biylik ornatugha bolmaydy. Tek avtorlyq diktaturany qúlatyp, onyng ornyna әr qily, әr týrli sipattaghy oqyrman   biyligin ornyqtyru jolgha qoyylady.

Kez kelgen jazushy ýshin ruhany qúndylyq tanylatyn tuyndy, oqyrman ýshin aqyl-oy qazynasynyng kezekti asyl ónimi ghana. Aqyl oidyng qazynasy – «hat» jazylyp bolghan son, týrli qyrynan oqylyp, týrli qyrynan tәpsirlenip últqa týsindirilui kerek. Bar mәsele onyng ghalymdar men zertteushiler tarapynan qalay týsindirile oqyluynda. Búrynghyday jazushynyng últty tәrbiyeleytin «parasat alany», endigi jerde oqyrman tarapynan «intellektualdy maydan» alanynan úlasty. Árkim osy alanda atoylap, birde dúrysty, birde búrysty óz pikirin qazaqqa jetkizgisi keledi. Sonymen, oqyrman avtor tuyndysynyng jelkesin qiyatyn – ne jendetke, ne onyng baghyn asyratyn perishtedey jebeushisine ainalady. Onyng mәtindemesindegi narrativtik tarih әr oqyrman tarapynan tәpsirlenetin derbes tariyhqa ainalady. Oqyrman ruhany azyqtan lәzzat ala otyryp, óz talgham-týsinigine say oy týiedi.

Bizding maqsat Duman әngimesining qúrylymdyq jәne maghanalyq sóz órbituin birlikte ala otyryp, ondaghy mәtin aluandyghynan adaspay jol tauyp, óz pikirimizdi jariya etu.

Tuyndyny taldau kezinde búrynghyday qúr sipattap shyghudyng ornyn, endi mine birte-birte shygharma mәn-mәnisine boylay otyryp, onyng boyyndaghy әldebir túraqty qúrylymdy tauyp, onyng tanbalyq qasiyetin úghyndyryp berushilik basa bastady. Dumanday iri prozaikterding bar әngimesi týgil bir әngimesining mәtinining mәni sheksiz, óitkeni, ol aqyl-oydyng ýdire qozghalys ýstindegi parasat alany. Bizge qalghany – ondaghy tuyndaghan mazmún týzilimin úghynu. Eger biz bir ghana mәndi tabugha den qoysaq, daghdyly marksistik nemese modagha ainalyp otyrghan psihoanalizdik germenevtikanyng jeteginde keter edik. Óz kezegimizde mәtinning kóp mәndi ekenin qaperde ústay otyryp, solardyng ishindegi óz qolayymyzgha jaqqan oilardyng birin ghana oqyrman nazaryna úsynu.

Búl orayda bizge keregi mәtindik sóz qoldanysynyng emes, avtorlyq oy saptam. Mәtin boyyndaghy últtyq mәdeny kodtardy jolyqtyru arqyly onyng bas-jaghyn aiyramyz. Avtor ústanghan narrativtik aksiya últtyq júmbaqtyng sheshuin oqyrmannyng óz qolyna beredi. Ne dúrys, ne búrys sheshu oqyrmannyng enshisinde qalady. Shygharmanyng hronologiyalyq kody aksionaldy tizbek arqyly adrestatpen qarym-qatynasqa týsedi. Osy kezde tuyndy boyyndaghy jasyryn ýnning simvoldyq alanynyng kenenine kuә  bolamyz. Óitkeni, qalamgerding metatilining  kodtary: habarlau men týiindeulerden túrady.

Biz әngime mәtinin filologiyalyq belgili biri shalajansar baghdardy (әdebiyettanushylyq nemese lingvistikalyq) týsindirip shyghugha emes, onyng boyyndaghy últtyq dýniyetanymnyng qalaysha kórinis  tapqanyn avtorlyq jәne oqyrmandyq iydeyalardyng qozghalysymen týsindiruge den qoydyq. Ángimeni onyng gumanitarlyq ayasynan alshaqtatyp,  neomarksistik әdebiyettanushylyq nemese etnolingvistikalyq túrghydan týsindirip shyghu 2000 jylgha deyingi zertteulerge jarasqanymen, býgingi qazaq ghylymyna opa әpermeydi. Ekstroәdebiyettanushylyq týp negizder tasada qalyp, betermәtindik qúrylym alany – kodty eleusiz qaldyru oryn alady. Avtor ómirge әkelgen hatty  últtyq mәdeniyetpen birlikte almay esh úghyna almaymyz. «Mәdeny Kod» – qazaq janyn úghynudyng gumanitarlyq ghylymdardaghy kilti. Odan basqa kilti әl-әzir eshkim oilap tapqan joq. Ári qazaqtyng qolyna ústatqan joq.

