(Ayaqtalmaghan súhbat)

Sayram audany − qasiyetti Sansyz Baptar mekeni. Jeri − júmaq, dalasy − baytaq ólkede talay talanttar tughan. Solardyng biri, aqyn, audarmashy, sazger, Saha-Yakutiya Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri, A.Fadeev atyndaghy jәne «Alash» Halyqaralyq әdeby syilyqtarynyn, sonday-aq, «Tәuelsizdikting 10 jyldyghy» merekelik medali men «Qúrmet» ordenining iyegeri − Túrsynay Orazbaeva. Qazaqtyng ayauly aqyn qyzy Mәskeuden «nauqastanyp kelipti» degendi estigende, ata dәstýrmen aldyna kónil súray barghan edik.

− Mәskeu jayly aitynyzshy, әpke.

− Mәskeu − kóp últty qala. Adamdarynyng bәri asyghys. Árli-berli sapyrylysyp jatady. Kóshelerinde adasqanday bolsan, ketip bara jatqan jolaushydan jón súraugha batyna almaysyn. Qarapayym jangha Mәskeuge baru arman kóringenmen, biznesmender topyrlap kýnde kelip jatady. Biz jaqtan barghan biznesmender yrdu-dyrdu restorandardan shyqpay, myng dollargha qinalmay týstenip ketedi eken. Osyny estigende: «Jetisken ekensinder!» − dep yzam keledi. Odan da sol qarajatty jetim-jesir, múqtaj jandargha berse ghoy, sauaby tiyer edi.

− Qazaqtyng talay ziyalysy Mәskeu jayly qalam terbegen. Kórkem әdebiyet boyynsha sizding ólenderiniz ben Aygýl Kemelbaevanyng hikayaty arqyly Mәskeuge qanyqpyz. Tughan elge degen saghynysh Aygýlding prozasynda «sýt qúbyryna» ainalypty...

− IYә, iә oqygham. El men jerding qadirin jyraqta jýrgen adam qatty sezinedi. Saghynysh − qiyaldy qanattandyrady. Jalpy adamzattyng qiyaly jýirik qoy. Aygýlden qanshama jyldar búryn, Saha elinen telegey-teniz bop, buyrqana aqqan Lena, Niurba, Marha, Taatta ózenderin kórdim. Abaysyzda týsip ketken adamdy jútyp jibere jazdaydy. Kól-kósir su jergilikti halyqty әbden mezi etken. Kýn jylynsa boldy, say-salany arnasyn asyp kóterilgen su alyp ketedi. My batpaqqa batyp, nemese tasqyn sugha ketip ólgen adam shyghyny kóp. Mening kóz aldyma shól dalada kenezesi keuip, túzgha shógip, qayrandap qalghan Araldaghy kemeler elesteydi. Sondayda: «Tayga menen Aziyanyng arasyn jalghaytyn kanal salynsa ghoy,» − dep armandaytynmyn. Ghalymdar da tiyimdi joba jóninde zertteulerin úsynyp jýrdi. Keyin odaqtas elder taraghan son, әrkim óz dýniyesin qoryp, búldap jatqanynda әkimder bas qatyryp jatsyn ba, ýzdik dep tanylghan jobalar kәdege aspay qaldy. Soghan әli kýnge jýregim auyrady, sebebi eki elding mún-múqtajyn kózben kórip, janymmen sezingen pende em...

− Jana sózinizde әkimder jóninde aityp qaldynyz. Jalpy aq jaghalylar jayynda ne deysiz?

− Men ómir boyy әkimdermen til tabysa almadym. Qatar zamandastarymnyng әdeby keshteri men kezdesuleri jergilikti biylikting qoldap-qolpashtauymen ótip jatady. Olargha qarap, әri sýisinip, әri qyzyghyp jýrsem, saylau kezderinde әlgi ózing aityp otyrghan aq jaghalylardyng shashbauyn zamandastarym kóterip jýredi. Sodan dýniyening sen − maghan, men − saghan aiyrbas ekendigin úqtym. Ónerge qashan da shynayylyq, tazalyq kerek qoy.

− Al tughan jerinizdegi әkim-qaralar sizge qanday syi-qúrmet kórsetti?

