(دۋمان رامازاننىڭ قوس اڭگىمەسى قاقىندا)

قازىرگى قازاق اڭگىمەسى بۇرىنعى رەسەيلىك-كەڭەستىك مانەردە جازۋشىلاردىڭ، قازاقشا ويلاپ، ورىسشا وي تولعايتىنداردىڭ ءسوز قولدانىسىنان ەرەكتەنىپ، تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى سونى سەرپىن، تىڭ سەرپىلىس بەرگەن مەتاتىلدەن تۇرادى. قولىنا قالام ۇستاپ، ءسوز كيەسىنىڭ قۇدىرەتى ءمورى ماڭدايىنا باسىلىپ، جۇرەگىنە جازىلعان  جازۋشى تالانت تالايىنىڭ دەڭگەيىنە قاراماي ەكى ەرەجەگە باعىنادى: ونىڭ ءبىرى – ونەر (بوداندىقتان ادا قازاق مادەنيەتىنىڭ ەستەتيكالىق گۇلدەنۋىنە ءوز ۇلەسىن قال-قادىرىنشە قوسۋ), ال، ەكىنشىسى – شىعارماشىلىق ازابى (كەز كەلگەن الاش اۆتورىنىڭ جەكە شىعارماشىلىق تۇلعا رەتىندە ومىرگە اكەلگەن تۋىندىسىن وڭدەۋى، جاڭا تىڭ ىزدەنىستەرمەن تولىقتىرۋى، بۇرىنعى اعا ادەبيەت (باتىس جانە ورىستىق مادەني كەڭىستىككە جالتاقتاماي) وزىندىك كەمەلدەنۋ جولىنا ءتۇسۋى).

بۇگىندەرى كەمەلىنە كەلىپ، ۇلتتىق پروزاسانىڭ جوعىن تۇگەندەپ، بارىنىڭ باعىن اسىرىپ جۇرگەن ورتا بۋىن وكىلدەرى وقىرمان نازارىنا شىعارماشىلىق جوبالارى مەن شەشىمدەرىنىڭ جيىنتىعىن سوڭعى 10-15 جىلدا جاڭاشا مانەرمەن ۇلتتىق اڭگىمەلەرىنىڭ جاڭا تۇرپاتىمەن ۇسىنىپ ۇلگەردى. زامانالىق قازاق پروزاسىنداعى كوزگە شالىناتىن اۆتورلىق ۇسىنىمداعى جوبالار مەن شەشىمدەر بۇرىنعى اڭگىمە بويىندا اتويلاپ تۇراتىن: تالىمگەرلىك پەن كۋاگەرىلىكتىڭ قاتارىنا مۇرىنىنان سۇيرەپ اكەلىپ، ماتىندەگى اۆتور ەلەسىنىڭ سۇلدەلى ءۇنىن قوستى. بۇرىنعى ءبىر جاقتى اقىلماندىق اۆتور ءۇنى جاڭاشا يسلامدىق جانە ەكزيستەنتسيالىق وي تۇيىندەۋدى قوسىلا وربىتكەن ساتتە، قالامگەر – ابىزعا، عالىم – شىراقشىعا اينالىپ شىعا كەلەدى. وسى شىراقشى (عالىم-وقىرمان) ءوزى وقىعان اڭگىمەسىنە ءبىر ءماندى وي بىلدىرسە، اۆتور ءوز كەزەگىندە قايسىسىنا جابىسارىڭدى بىلمەي دال قىلاتىن – كوپ ويلى بولىپ كەلەتىن تۇيىندەۋلەر جاسايدى.

اباي ەۋروپا اعارتۋشىلىق پروزاسىنىڭ بەلدى وكىلى ريچاردسوندى وقىدى ما، وقىمادى ما ونى ءبىز بىلمەيمىز. بىراق ۇلتپەن ولەڭمەن ەمەس، قارا سوزبەن سۇحباتقا ءتۇسۋدى ءبىرىنشى رەت ءتول ادەبيەتىمىزدە ومىرگە اكەلدى. ونىڭ قارا سوزدەرى مۇقىممۇسىلماندىق كونتسەپتسيالار ۇلتتىق دۇنيەتانىممەن بىتە قايناسقان فيلوسوفيا-ديداكتيكالىق نوۆەللالار تىزبەگى. بىرىنەن-ءبىرىن بولە المايسىڭ، ال، قازىرگى تانىمال قالامگەرلەر، قازاق قارا ءسوزىنىڭ زەرگەرلەرى وسى ءۇردىستى باستى شىعارماشىلىق ۇستانىم ەتىپ ءوز جيناقتارىن جوسپارلى تۇردە وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنۋدا. دۋمان رامازاننىڭ «كوش» جيناعى وسى ءۇردىستى ۇستانىپ، قازاق كەيىگمودەرنىنىڭ سوڭعى 15 جىلداعى قول جەتكەن جەتىستىگى رەتىندە ۇلت وقىرمانىنا جول تارتتى.

قالامگەر – قوعام ەمشىسى. سوندىقتان اۆتور تۇلعاسىن كەيبىردە ۇلت ۇستازى ۇعىمىنان جوعارى قويۋعا تۋرا كەلەدى. بۇرىنعى اتا بۋىن كەڭەستىك ءداۋىردى ۇلىقتاپ، «تالاق تانۋ» سەكىلدى كلاسسيكالىق تۋىندىنى ومىرگە اكەلدى، بۇگىنگى قازاق اڭگىمەسىندە بوداندىقتان ماڭگىرگەن، بوستاندىقتىڭ پارقىن ۇعىنباعان قوعامدى مانسۇقتاۋ باستى ورىنعا شىعىپ، ۇلت جانىنىڭ تۇكپىرىندە قورقاقتاي قوناقتاعان  ۇلتتىق رۋحتى تۇرتپەكتەي وياتۋعا بارىن سالۋ ورىن الىپ وتىر. ءارى الدىنىڭ 4-5 ديپلومى بار ميلەتتىڭ زيالى وقىرمانىنا ءدالمىرسىپ، اقىل ايتۋ قازاق اڭگىمەسىنە وپا اپەرمەيدى. سوندىقتان قازاق اڭگىمەسى ءوزىنىڭ جاڭا فازاسى – ەمشىلىك جانە مامىلەگەرلىك ساتىسىنا اياق باستى. ونى ورتا بۋىننىڭ قالامگەرلەرى ادەبي پروتسەسكە ەنگىزدى. ادەبيەتتانۋ بۇنىمەن ساناسىپ، ءوزىنىڭ قۇپتاۋى مەن قابىلداماۋىن اشىپ مالىمدەۋگە ءتيىس.