Avtor ýni mәdeny qarym-qatynas ayasynda tarih jәne mifologiyalyq uaqytty iydeologiyalyq uaqyt ayasynda úiystyrady.

«Kókjal» men «Arghymaq» әngimelerining simvolikalyq ayasy – alashy tabu (bóri//peri) – bizding oqigha bastauyna aralasuymyzdy beysimvoldandyryp, avtor ýnining janghyruy simvoldanady. Hattaghy simvol biz ýshin úshqan kóbelek ne  ony ústay alamyz, ne alaqanymyzgha qondyra almay úshyryp alamyz.

Ángimeden oqyrman eki týrli lәzzat alady: utopiyalyq jәne raeldy. Álemge әigili epopeyalardaghy kez kelgen oqighalyq bólikti aqyry ne bolar eken dep key oqyrman (qarapayym oqyrman) attap ótip oqidy. Eng songhy bólikten ózine keregin tapqan qarapayym oqyrman jany jaylanyp shygharmanyng betin  jabady.

Búrynghy aqsýiek oqyrmannyng ornyn aqylman oqyrman bassa, realist qalamgerding ornyn neorealist qalamger basyp otyr. Qazir neorealist qalamger ghana óz oqyrmanyna mәtindik lәzzat syilay alady. Osyny R.Bart «mәtin dostarynyng qoghamy» dep atady. Osy qogham qazaqqa da kelip jetip, ózine mýshelikke oqyrman qabyldap jatyr. Qazir ózining «mәtin dostarynyng qoghamyn» qúra alghan qalamger әdeby baqqa ie bola alady. Ruhany lәzzat syilaghan tuyndyny ómirge әkelu onay emes, «doh» (oy) men paradoxa (oy keregharlyghyn) tizgindey biluge qazaq әngimesinde ekining birining qoly jete bermeydi. Key әngimelerde  «doh» úshyraspasa, key әngimelerde paradoxa atymen joq. Al osy ekeuining birligi jarasqan tuyndylar óte siyrek.

Tәn men ruhty birlikte alu bar da, ekeuin jalanashtay qaqqa jaru bar. Qazirgi Batys aqyl-oyynda olardy birlikte alatyn «mәtin rahaty», tәndi ruhtan bólip alatyn erotizm yrqyndaghy «mәtin lәzzaty» bar. Qazaq búndaydy: «eki qatyn alypsyn, bir pәlege qalypsyn» deydi. Biz osy bir pәlege qaludy búrynghy jәne qazirgi qazaq prozasynda úshyratamyz. Búrynghy qazaq әngimeleri tәndi jayyna qaldyryp, ruhqa lәzzat syilasa, qazirgi qazaq әngimeleri tәn men ruhqa qatar salmaq týsiredi. Sondyqtan, freydizmning jeteginde ketpeytin qazaq әngimeleri bar, freydizmning basy-bayly qúlyna ainalghan qazaq әngimeleri bar.

Tyiymnyng búzyluy basty leytmotiyv. Últtyq dýniyetanymyzda «qasqyrdyng apanyna» tiyispeu sanamyzgha myqtap shegelengen. Osy tyiymdy «Kókjaldyn» keyipker jigitteri búzady. «Qasqyrdyng apanyna tiyisu» M.Áuezovke «Kókserek» hikayatyn jazghyzdy. Ondaghy ilki bastau kóz adam men tabighat arasyndaghy mәngilik kýres. Osy kýresti Duman әngime tilimen sóiletip otyr. Avtor adamdy zúlym kýsh – perige, týz taghysyn beykýnә pendening keyipindegi – perishtege ainaldyrady.