ميلەتتىك وبراز بەن ۇلت كەلبەتى بويىنا بايىزداعان قازىرگى قازاق پروزاسىنداعى اۆتور دەگەنىمىز – ءسوز ساپتاۋشىنىڭ ساناعا سەزىلىپ، ويعا ەلەنبەيتىن بەيمازا تۇلعاسى. ونى بىردە – ميستيكالىق، ەندى بىردە – ابىزدىق كەلبەتتە كەزىكتىرەمىز. ەندى بىردە تىپتەن قارا ءۇزىپ، تەك شىعارمادان العان جەكە باستىق اسەرىمىزدىڭ جەتەگىندە عانا قالامىز.  اسقار التاي، دۋمان رامازان، نۇرجان قۋانتايۇلى ت.ب. قالامگەرلەردىڭ كەسەك تۋىندىلارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە شاعىن اڭگىمەلەرىن وقىعان جەرىڭدى جونىنە قالدىرىپ، قايىرا باسىنان باستاپ وقۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ. بۇل نە ءوزى!؟ وقىرمان ويىن ارباعان قانداي سيقىر!؟ بار ماسەلە – ورتا بۋىن قالامگەرلەرىنىڭ اۋەلى ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرىنداعى وقىرمانعا ويىن جەتكىزۋدىڭ امالىن تاپقانى، وسىدان شىعارىپ، ءوز تالانتىنا ءتاۋ ەتەتىن وقىرمانىمەن سۇحباتتاستىققا تۇسە الۋدىڭ كىلتىنە  قول جەتكىزگەنى.

ءبىر قۋانىشتىسى قازىرگى قازاق ادەبيەتتانۋىندا ءسوز ساپتاۋشىنىڭ تۇلعاسىن جايىنا قالدىرعان عالىمدارىمىز ءماتىن جانە بەيماتىندىك شىعارما ءتىنى مەن كەيىپكەر الەمىن جەكە قاراستىرىپ، ءوز ويىن العا شىعارۋعا كوشە باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە اۆتور بەينەسى كومەسكىلەنىپ، ايتىلماي قالعان ويلار وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىلا باستادى. بۇنىڭ جاقسى جاعى دا بار، قالامگەر قاۋىم قارسى شىعىپ ورە تۇرەگەلەتىن جاعى دا بار. جاقسى جاعى – اۆتوردىڭ ايتقان ويىن قۇلپىرتىپ جۇرتقا جەتكىزۋ، ءسوز يەسىنىڭ قارسى شىعاتىن جاعى – شىعارما اۆتورىنىڭ ويعا الماعان دۇنيەسىنىڭ عالىمدار تاراپىنان جاريا ەتىلۋى. وسى ايتىلماعان ويدىڭ، بىراق، «مەنى تانىپ ال» دەپ ءماتىن بويىندا بۇققان پىكىردىڭ  اۆتور دەسپوتتىعىنان ارىلۋى. اۆتور ەندىگى جەردە ءوز شىعارماسىنىڭ جەكە دارا يەسى بولۋدان قالدى. عالىمدار قازىرگى قازاق ادەبيەتتانۋىندا ءسوز ساپتاۋشىنىڭ تۇلعاسىمەن «مىسىق پەن تىشقان» ويناۋعا كوشتى. سولاي دەسەك تە، رولدەر اۋىسىپ وتىرادى. وسى ءرولدىڭ اۋىسۋى ارزان ويدىڭ ەمەس، پاراساتتى پىكىردىڭ جەتەگىندە كەتۋى كەرەك-اق؟!

گۋمانيتارلىق پاراسات الاڭىندا پىكىرلەر الۋاندىعى تۋىنداپ، باتىسشىل جانە ۇلتتىق دىلدەگىلەر اراسىندا مىلتىقسىز مايدان ورىن الىپ جاتىر. وسى ىڭعايدا كەيىگسونىلىقپەن (پوستمودەرنمەن) ىلەسە كەلگەن «اۆتور ءولىمى» كونتسەپتسياسى ورتا ازيالىق عالىمداردىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزسا، تۇرىك عالىمدارىنىڭ بۇعان ەتى ۇيرەنگەن. باتىس اقىل-ويى مىڭ تۇرلەندىرەتىن «اۆتور ءولىمى»، قازاق ءۇشىن بار بولعانى – بايى تۇرىپ ايەلى سويلەيتىن تىرلىك. ەندىگى جەردە قازاق گۋمانيتارلىق عىلىمىندا اۆتور بۇرىنعى ءارى ءسوز، ءارى وي يەسى بولۋ قۇقىعىنان ايرىلىپ، تەك ءسوز ەگەسى دارەگەيىندە قالا باستادى. بۇعان كەي قالامگەرلەرىمىزدىڭ كونگىسى كەلمەسە دە، اسىرەسە، جاس عالىمدار  تاراپىنان «بوگدە سوزگە» (اۆتورلىق تۋىندىعا)  «وي ەگەلىك» ەتۋ ء(وز ويىن تاڭۋ) پروتسەسى ورىن الا باستادى. قازاق ادەبيەتتانۋىنداعى «اۆتور ءولىمى» ۇعىمى دەگەنىمىز – اۆتوردىڭ ءسوزى مەن ويىنىڭ قاققا جارىلۋى. ەندىگى جەردە ءسوز – اۆتوردىكى بولعانىمەن، وي – اۆتوردىكى ەمەس. بىراق، وسى «اۆتور ولىمىنە» قازاق اقىلى-ويى دايىن با!؟ ال، وسى سوزگە دە، ويعا دا شىعارماشىلىق پروتسەسس كەزىندە باسى ءبۇتىن يەلىك ەتەتىن اۆتوردىڭ ءوزى – ءارى سانالى، ءارى ساناسىز حات تۋىندىگەرلىگىن  باستان كەشەدى. سانالىلىقپەن تۋعان رۋح تۇكپىرىنەن شىققان سوزىنە – قوجايىن بولىپ قالا بەرسە، ساناسىزدىقپەن جۇرەك تۇكپىرىنەن تۋعان ءسوزىنىڭ تىزگىنىن – عالىمعا جەتەكتەتىپ جىبەرەدى. وسى عالىمدار ۇيىردەن بولەكتەپ جەتەككە الاتىن جەتىم تاي – «اۆتور ءولىمى» پاراسات الاڭىنداعى داۋ-دامايدىڭ باستاۋ كوزىنە اينالايىن دەپ تۇر. وسى قوڭىرسىعان شالادان زيالى قاۋىمدى ء(ورت سالۋشى مەن ورتكە ورانۋشىعا اينالدىرىپ) قاقققا جاراتىن  جالىنداعان ءورت شىعاراتىن وي ايتۋعا قايسىمىز دايىنبىز!؟

قازىرگى قازاق پروزاسىنداعى كەز كەلگەن تۋىندى – ادەبي فەنومەنگە اينالىپ وتىر. جاڭاشا كوزقاراسپەن شىعارماشىلىق يەسىنىڭ ءوز تۋىندىسىندا نە ايتپاق بولعانىن زەردەلەۋدە كلاسسيكالىق وقىرماننان الشاقتاۋ، نەوكلاسسيكالىق وقىرمانعا جۋىقتاۋ پروتسەسى ورىن الىپ جاتىر. ۇلتتىق گۋمانيتارلىق عىلىمدار توعىسىندا بۇرىنعى بىرىڭعاي فيلولوگيالىق، نە بولماسا بىرىڭعاي لينگۆيستيكالىق وي-تولعاۋدان ارىلعان جاڭاشا اڭىستاعى زەرتتەۋلەر بوي كورسەتە باستادى. 1970 جىلدارعا دەيىنگى تۋىندىلار – كلاسسيكالىق، ياعني، ۇلگىلى-ديداكتيكالىق ۇردىستە جازىلسا، 1970 جىلداردان كەيىنگى تۋىندىلار بىردەن بولماسا دا، ماتىندىك-اۆانگاردتىق، اۆتورلىق تۋىندىگەرلىك مانەردە جازىلا باستادى. بۇرىنعى پروزا ءومىردى الاقانعا سالىپ ايقىنداپ بەرسە، بۇگىنگى پروزا بەلگىلى ءبىر ءسوز ساپتام اياسىندا عانا قالامگەر قولدانعان دايەكسوزدەرگە تولى مادەني كودتار ارقىلى ءوز قۇپياسىن اشادى. سونىمەن بىرگە، قازاق پروزالىق تۋىندىلارىنىڭ جانرىن تاپ باسىپ ايتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى، قالامگەردىڭ جازۋ مانەرىندەگى سينكرەتتىلىك جازۋشىنى ەسسەيستكە، فيلوسوفقا، ميستيككە، ءتىپتى، ۇلتتىق يدەولوگقا دا اينالدىرىپ جىبەرەدى. قالامگەرلەرىمىز تەك ونەردەگى ەستەتيكانىڭ ىعىنا جىعىلۋدان ارىلىپ، وزدەرىنىڭ مادەني كودتارى ارقىلى قوعامدىق ءومىردىڭ ساياسي بولمىسىنا دا ارالاسىپ وتىر.

بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق دۇنيەتانىمىزعا ءتان ميلەت جادىسىنداعى سيمۆولدارعا ارقا سۇيەگەن قازاق پروزاسىنداعى مەتاتىل كەيبىردە ءوزىن-ءوزى جوققا شىعارۋشى دا. دۋمان اڭگىمەلەرىندە قازاقي ۇعىم-تۇسىنىك تاڭبالانىپ ءوزىنىڭ كوپقىرلىلىعىمەن وقىرمانىن دال قىلادى دا، جازۋشىنىڭ اڭگىمەلەرىنە كىمنىڭ ىقپالى، نەنىڭ دەرەك كوز بولىپ وتىرعانى بىرەۋدى سەندىرسە، كەلەسى ءبىر وقىرماندى كۇمانمەن قاراۋعا جەتەلەيدى. بۇنىڭ سەبەبى 1970 جىلعا دەيىن ۇلتتىق ادەبي پروتسەستە اۆتور ءوز اڭگىمەسىنىڭ اكەسى مەن قوجايىنى سانالسا، ەندى اۆتوردى شىعارمادان شەتەتتىپ، ادەبي ۇردىسىمىزگە دەندەپ ەنگەن «اۆتوماتتى حات» ىرقىمەن عالىمدار تاراپىنان «جەتپەگەن جەرىن جەتكىزۋ» ءپرينتسيپى ورنىعا باستادى. بۇل اۆتوردىڭ تۋىندىمەن شىعارماشىلىق بايلانىسىن ءۇزىپ، ەندىگى جەردە «اۆتوماتتى حات» تۇرىندەگى تۋىندى جانە وقىرمان اراسىنداعى پاراساتتى قارىم-قاتىناستىڭ ورناۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى، ءبىز ءسوز يەسى اۆتوردى ەمەس، ونىڭ اقىل-ويىنىڭ مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن بەل بالاسى تۋىندىنى تالداپ وتىرمىز.   سوندىقتان بىزگە كەرەگى – «اۆتور ءولىمى». ء ارى ونىڭ «اۆتورلىق ەلەسى». تۋىندى دەگەنىمىز – رۋحاني ءونىم، پاراسات ازىعى. ونى ءوز بەتىمەن ساناسىنا قالاي ءسىڭىرۋدى وقىرمان ءوزى بىلەدى. ءبىر نارسە ايقىن نە اۆتوردىڭ جەتەگىنە ىلەسەمىز، نە اۆتوردى ەستەن تارس شىعارىپ، تۋىندىنىڭ جەتەگىنە ىلەسەمىز. وسى تارس ەستەن شىعارۋ كەزىندە «اۆتوردى بوساعادان سىعالاتىپ»، ءوز جانىمىزدان جاڭا تۋىندى تاريحىن جازىپ شىعارۋعا قول جەتكىزەمىز. تۋىندىعا ءبىر عانا كوزقاراس تۇرعسىنان ديكتاتۋرالىق بيلىك ورناتۋعا بولمايدى. تەك اۆتورلىق ديكتاتۋرانى قۇلاتىپ، ونىڭ ورنىنا ءار قيلى، ءار ءتۇرلى سيپاتتاعى وقىرمان   بيلىگىن ورنىقتىرۋ جولعا قويىلادى.

كەز كەلگەن جازۋشى ءۇشىن رۋحاني قۇندىلىق تانىلاتىن تۋىندى، وقىرمان ءۇشىن اقىل-وي قازىناسىنىڭ كەزەكتى اسىل ءونىمى عانا. اقىل ويدىڭ قازىناسى – «حات» جازىلىپ بولعان سوڭ، ءتۇرلى قىرىنان وقىلىپ، ءتۇرلى قىرىنان تاپسىرلەنىپ ۇلتقا ءتۇسىندىرىلۋى كەرەك. بار ماسەلە ونىڭ عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان قالاي تۇسىندىرىلە وقىلۋىندا. بۇرىنعىداي جازۋشىنىڭ ۇلتتى تاربيەلەيتىن «پاراسات الاڭى»، ەندىگى جەردە وقىرمان تاراپىنان «ينتەللەكتۋالدى مايدان» الاڭىنان ۇلاستى. اركىم وسى الاڭدا اتويلاپ، بىردە دۇرىستى، بىردە بۇرىستى ءوز پىكىرىن قازاققا جەتكىزگىسى كەلەدى. سونىمەن، وقىرمان اۆتور تۋىندىسىنىڭ جەلكەسىن قياتىن – نە جەندەتكە، نە ونىڭ باعىن اسىراتىن پەرىشتەدەي جەبەۋشىسىنە اينالادى. ونىڭ ماتىندەمەسىندەگى نارراتيۆتىك تاريح ءار وقىرمان تاراپىنان تاپسىرلەنەتىن دەربەس تاريحقا اينالادى. وقىرمان رۋحاني ازىقتان ءلاززات الا وتىرىپ، ءوز تالعام-تۇسىنىگىنە ساي وي تۇيەدى.