Adamnyng jasampazdyghy – onyng tilsiz tabighatpen kýreste jeniske jetui. Ony kórkem sózben órnekteu qiynnyn-qiyny. Tabighattyng sanaly jәne jabayy tirshilik iyelerining niyetteri men mýddeleri bir jerden eshqashan shyqqan emes. Foliklordan tamyr tartqan bir aqiqat jabayy tabighattyng adamgha dostyghy men qastyghy «Kókjal» men «Arghymaqtyn» bezbenining basyn teng ústaydy.

Endi songhy әngimeden ýzindi bereyik:

– IYә, arghymaq minudi Qúday maghan jazbaghan. Qúdaydyng bermegenin qalay tartyp alasyn. Men osy esegimmen-aq talay jerge baryp keldim, baryp jýrmin. El keybir arghymaq minip arqyrap jýrgenderden jaqsy qarsy alady. Qoghaday japyrylyp, asty-ýstime týsedi.

– Olar sening týp teginning hayuan ekenin bilmeydi ghoy.

– IYә... Mening hayuan keypimdi kórip qoyghan jalghyz sen ghana. Sen.. Sen endi menen tiri qútylmaysyn!..

–       Men be, joq әlde, sen be? – deymin ózimshe qyr kórsetip.

– Áne, analardy kórding be? – dedi ol art jaghynda qara kóbeytip túrghan ózi siyaqty qúbyjyqtardy kórsetip. – Qazir-aq talap tastaydy. Qolymdy bir siltesem jetip jatyr. Byt-shytyndy shygharady.

– Men Qúdaydan basqa eshkimnen qoryqpaymyn. Qoryqsam, ózim-aq sening qanatynnyng astyna tyghylyp, silimtikterinning qataryn tolyqtyra týser edim ghoy. Biraq meni eshkim de satyp ala almaydy, eshkim de qúlaqkesti qúlyna ainaldyra almaydy. Tәnir maghan erekshe quat bergen, Qúdaydyng qamqorlyghynda jýrgen erekshe janmyn. Izdegenim ýnemi aldymnan tabylady. Esh uaqytta jylaghan emespin, óz jaramdy ózim jalap jazyp alamyn.

– Bilem... bilem... Sen kók bórining úrpaghysyn! Ózing de naghyz kókjalsyn! Biz arystandy da, jolbarysty da,  andy da,  barysty da qolgha ýirettik. Ýiretip qana qoyghan joqpyz, qolymyzda oinattyq. Bәri de qúiryqtaryn búlghandatyp qatarymyzgha qosyldy. Biz ne aitsaq, sony isteydi, ne desek, sony sóileydi. Mine, biz qanday kýshtimiz. Al sen qasqyr siyaqty qolgha ýirenbeydi ekensin. Jalpy sen maghan únaysyn. Qaysarlyghyn, tәkapparlyghyn, tektiliging únaydy. Topqa qosylmaysyn, sayaq jýresin. Jeke jortasyn. Sening bar kemshiliging – osy. Mәselen, sen bizge qyzmet etsen, biz de seni jerge tastamaytyn edik qoy!..

–      Ózine senimdiler ghana jeke jortady. Jalghyz jortqandy jaqsy kóremin. Tabighatym sony qalaydy.

–      Qansha myqty bolsang da jalghyz-jarym jýrip kópke topyraq shasha alasyng ba? Shasha almaysyn!..

–      Kópke topyraq shashu oiymda joq. Bolghan da emes.

–      Bilip qoy, bala. «Kóp qorqytady, tereng batyrady», «Jalghyzdyng ýni, jayaudyng shany shyqpas» degen. Odan da bizge qosyl!.. Auzynnan aq may aghyzamyz!..

–      Joq, atama, adam keypindegi hayuangha ainalghannan jalghyzdyghym myng artyq. Óitip auzymnan aq may aqpay-aq qoysyn! Jalghyzdyghymnan osy uaqytqa deyin ólgenim joq, búdan keyin de ómirem qatpaspyn. Eshkimning de ýrer iyti bolghym kelmeydi. Meni qaytesin, óz kýshiktering de jetip artylady ghoy!..»

Avtorlyq kesik «arghymaq ayaghynyn» synuymen ayaqtalyp, keyipkerdi últtyq baghzylyq fanatizminen aryltady. «Jalghyzdyqtan qútyludyn» amalyn keyipkerin ruhany óltiru arqyly (at jalynan qol ýzdiru, yaghni, astyna endigi jerde tek temir túlpar mingizu arqyly) jazushy osylay tabady. Jadysyzdanghan Tobyrdyng ýiirine qosylghan erek personajdy “Eshkimning de ýrer iyti bolghysy kelmgen” Batys pen Shyghys qasiyetsizdendirgen deydeytýrki ruhy almastyrady. Duman mistisizmi rólderdi almastyryp: «qasiyetini – kesirli, kesirlini – qasterlige» ainaldyrady.