ءبىزدىڭ ماقسات دۋمان اڭگىمەسىنىڭ قۇرىلىمدىق جانە ماعانالىق ءسوز ءوربىتۋىن بىرلىكتە الا وتىرىپ، ونداعى ءماتىن الۋاندىعىنان اداسپاي جول تاۋىپ، ءوز پىكىرىمىزدى جاريا ەتۋ.

تۋىندىنى تالداۋ كەزىندە بۇرىنعىداي قۇر سيپاتتاپ شىعۋدىڭ ورنىن، ەندى مىنە بىرتە-بىرتە شىعارما ءمان-مانىسىنە بويلاي وتىرىپ، ونىڭ بويىنداعى الدەبىر تۇراقتى قۇرىلىمدى تاۋىپ، ونىڭ تاڭبالىق قاسيەتىن ۇعىندىرىپ بەرۋشىلىك باسا باستادى. دۋمانداي ءىرى پروزايكتەردىڭ بار اڭگىمەسى تۇگىل ءبىر اڭگىمەسىنىڭ ءماتىنىنىڭ ءمانى شەكسىز، ويتكەنى، ول اقىل-ويدىڭ ۇدىرە قوزعالىس ۇستىندەگى پاراسات الاڭى. بىزگە قالعانى – ونداعى تۋىنداعان مازمۇن ءتۇزىلىمىن ۇعىنۋ. ەگەر ءبىز ءبىر عانا ءماندى تابۋعا دەن قويساق، داعدىلى ماركسيستىك نەمەسە موداعا اينالىپ وتىرعان پسيحواناليزدىك گەرمەنەۆتيكانىڭ جەتەگىندە كەتەر ەدىك. ءوز كەزەگىمىزدە ءماتىننىڭ كوپ ءماندى ەكەنىن قاپەردە ۇستاي وتىرىپ، سولاردىڭ ىشىندەگى ءوز قولايىمىزعا جاققان ويلاردىڭ ءبىرىن عانا وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋ.

بۇل ورايدا بىزگە كەرەگى ماتىندىك ءسوز قولدانىسىنىڭ ەمەس، اۆتورلىق وي ساپتام. ءماتىن بويىنداعى ۇلتتىق مادەني كودتاردى جولىقتىرۋ ارقىلى ونىڭ باس-جاعىن ايىرامىز. اۆتور ۇستانعان نارراتيۆتىك اكتسيا ۇلتتىق جۇمباقتىڭ شەشۋىن وقىرماننىڭ ءوز قولىنا بەرەدى. نە دۇرىس، نە بۇرىس شەشۋ وقىرماننىڭ ەنشىسىندە قالادى. شىعارمانىڭ حرونولوگيالىق كودى اكتسيونالدى تىزبەك ارقىلى ادرەستاتپەن قارىم-قاتىناسقا تۇسەدى. وسى كەزدە تۋىندى بويىنداعى جاسىرىن ءۇننىڭ سيمۆولدىق الاڭىنىڭ كەڭەيۋىنە كۋا  بولامىز. ويتكەنى، قالامگەردىڭ مەتاتىلىنىڭ  كودتارى: حابارلاۋ مەن تۇيىندەۋلەردەن تۇرادى.

ءبىز اڭگىمە ءماتىنىن فيلولوگيالىق بەلگىلى ءبىرى شالاجانسار باعداردى (ادەبيەتتانۋشىلىق نەمەسە لينگۆيستيكالىق) ءتۇسىندىرىپ شىعۋعا ەمەس، ونىڭ بويىنداعى ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ قالايشا كورىنىس  تاپقانىن اۆتورلىق جانە وقىرماندىق يدەيالاردىڭ قوزعالىسىمەن تۇسىندىرۋگە دەن قويدىق. اڭگىمەنى ونىڭ گۋمانيتارلىق اياسىنان الشاقتاتىپ،  نەوماركسيستىك ادەبيەتتانۋشىلىق نەمەسە ەتنولينگۆيستيكالىق تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ شىعۋ 2000 جىلعا دەيىنگى زەرتتەۋلەرگە جاراسقانىمەن، بۇگىنگى قازاق عىلىمىنا وپا اپەرمەيدى. ەكستروادەبيەتتانۋشىلىق ءتۇپ نەگىزدەر تاسادا قالىپ، بەتەرماتىندىك قۇرىلىم الاڭى – كودتى ەلەۋسىز قالدىرۋ ورىن الادى. اۆتور ومىرگە اكەلگەن حاتتى  ۇلتتىق مادەنيەتپەن بىرلىكتە الماي ەش ۇعىنا المايمىز. «مادەني كود» – قازاق جانىن ۇعىنۋدىڭ گۋمانيتارلىق عىلىمدارداعى كىلتى. ودان باسقا كىلتى ءال-ءازىر ەشكىم ويلاپ تاپقان جوق. ءارى قازاقتىڭ قولىنا ۇستاتقان جوق.

اۆتور ءۇنى مادەني قارىم-قاتىناس اياسىندا تاريح جانە ميفولوگيالىق ۋاقىتتى يدەولوگيالىق ۋاقىت اياسىندا ۇيىستىرادى.

«كوكجال» مەن «ارعىماق» اڭگىمەلەرىنىڭ سيمۆوليكالىق اياسى – الاشي تابۋ (بورى//پەرى) – ءبىزدىڭ وقيعا باستاۋىنا ارالاسۋىمىزدى بەيسيمۆولداندىرىپ، اۆتور ءۇنىنىڭ جاڭعىرۋى سيمۆولدانادى. حاتتاعى سيمۆول ءبىز ءۇشىن ۇشقان كوبەلەك نە  ونى ۇستاي الامىز، نە الاقانىمىزعا قوندىرا الماي ۇشىرىپ الامىز.

اڭگىمەدەن وقىرمان ەكى ءتۇرلى ءلاززات الادى: ۋتوپيالىق جانە راەلدى. الەمگە ايگىلى ەپوپەيالارداعى كەز كەلگەن وقيعالىق بولىكتى اقىرى نە بولار ەكەن دەپ كەي وقىرمان (قاراپايىم وقىرمان) اتتاپ ءوتىپ وقيدى. ەڭ سوڭعى بولىكتەن وزىنە كەرەگىن تاپقان قاراپايىم وقىرمان جانى جايلانىپ شىعارمانىڭ بەتىن  جابادى.

بۇرىنعى اقسۇيەك وقىرماننىڭ ورنىن اقىلمان وقىرمان باسسا، رەاليست قالامگەردىڭ ورنىن نەورەاليست قالامگەر باسىپ وتىر. قازىر نەورەاليست قالامگەر عانا ءوز وقىرمانىنا ماتىندىك ءلاززات سىيلاي الادى. وسىنى ر.بارت ء«ماتىن دوستارىنىڭ قوعامى» دەپ اتادى. وسى قوعام قازاققا دا كەلىپ جەتىپ، وزىنە مۇشەلىككە وقىرمان قابىلداپ جاتىر. قازىر ءوزىنىڭ ء«ماتىن دوستارىنىڭ قوعامىن» قۇرا العان قالامگەر ادەبي باققا يە بولا الادى. رۋحاني ءلاززات سىيلاعان تۋىندىنى ومىرگە اكەلۋ وڭاي ەمەس، «dوح» (وي) مەن paradoxa (وي كەرەعارلىعىن) تىزگىندەي بىلۋگە قازاق اڭگىمەسىندە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيدى. كەي اڭگىمەلەردە  «dوح» ۇشىراسپاسا، كەي اڭگىمەلەردە paradoxa اتىمەن جوق. ال وسى ەكەۋىنىڭ بىرلىگى جاراسقان تۋىندىلار وتە سيرەك.

ءتان مەن رۋحتى بىرلىكتە الۋ بار دا، ەكەۋىن جالاڭاشتاي قاققا جارۋ بار. قازىرگى باتىس اقىل-ويىندا ولاردى بىرلىكتە الاتىن ء«ماتىن راحاتى»، ءتاندى رۋحتان ءبولىپ الاتىن ەروتيزم ىرقىنداعى ء«ماتىن ءلاززاتى» بار. قازاق بۇندايدى: «ەكى قاتىن الىپسىڭ، ءبىر پالەگە قالىپسىڭ» دەيدى. ءبىز وسى ءبىر پالەگە قالۋدى بۇرىنعى جانە قازىرگى قازاق پروزاسىندا ۇشىراتامىز. بۇرىنعى قازاق اڭگىمەلەرى ءتاندى جايىنا قالدىرىپ، رۋحقا ءلاززات سىيلاسا، قازىرگى قازاق اڭگىمەلەرى ءتان مەن رۋحقا قاتار سالماق تۇسىرەدى. سوندىقتان، فرەيديزمنىڭ جەتەگىندە كەتپەيتىن قازاق اڭگىمەلەرى بار، فرەيديزمنىڭ باسى-بايلى قۇلىنا اينالعان قازاق اڭگىمەلەرى بار.

تىيىمنىڭ بۇزىلۋى باستى لەيتموتيۆ. ۇلتتىق دۇنيەتانىمىزدا «قاسقىردىڭ اپانىنا» تيىسپەۋ سانامىزعا مىقتاپ شەگەلەنگەن. وسى تىيىمدى «كوكجالدىڭ» كەيىپكەر جىگىتتەرى بۇزادى. «قاسقىردىڭ اپانىنا ءتيىسۋ» م.اۋەزوۆكە «كوكسەرەك» حيكاياتىن جازعىزدى. ونداعى ىلكى باستاۋ كوز ادام مەن تابيعات اراسىنداعى ماڭگىلىك كۇرەس. وسى كۇرەستى دۋمان اڭگىمە تىلىمەن سويلەتىپ وتىر. اۆتور ادامدى زۇلىم كۇش – پەرىگە، ءتۇز تاعىسىن بەيكۇنا پەندەنىڭ كەيىپىندەگى – پەرىشتەگە اينالدىرادى.

ادامنىڭ جاسامپازدىعى – ونىڭ ءتىلسىز تابيعاتپەن كۇرەستە جەڭىسكە جەتۋى. ونى كوركەم سوزبەن ورنەكتەۋ قيىننىڭ-قيىنى. تابيعاتتىڭ سانالى جانە جابايى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ نيەتتەرى مەن مۇددەلەرى ءبىر جەردەن ەشقاشان شىققان ەمەس. فولكلوردان تامىر تارتقان ءبىر اقيقات جابايى تابيعاتتىڭ ادامعا دوستىعى مەن قاستىعى «كوكجال» مەن «ارعىماقتىڭ» بەزبەنىنىڭ باسىن تەڭ ۇستايدى.

ەندى سوڭعى اڭگىمەدەن ءۇزىندى بەرەيىك:

– ءيا، ارعىماق ءمىنۋدى قۇداي ماعان جازباعان. قۇدايدىڭ بەرمەگەنىن قالاي تارتىپ الاسىڭ. مەن وسى ەسەگىممەن-اق تالاي جەرگە بارىپ كەلدىم، بارىپ ءجۇرمىن. ەل كەيبىر ارعىماق ءمىنىپ ارقىراپ جۇرگەندەردەن جاقسى قارسى الادى. قوعاداي جاپىرىلىپ، استى-ۇستىمە تۇسەدى.

– ولار سەنىڭ ءتۇپ تەگىڭنىڭ حايۋان ەكەنىن بىلمەيدى عوي.

– ءيا... مەنىڭ حايۋان كەيپىمدى كورىپ قويعان جالعىز سەن عانا. سەن.. سەن ەندى مەنەن ءتىرى قۇتىلمايسىڭ!..

–       مەن بە، جوق الدە، سەن بە؟ – دەيمىن وزىمشە قىر كورسەتىپ.

– انە، انالاردى كوردىڭ بە؟ – دەدى ول ارت جاعىندا قارا كوبەيتىپ تۇرعان ءوزى سياقتى قۇبىجىقتاردى كورسەتىپ. – قازىر-اق تالاپ تاستايدى. قولىمدى ءبىر سىلتەسەم جەتىپ جاتىر. بىت-شىتىڭدى شىعارادى.

– مەن قۇدايدان باسقا ەشكىمنەن قورىقپايمىن. قورىقسام، ءوزىم-اق سەنىڭ قاناتىڭنىڭ استىنا تىعىلىپ، سىلىمتىكتەرىڭنىڭ قاتارىن تولىقتىرا تۇسەر ەدىم عوي. بىراق مەنى ەشكىم دە ساتىپ الا المايدى، ەشكىم دە قۇلاقكەستى قۇلىنا اينالدىرا المايدى. ءتاڭىر ماعان ەرەكشە قۋات بەرگەن، قۇدايدىڭ قامقورلىعىندا جۇرگەن ەرەكشە جانمىن. ىزدەگەنىم ۇنەمى الدىمنان تابىلادى. ەش ۋاقىتتا جىلاعان ەمەسپىن، ءوز جارامدى ءوزىم جالاپ جازىپ الامىن.

– بىلەم... بىلەم... سەن كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعىسىڭ! ءوزىڭ دە ناعىز كوكجالسىڭ! ءبىز ارىستاندى دا، جولبارىستى دا،  ايۋدى دا،  بارىستى دا قولعا ۇيرەتتىك. ۇيرەتىپ قانا قويعان جوقپىز، قولىمىزدا ويناتتىق. ءبارى دە قۇيرىقتارىن بۇلعاڭداتىپ قاتارىمىزعا قوسىلدى. ءبىز نە ايتساق، سونى ىستەيدى، نە دەسەك، سونى سويلەيدى. مىنە، ءبىز قانداي كۇشتىمىز. ال سەن قاسقىر سياقتى قولعا ۇيرەنبەيدى ەكەنسىڭ. جالپى سەن ماعان ۇنايسىڭ. قايسارلىعىڭ، تاكاپپارلىعىڭ، تەكتىلىگىڭ ۇنايدى. توپقا قوسىلمايسىڭ، ساياق جۇرەسىڭ. جەكە جورتاسىڭ. سەنىڭ بار كەمشىلىگىڭ – وسى. ماسەلەن، سەن بىزگە قىزمەت ەتسەڭ، ءبىز دە سەنى جەرگە تاستامايتىن ەدىك قوي!..