Músylman qazaq ýshin – Tәnirlik dindegi babalyq ruh «Zúlym». Osyny bek úghynghan qalamger «rólderdi almastyru» stilistikalyq tәsilin sәtimen qoldanghan. Alghashqy әngimede alash qoghamyn adamy qasqyrgha ainaldyrsa, songhy әngimede – jadysyzdanghan úrpaqty – ayaghy synghan túlpargha balaydy. Últtyq dýniyetanymdy perneley alys tarihpen baylanystyryp suretteu – qazirgi qazaq prozasynyng baghyn ashatyn qalamgelik sheshim.

«Kónilde alang kóp. Ózime senimdi bolsam da, qayta-qayta atyma qaraylaymyn. Shúnqyrdy qoyshy, or qazyp qoymasa deniz. Aldynghy jaqtan kóz ala alar emespin...

Áli-aq alannan arylar kýn tuar. Arghymaghymnyng da ayaghy jazylar...

Ýkili ýmit algha qaray jetelep keledi...»

Duman – shaghyn әngimening sheberi. Ári osy janrda qalam terbep jýrgender arasynda darabozdanyp, ózining tuyndylarynda әdeby әdisti almastyrudyng qas zergeri. Óitkeni, әngime kólemdi janr hikayat pen romangha qaraghanda personaj somdau bolsyn, situasiya qúru bolsyn shúbalanqylyqty esh sýimeydi. Qysqada núsqa narrativtik josyq kerek. Osy josyq – Dumannyng basty shygharmashylyq ústanymy.

Kenestik dәuirden qalghan gumanitarlyq múra – KSRO tarihynan qorghaghan tarihshylardyng kóptigi men marksizm men leninizmnen qorghaghan filosoftardyng moldyghy. Osy kóptik pen moldyqtyng arasyndaghy sausaqpen sanarlyq últtyq tarihshylar men miylettik filosoftardyng aqtandaghyn, yaghny lakanyn tolyqtyryp jýrgen prozaikterding aliternativti tarihy men alashtyq dýniyetanymdaghy filosofiyalyq tolghanystary: kóbine postmoderndik estetika anysynda esse men әngime janrynda keybir tarihshylar men filosoftardyng kókeyinde jýrgen tolghaqty oidy olardan búrynyraq aitatyn mәdeny fenomeni ózimen sanasudy kerek etedi.

Jaqynda ghana aramyzdan ketken aghamyz Didahmet Áshimhanúlynyng «Jyndy jeli» men «Tasqalasy» – prozaikterding aliternativti tarihty proza tilimen qalay sóiletip jýrgeninen habar beredi. Al, búnymen qatar aliternativti tarihtyng kólenkesinen alashtyq dýniyetanymdaghy filosofiyalyq tolghanystardyng elesi seziletin әngimeler de ómirge kele bastady. Biz osynday әngimelerding qataryna Dumannyng qos әngimesi «Kókjal» men «Arghymaqty» qosar edik. Alghashqy әngimede alashtyq dýniyetanymdaghy filosofiyalyq tolghanystardyng elesi basym týsse, songhy әngimede aliternativti tarihtyng kólenkesi qylang beredi. Búnyng bәri jazushy qalamynyng últtyq tarih pen miylettik filosofiyany óz tuyndysyna leytmotiv qylyp ala biluinen dep úqqanymyz jón siyaqty. Búla kýn men qasiretti kýnning kenistiktik-uaqyttyq mezetin shaghyn janr boyyna syidyru qiynnyn-qiyny. Duman osy  qazaqy kenistiktik-uaqyttyq landshaftyny ózindik oi-payymdauymen kórkem shygharmashylyqpen iygere bilgen.