–      وزىنە سەنىمدىلەر عانا جەكە جورتادى. جالعىز جورتقاندى جاقسى كورەمىن. تابيعاتىم سونى قالايدى.

–      قانشا مىقتى بولساڭ دا جالعىز-جارىم ءجۇرىپ كوپكە توپىراق شاشا الاسىڭ با؟ شاشا المايسىڭ!..

–      كوپكە توپىراق شاشۋ ويىمدا جوق. بولعان دا ەمەس.

–      ءبىلىپ قوي، بالا. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى»، «جالعىزدىڭ ءۇنى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەگەن. ودان دا بىزگە قوسىل!.. اۋزىڭنان اق ماي اعىزامىز!..

–      جوق، اتاما، ادام كەيپىندەگى حايۋانعا اينالعاننان جالعىزدىعىم مىڭ ارتىق. ءويتىپ اۋزىمنان اق ماي اقپاي-اق قويسىن! جالعىزدىعىمنان وسى ۋاقىتقا دەيىن ولگەنىم جوق، بۇدان كەيىن دە ومىرەم قاتپاسپىن. ەشكىمنىڭ دە ۇرەر ءيتى بولعىم كەلمەيدى. مەنى قايتەسىڭ، ءوز كۇشىكتەرىڭ دە جەتىپ ارتىلادى عوي!..»

اۆتورلىق كەسىك «ارعىماق اياعىنىڭ» سىنۋىمەن اياقتالىپ، كەيىپكەردى ۇلتتىق باعزىلىق فاناتيزمىنەن ارىلتادى. «جالعىزدىقتان قۇتىلۋدىڭ» امالىن كەيىپكەرىن رۋحاني ءولتىرۋ ارقىلى (ات جالىنان قول ءۇزدىرۋ، ياعني، استىنا ەندىگى جەردە تەك تەمىر تۇلپار مىنگىزۋ ارقىلى) جازۋشى وسىلاي تابادى. جادىسىزدانعان توبىردىڭ ۇيىرىنە قوسىلعان ەرەك پەرسوناجدى “ەشكىمنىڭ دە ۇرەر ءيتى بولعىسى كەلمگەن” باتىس پەن شىعىس قاسيەتسىزدەندىرگەن دەيدەيتۇركى رۋحى الماستىرادى. دۋمان ءميستيتسيزمى رولدەردى الماستىرىپ: «قاسيەتىنى – كەسىرلى، كەسىرلىنى – قاستەرلىگە» اينالدىرادى.

مۇسىلمان قازاق ءۇشىن – تاڭىرلىك دىندەگى بابالىق رۋح «زۇلىم». وسىنى بەك ۇعىنعان قالامگەر «رولدەردى الماستىرۋ» ستيليستيكالىق ءتاسىلىن ساتىمەن قولدانعان. العاشقى اڭگىمەدە الاش قوعامىن ادامي قاسقىرعا اينالدىرسا، سوڭعى اڭگىمەدە – جادىسىزدانعان ۇرپاقتى – اياعى سىنعان تۇلپارعا بالايدى. ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى پەرنەلەي الىس تاريحپەن بايلانىستىرىپ سۋرەتتەۋ – قازىرگى قازاق پروزاسىنىڭ باعىن اشاتىن قالامگەلىك شەشىم.

«كوڭىلدە الاڭ كوپ. وزىمە سەنىمدى بولسام دا، قايتا-قايتا اتىما قارايلايمىن. شۇڭقىردى قويشى، ور قازىپ قويماسا دەڭىز. الدىڭعى جاقتان كوز الا الار ەمەسپىن...

ءالى-اق الاڭنان ارىلار كۇن تۋار. ارعىماعىمنىڭ دا اياعى جازىلار...

ۇكىلى ءۇمىت العا قاراي جەتەلەپ كەلەدى...»

دۋمان – شاعىن اڭگىمەنىڭ شەبەرى. ءارى وسى جانردا قالام تەربەپ جۇرگەندەر اراسىندا دارابوزدانىپ، ءوزىنىڭ تۋىندىلارىندا ادەبي ءادىستى الماستىرۋدىڭ قاس زەرگەرى. ويتكەنى، اڭگىمە كولەمدى جانر حيكايات پەن رومانعا قاراعاندا پەرسوناج سومداۋ بولسىن، سيتۋاتسيا قۇرۋ بولسىن شۇبالاڭقىلىقتى ەش سۇيمەيدى. قىسقادا نۇسقا نارراتيۆتىك جوسىق كەرەك. وسى جوسىق – دۋماننىڭ باستى شىعارماشىلىق ۇستانىمى.

كەڭەستىك داۋىردەن قالعان گۋمانيتارلىق مۇرا – كسرو تاريحىنان قورعاعان تاريحشىلاردىڭ كوپتىگى مەن ماركسيزم مەن لەنينيزمنەن قورعاعان فيلوسوفتاردىڭ مولدىعى. وسى كوپتىك پەن مولدىقتىڭ اراسىنداعى ساۋساقپەن سانارلىق ۇلتتىق تاريحشىلار مەن ميلەتتىك فيلوسوفتاردىڭ اقتاڭداعىن، ياعني لاكانىن تولىقتىرىپ جۇرگەن پروزايكتەردىڭ التەرناتيۆتى تاريحى مەن الاشتىق دۇنيەتانىمداعى فيلوسوفيالىق تولعانىستارى: كوبىنە پوستمودەرندىك ەستەتيكا اڭىسىندا ەسسە مەن اڭگىمە جانرىندا كەيبىر تاريحشىلار مەن فيلوسوفتاردىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تولعاقتى ويدى ولاردان بۇرىنىراق ايتاتىن مادەني فەنومەنى وزىمەن ساناسۋدى كەرەك ەتەدى.

جاقىندا عانا ارامىزدان كەتكەن اعامىز ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ «جىندى جەلى» مەن «تاسقالاسى» – پروزايكتەردىڭ التەرناتيۆتى تاريحتى پروزا تىلىمەن قالاي سويلەتىپ جۇرگەنىنەن حابار بەرەدى. ال، بۇنىمەن قاتار التەرناتيۆتى تاريحتىڭ كولەڭكەسىنەن الاشتىق دۇنيەتانىمداعى فيلوسوفيالىق تولعانىستاردىڭ ەلەسى سەزىلەتىن اڭگىمەلەر دە ومىرگە كەلە باستادى. ءبىز وسىنداي اڭگىمەلەردىڭ قاتارىنا دۋماننىڭ قوس اڭگىمەسى «كوكجال» مەن «ارعىماقتى» قوسار ەدىك. العاشقى اڭگىمەدە الاشتىق دۇنيەتانىمداعى فيلوسوفيالىق تولعانىستاردىڭ ەلەسى باسىم تۇسسە، سوڭعى اڭگىمەدە التەرناتيۆتى تاريحتىڭ كولەڭكەسى قىلاڭ بەرەدى. بۇنىڭ ءبارى جازۋشى قالامىنىڭ ۇلتتىق تاريح پەن ميلەتتىك فيلوسوفيانى ءوز تۋىندىسىنا لەيتموتيۆ قىلىپ الا بىلۋىنەن دەپ ۇققانىمىز ءجون سياقتى. بۇلا كۇن مەن قاسىرەتتى كۇننىڭ كەڭىستىكتىك-ۋاقىتتىق مەزەتىن شاعىن جانر بويىنا سىيدىرۋ قيىننىڭ-قيىنى. دۋمان وسى  قازاقي كەڭىستىكتىك-ۋاقىتتىق لاندشافتىنى وزىندىك وي-پايىمداۋىمەن كوركەم شىعارماشىلىقپەن يگەرە بىلگەن.

مىسالعا، قالامگەردە وقىرمانىن مەزى قىلاتىن ۇزىنسونار پورترەتتىك مىنەزدەۋ جوققا ءتان. «كوكجال» اڭگىمەسىندەگى مىنا قىسقا تۇيىندەۋ «قورباڭداي باسىپ، ءۇن-ءتۇنسiز iلەسiپ كەلە جاتقان ۇزىن بويلى، قاپساعاي دەنەلi سارى جiگiت ۇيقىدان جاڭا ويانعان جانداي مارعاۋ عانا:

– سالەمەتسiز بە؟ – دەدi اۋزى جىبىر ەتىپ» دەگەن قىسقا قايىرىم وقىرمانعا كوپ نارسەنى اڭعارتىپ تۇر. كەيىپكەردىڭ جان-دۇنيەسى مەن ومىردەگى الىپ جۇرگەن ورنىنىڭ قانداي ەكەندىگىن ايىرىپ بىلۋگە جول نۇسقايدى.

دۋمان قالا تۇرمىسىن دا، دالا  تىرلىگىن دە ءوز اڭگىمەلەرىندە قوسىلتا ءورىلتىپ، ونداعى قازاق بولمىسىن رەاليستىك اڭىستا باستاپ، ميستيكالىق رەڭكتەگى سۋرەتتەۋگە ۇلاستىرۋى جاس قالامگەرلەرگە ۇلگى بولارلىق ءوز ادەبي جوسىعىن ۇسىنادى. بۇعان دالەل جازۋشىنىڭ «كوكجال» جانە «ارعىماق» شىعارمالارىنداعى سيۋجەتتىك ءتۇزىلىم.  ءبىر اڭگىمە بويىنا بىرنەشە كونفليكتى سىيدىرۋ وڭاي دۇنيە ەمەس، ءارى ءوز تۋىندىگەرىنەن اسقان شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى. ءارى وسى كونفليكتى تۋىندى قانشا جەردەن اۆتورلىق جاساندى شىندىقپەن ومىرگە كەلسە دە، ۇلتتىق دۇنيەتانىمنان قارا ءۇزىپ كەتپەۋى كەرەك.

«كوكجال» اڭگىمەسىندە ءبىر ەمەس، ءتورت كونفليكتى بار بولسا، تاپ وسىنداي كونفليكتىنىڭ كوپتىگى «ارعىماق» اڭگىمەسىنە دە ءتان. «جالعىزدىڭ جارى – ءتاڭىرى» دەيتىن ء«بىردىڭ مىڭمەن الىسۋ» ءموتيۆى وسىلاردىڭ باسىن قوسادى.  اۆتور وسى كونفليكتىلەردى بىردە رەالدى، ەندى بىردە ميستيكالىق اڭىستا تامىلجىتىپ سۋرەتتەپ وتىرادى. وسى اڭگىمەلەردە كوتەرىلەتىن تاقىرىپ: «باباسىنان قالعان ۇلىع تا، ايدىك قىلىشتى كوتەرە الماعان كىشكەنتاي ۇلتتىڭ» زارىنان كەلىپ شىعاتىن «كىشكەنتاي ادامنىڭ تراگەدياسى». اۆتور وسى تاقىرىپتىڭ اياسىن قوس اڭگىمەسىندە اشا العان. تاعى ءبىر اتاپ وتەرى اتالعان اڭگىمەلەردە اۆتور باتىستىڭ ادەبي مانەرىنىڭ سوڭىندا كەتپەي قازاق مانەرىمەن اڭدى – ادامعا، ادامدى – حايۋانعا رۋحاني اينالدىرۋدىڭ وزىندىك كونتسەپتسياسىن تۇزەدى. ايان بەرۋ، ارۋاقپەن جولىعىسۋ ۇلتتىق ميستيكالىق سيۋجەت ءورىمىن: «كوكجال» جانە «ارعىماق» اڭگىمەلەرىندە جاڭاشا قالىپتا اڭگىمە تىنىنە شەبەرلىكپەن كىرىستىرەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «كوكسەرەگىندە» بالا قۇرماشتىڭ ءولىمى رەاليستىك اڭىستا بولسا، دۋمانداعى ەلۋباي ءولىمى ميستيكالىق رەاليزممەن بەرىلەدى: «ارلاننىڭ ايالدايتىن ءتۇرi جوق. سۇسى باسىم. جانارىن تەز تايدىرىپ اكەتتi.

– اجالىمنىڭ جەتكەن... جوق، مەن... گۇلعايشا...  بالالار... جو... جوق... اتاما، – دەدi كۇبiرلەپ. جانارىنا جاس iركiلدi, يەگi كەمسەڭدەدi. كوزi  قاراۋىتتى، باسى اينالدى. جۇرەگi الىپ-ۇشىپ اۋزىنا تىعىلدى.  سول مەزەت:

– اكە، ەسiڭدi جي! – دەگەن  داۋىس ەستiلدi. شوشىنا سەلك ەتە ءتۇستi.  وسىدان ون جىل بۇرىن قۇدىققا قۇلاپ ولگەن تۇڭعىش ۇلىنىڭ جان داۋىسى.

– اكە، ەسiڭدi جي!.. – تاۋ-تاستى جاڭعىرىقتىرا داۋىس تاعى قايتالاندى.  جان-جاعىنا جالتاقتاي قارادى. ەنتەلەپ كەلە جاتقان قاسقىردان باسقا كوزiنە ەشتەڭە تۇسە قويمادى.

– اكە... اكە...