Mysalgha, qalamgerde oqyrmanyn mezi qylatyn úzynsonar portrettik minezdeu joqqa tәn. «Kókjal» әngimesindegi myna qysqa týiindeu «Qorbanday basyp, ýn-týnsiz ilesip kele jatqan úzyn boyly, qapsaghay deneli sary jigit úiqydan jana oyanghan janday marghau ghana:

– Sәlemetsiz be? – dedi auzy jybyr etip» degen qysqa qayyrym oqyrmangha kóp nәrseni anghartyp túr. Keyipkerding jan-dýniyesi men ómirdegi alyp jýrgen ornynyng qanday ekendigin aiyryp biluge jol núsqaydy.

Duman qala túrmysyn da, dala  tirligin de óz әngimelerinde qosylta óriltip, ondaghy qazaq bolmysyn realistik anysta bastap, mistikalyq renktegi suretteuge úlastyruy jas qalamgerlerge ýlgi bolarlyq óz әdeby josyghyn úsynady. Búghan dәlel jazushynyng «Kókjal» jәne «Arghymaq» shygharmalaryndaghy sujettik týzilim.  Bir әngime boyyna birneshe konflikti syidyru onay dýnie emes, әri óz tuyndygerinen asqan sheberlikti talap etedi. Ári osy konflikti tuyndy qansha jerden avtorlyq jasandy shyndyqpen ómirge kelse de, últtyq dýniyetanymnan qara ýzip ketpeui kerek.

«Kókjal» әngimesinde bir emes, tórt konflikti bar bolsa, tap osynday konfliktining kóptigi «Arghymaq» әngimesine de tәn. «Jalghyzdyng jary – Tәniri» deytin «Birding mynmen alysu» motiyvi osylardyng basyn qosady.  Avtor osy konfliktilerdi birde realdy, endi birde mistikalyq anysta tamyljytyp surettep otyrady. Osy әngimelerde kóteriletin taqyryp: «Babasynan qalghan úlygh ta, әidik qylyshty kótere almaghan kishkentay últtyn» zarynan kelip shyghatyn «kishkentay adamnyng tragediyasy». Avtor osy taqyryptyng ayasyn qos әngimesinde asha alghan. Taghy bir atap óteri atalghan әngimelerde avtor Batystyng әdeby mәnerining sonynda ketpey qazaq mәnerimen andy – adamgha, adamdy – hayuangha ruhany ainaldyrudyng ózindik konsepsiyasyn týzedi. Ayan beru, aruaqpen jolyghysu últtyq mistikalyq sujet órimin: «Kókjal» jәne «Arghymaq» әngimelerinde janasha qalypta әngime tinine sheberlikpen kiristiredi. Múhtar Áuezovting «Kóksereginde» bala Qúrmashtyng ólimi realistik anysta bolsa, Dumandaghy Elubay ólimi mistikalyq realizmmen beriledi: «Arlannyng ayaldaytyn týri joq. Súsy basym. Janaryn tez taydyryp әketti.

– Ajalymnyng jetken... Joq, men... Gýlghaysha...  Balalar... Jo... joq... atama, – dedi kýbirlep. Janaryna jas irkildi, iyegi kemsendedi. Kózi  qarauytty, basy ainaldy. Jýregi alyp-úshyp auzyna tyghyldy.  Sol mezet:

– Áke, esindi ji! – degen  dauys estildi. Shoshyna selk ete týsti.  Osydan on jyl búryn qúdyqqa qúlap ólgen túnghysh úlynyng jan dauysy.

– Áke, esindi jiy!.. – Tau-tasty janghyryqtyra dauys taghy qaytalandy.  Jan-jaghyna jaltaqtay qarady. Entelep kele jatqan qasqyrdan basqa kózine eshtene týse qoymady.

– Áke... Áke...

Art jaghyna jalt búrylghan Elubay biyik taudyng úshar basynda túrghan  balasyn kórdi. Shashy jalbyrap ketken, kóilegi kólben-kólbeng etedi. Qol búlghap shaqyryp túrghan siyaqty:

–      Múrat... Múratym menin...  Sen tiri  ekensin  ghoy!.. – Ol  úmtyla berip, etpettey qúlady. Boyyn jiyp túra bergeni sol edi, yryldap kelip sol jaq iyqtan ala týsken ashuly arlan aqsighan azu tisterin batyryp jiberip kýtir-kýtir etkizdi de, júlqylay tartyp qaldy. Ýsti-basyn qan juyp ketken Elubay esi shygha esengiregen kýii tizerlep otyra qaldy.  Kózining aldy túmandanyp, dýnie tónkerilip bara jatqanday kórindi. Múrat... Múratym  menin... – Ernin ghana jybyrlatugha shamasy keldi. IYile berip, etpetinen qúlap týsti. – Múr...at...». Finaldaghy bas keyipker Elubay ólimi onyng atynan tanylady. Ákesining elu jasynda ómirge kelgen shaqalaq mýshel jasynda 50 jetpey qyrshynan qiylady. Adamnyng aty – onyng kólenkesi. «Esiming seni ne tórge shygharady, ne altyn basyndy qor qylady» degen últtyq dýniyetanym búghyp jatady jazushy mәtinining boyynda.

Qos әngimening basyn últtyq «Japandaghy jalghyzdyq» etnomotiyvi qosyp otyr. Elubay – «Japandaghy jalghyz ýidi» hosh kórse, ekinshi keyipker – seyilden janyna pana izdeydi. Batys jazushylary osy motivti әleumettendirip, sayasattandyryp jiberse, Duman atalghan әngilerinde ony filosofiyalandyrady.

Qazirgi qazaq prozasy demarkstenip, yaghni, qazaq sanasyna kommunistik iydeologiya tanghan barsha japsyrmadan arylyp ýlgerdi. Eshkimge «agha әdebiyet» dep jaltaqtaytyn әdeby proseske danghyl jol ashyldy. Qazaq ýshin bir kýngi ómir qyzyghy aldap-arbaytyn altyn tor. Odan ólip qana qútylasyn. Últ tirligin neofilosofiyagha ainaldyru shygharmashylyq iyeleri ýshin basty orynda túrady. Bostandyq biz qol ýzip qalghan qazaq erkindiginin, miylet sanasynyng qiyalday sharyqtauyn proza salasynda keninen sipattap jazugha mýmkindik berdi. “Búl ómir abaqty ghoy sanalygha!?” deytin Maghjan konsepsiyasy týrli anysta surettelip, últ oqyrmandary nazaryna qazaq әngimeleri men hikayat-romandarynda úsynylyp jatyr.

Jol-sapar motiyvi qazaqtyng barsha prozalyq tuyndylarynda kezigetin túraqty jeli. Ol – romanda bir bólek anysta, shaghyn prozalyq tuyndylarda ózindik josyqta beriledi. Asqar Altaydyng últ әdebiyetindegi túnghysh mifologiyalyq romany men Duman Ramazannyng «Arghymaq» әngimesining keyipkerleri ýiden attap shyghulary men astaryna mingen kólikteri de birdey. Biraq. Qos qalamgerding shygharmashylyq josparlary men avtorlyq sheshimderi ghana әr týrli. Asqar aghamyz ýshin qyzdyng ýiden attap shyghuy – oghan ang men adamnyng ghashyq boluy ýshin kerek. Al, Duman qúrdasymyzdyng oigha alghany odan bólek. Suretker men nyshanat tәni men jany qosylghan qosylghan ghashyqtarday shygharmashylyqpen bir-birine sinisip, kirigip ketedi de, tuyndy qazaq mistikalyq realizmining ózgege úqsamaytyn ózindik qas erksheligin tanytyp, oqyrmanyn jylanday arbap, әngimening kózge kórinbes torynda shybynday alasúrtady.

Qos últtyq totemning mistikalyq anysta surettelui sәtimen shyqqan. Eki әngime de zertteushilerden әli talay qayyra soghyp den qoyyna súranyp túr. Biz osy tuyndylardyng eki miftik simvolikasyn ghana qarastyra aldyq. Sóz sonynda Dumannyng әngimelerine qatysty oy aituda songhy nýkte qoydym dep  sanau әbestik. Biz tek qalamger talantyn baghalaushy oqyrman retinde óz oiymyzdy aittyq.

Túlpar ruhynyng «Ayaghy synghan» alash balasy óz mәdeniy  ýstemdigin búryn qúl bolghandargha (Batys pen Shyghysqa) qayyra tana ala ma, almay ma degen auyrgha oimen әlekke týsesin...

Dumannyng «úrpaq pen ilkibaba» súhbattastyghyna qúrylghan mәdeny dialogynan mistikalyq órbip shyqqan: Babasyn kerek qylmaghan týrki tragediyasy kýrsintedi...

Ábil-Serik Ábilqasymúly

Abai.kz