ارت جاعىنا جالت بۇرىلعان ەلۋباي بيiك تاۋدىڭ ۇشار باسىندا تۇرعان  بالاسىن كوردi. شاشى جالبىراپ كەتكەن، كويلەگi كولبەڭ-كولبەڭ ەتەدi. قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرعان سياقتى:

–      مۇرات... مۇراتىم مەنiڭ...  سەن تiرi  ەكەنسiڭ  عوي!.. – ول  ۇمتىلا بەرiپ، ەتپەتتەي قۇلادى. بويىن جيىپ تۇرا بەرگەنi سول ەدi, ىرىلداپ كەلiپ سول جاق يىقتان الا تۇسكەن اشۋلى ارلان اقسيعان ازۋ تiستەرiن باتىرىپ جiبەرiپ كۇتiر-كۇتiر ەتكiزدi دە، جۇلقىلاي تارتىپ قالدى. ءۇستi-باسىن قان جۋىپ كەتكەن ەلۋباي ەسi شىعا ەسەڭگiرەگەن كۇيi تiزەرلەپ وتىرا قالدى.  كوزiنiڭ الدى تۇماندانىپ، دۇنيە توڭكەرiلiپ بارا جاتقانداي كورiندi. مۇرات... مۇراتىم  مەنiڭ... – ەرنiن عانا جىبىرلاتۋعا شاماسى كەلدى. يiلە بەرiپ، ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇستi. – مۇر...ات...». فينالداعى باس كەيىپكەر ەلۋباي ءولىمى ونىڭ اتىنان تانىلادى. اكەسىنىڭ ەلۋ جاسىندا ومىرگە كەلگەن شاقالاق مۇشەل جاسىندا 50 جەتپەي قىرشىنان قيىلادى. ادامنىڭ اتى – ونىڭ كولەڭكەسى. «ەسىمىڭ سەنى نە تورگە شىعارادى، نە التىن باسىڭدى قور قىلادى» دەگەن ۇلتتىق دۇنيەتانىم بۇعىپ جاتادى جازۋشى ءماتىنىنىڭ بويىندا.

قوس اڭگىمەنىڭ باسىن ۇلتتىق «جاپانداعى جالعىزدىق» ەتنوموتيۆى قوسىپ وتىر. ەلۋباي – «جاپانداعى جالعىز ءۇيدى» حوش كورسە، ەكىنشى كەيىپكەر – سەيىلدەن جانىنا پانا ىزدەيدى. باتىس جازۋشىلارى وسى ءموتيۆتى الەۋمەتتەندىرىپ، ساياساتتاندىرىپ جىبەرسە، دۋمان اتالعان اڭگىلەرىندە ونى فيلوسوفيالاندىرادى.

قازىرگى قازاق پروزاسى دەماركستەنىپ، ياعني، قازاق ساناسىنا كوممۋنيستىك يدەولوگيا تاڭعان بارشا جاپسىرمادان ارىلىپ ۇلگەردى. ەشكىمگە «اعا ادەبيەت» دەپ جالتاقتايتىن ادەبي پروتسەسكە داڭعىل جول اشىلدى. قازاق ءۇشىن ءبىر كۇنگى ءومىر قىزىعى الداپ-اربايتىن التىن تور. ودان ءولىپ قانا قۇتىلاسىڭ. ۇلت تىرلىگىن نەوفيلوسوفياعا اينالدىرۋ شىعارماشىلىق يەلەرى ءۇشىن باستى ورىندا تۇرادى. بوستاندىق ءبىز قول ءۇزىپ قالعان قازاق ەركىندىگىنىڭ، ميلەت ساناسىنىڭ قيالداي شارىقتاۋىن پروزا سالاسىندا كەڭىنەن سيپاتتاپ جازۋعا مۇمكىندىك بەردى. “بۇل ءومىر اباقتى عوي سانالىعا!؟” دەيتىن ماعجان كونتسەپتسياسى ءتۇرلى اڭىستا سۋرەتتەلىپ، ۇلت وقىرماندارى نازارىنا قازاق اڭگىمەلەرى مەن حيكايات-روماندارىندا ۇسىنىلىپ جاتىر.

جول-ساپار ءموتيۆى قازاقتىڭ بارشا پروزالىق تۋىندىلارىندا كەزىگەتىن تۇراقتى جەلى. ول – روماندا ءبىر بولەك اڭىستا، شاعىن پروزالىق تۋىندىلاردا وزىندىك جوسىقتا بەرىلەدى. اسقار التايدىڭ ۇلت ادەبيەتىندەگى تۇڭعىش ميفولوگيالىق رومانى مەن دۋمان رامازاننىڭ «ارعىماق» اڭگىمەسىنىڭ كەيىپكەرلەرى ۇيدەن اتتاپ شىعۋلارى مەن استارىنا مىنگەن كولىكتەرى دە بىردەي. بىراق. قوس قالامگەردىڭ شىعارماشىلىق جوسپارلارى مەن اۆتورلىق شەشىمدەرى عانا ءار ءتۇرلى. اسقار اعامىز ءۇشىن قىزدىڭ ۇيدەن اتتاپ شىعۋى – وعان اڭ مەن ادامنىڭ عاشىق بولۋى ءۇشىن كەرەك. ال، دۋمان قۇرداسىمىزدىڭ ويعا العانى ودان بولەك. سۋرەتكەر مەن نىشانات ءتانى مەن جانى قوسىلعان قوسىلعان عاشىقتارداي شىعارماشىلىقپەن ءبىر-بىرىنە ءسىڭىسىپ، كىرىگىپ كەتەدى دە، تۋىندى قازاق ميستيكالىق رەاليزمىنىڭ وزگەگە ۇقسامايتىن وزىندىك قاس ەركشەلىگىن تانىتىپ، وقىرمانىن جىلانداي ارباپ، اڭگىمەنىڭ كوزگە كورىنبەس تورىندا شىبىنداي الاسۇرتادى.

قوس ۇلتتىق توتەمنىڭ ميستيكالىق اڭىستا سۋرەتتەلۋى ساتىمەن شىققان. ەكى اڭگىمە دە زەرتتەۋشىلەردەن ءالى تالاي قايىرا سوعىپ دەن قويۋىنا سۇرانىپ تۇر. ءبىز وسى تۋىندىلاردىڭ ەكى ميفتىك سيمۆوليكاسىن عانا قاراستىرا الدىق. ءسوز سوڭىندا دۋماننىڭ اڭگىمەلەرىنە قاتىستى وي ايتۋدا سوڭعى نۇكتە قويدىم دەپ  ساناۋ ابەستىك. ءبىز تەك قالامگەر تالانتىن باعالاۋشى وقىرمان رەتىندە ءوز ويىمىزدى ايتتىق.

تۇلپار رۋحىنىڭ «اياعى سىنعان» الاش بالاسى ءوز مادەني  ۇستەمدىگىن بۇرىن قۇل بولعاندارعا (باتىس پەن شىعىسقا) قايىرا تاڭا الا ما، الماي ما دەگەن اۋىرعا ويمەن الەككە تۇسەسىڭ...

دۋماننىڭ «ۇرپاق پەن ىلكىبابا» سۇحباتتاستىعىنا قۇرىلعان مادەني ديالوگىنان ميستيكالىق ءوربىپ شىققان: باباسىن كەرەك قىلماعان تۇركى تراگەدياسى كۇرسىنتەدى...

ءابىل-سەرىك ابىلقاسىمۇلى

Abai.kz