− E-ee, ainalayyn-ay! Álimsaqtan aqyn babalarymyz shen-shekpendilermen alysyp, óz dәuirinde biylikten qoldau tappaghan. Búl jerde «saray aqyndary» turaly әngime jogharydaghyday. Biyliktegilerding aqyn-jazushylar  ýshin qadiri qalmady, al biyliktegiler ýshin  aqyn-jazushylardyng sýikimi qashty. Jan balasynan jasyryp kelip edim, saghan shynymdy aitayyn. Shymkenttegi shygharmashylyq keshte әkimning orynbasary sahnagha shyghyp: «Sayram audanynyng atynan mashina! − degende, meni qoyshy, otyrghan júrt dýr silkindi. Mәrtebem ýshin, halqym quandy. Basqalar siyaqty aqyn da adam. Sahnadan shyqqasyn, konvertti ashsam, ishi bos! Atqaminerlerding múnysy qay mazaghy deymin kýiinip. Kóz be kóz, jýz be jýz sanap almaghan son, sózimdi qalay dәleldermin?! Sodan keyin tughan jerde biylik jýrgizgen aq jaghalylar meni izdemedi, men olardy izdemedim. Biraq búghan da tәube, osynday jalghan qoshemetting ózi Ersinbek aghama (Qoybagharúlyn aitady) búiyrmay ketti ghoy.

Berdi eken dep, bayyp ketpeymin. Joq eken dep, qúday bergen daryn joghalmaydy. Kónil-daghy... Aragha jyldar salyp, biylik ókilderi «Sayram audanynyng qúrmetti azamaty» ataghyn berdi. Olardyng yqylas-peyilderine razymyn.

− Túrsynay-әpke, kónil-kýiinizdi týsirip jiberdim ghoy deymin. Mәrtebenizdi kótergen kezdesuler jayly eske alynyzshy...

− Men óz ónerime alghashqy qúrmetti Saha elinen kórippin. Sol elding tanymal aqyn-jazushylarymen tyghyz shygharmashylyq qarym-qatynasta boldym. Men olardy, olar meni audardy. Jolym týsken әrbir saparymda el-júrty tikesinen tik túryp, shet elding preziydentin qarsy alghanday qúrmetpen kýtip alady, qúrmetpen shygharyp salady. Saha-Yakutiya avtonomiyaly Respublikasynyng preziydenti «Saha-Yakutiya Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri» ataghyn saltanatty týrde óz qolymen tabystaghan.

Keyingi qúrmetti Ózbekstan elining basshysynan kórdim. Tashkent qalasynda qazaqstandyq jas aqyn-jazushylardyng kezekti basqosuy ótip jatty. Delegasiya qúramynda men de barmyn. Sol saparda, Álisher Nauayy atyndaghy drama teatrda úiymdastyrylghan kezdesude «Ózbek bauyrlargha» atty ólenimdi oqyp berdim:

«Nauayyndy sýiemin Abayymday,

Syilasamyn bir tughan aghayynday.

Qashan kelsem, túrasyng gýl-gýl jaynap,

Mәngi bahar – shyrayly may aiynday.

Ómiri abad – ghajayyp gózәl әn dep,

Ejelden-aq «Ózbegim – óz agham» dep.

Kelip túrmyn toyyna aq tileumen,

Jýrek syryn tolghaytyn sóz alam dep.

Kýnnen kýnge qúlpyrghan sәning kerek,

Janymdy jadyratar әning kerek.

Jana ómirding Hamzasy, Nadirasy –

Sýikimdi úl-qyzynnyng bәri zerek.

Danqyng órlep, algha ozyp, jansa baghyn,

Toyyndy óz toyymday qarsy alamyn.

Keng dalamnan jetkizip qúttyqtaudy,

Tabysyna quana qol soghamyn!

Qyz alysyp qyz bergen tatu dosym-ay,

Siz ben bizge kerek-tin baqyt osynday.

Dostyghymyz múnan da ajarlansyn,

Qyzyl-jasyl, ýr jamal atlasynday».

Du qol shapalaqtau. Qoshemet. Sahnagha Ózbekstan Respublikasynyng birinshi hatshysy Inomjan Usmanhodjaev jyldam shyqty da, iyilip kelip, qolymnan sýidi.

− «Qúrmet» ordenin iyelendiniz. Elbasymyzdyng qabyldauynda bolghan bolarsyz?

− «Jomarttyng qolyn joqtyq baylaydy» degendi ata-babamyz tekke aitpaghan. Marapattalar kezde, Almatydan Mәskeuge endi ghana oralyp em. Qarajat qolbaylau boldy da, Qazaqstan Jazushylar odaghyna nagradamdy ala túrudy telefon arqyly amanattadym. Keyindeu Almatygha jol týsken saparda Núrlan Orazalin óz qolymen tabys etti. Elbasynyng enbegimdi elep-eskergeni shabytymdy eseledi. 

− Aldynyzdaghy aqyn-apalarynyz ben qalamdas sinlilerinizding ómiri men shygharmashylyghy jóninde ne aitqynyz keledi?

− Shymkentten qos aqyn qyz qatar jarq ettik. Hanbiybi Esenqaraeva ekeumizdi Fariza apamyz Almatygha qayta-qayta shaqyryp, bizderding óner men mәdeniyet ortasynda bite qaynaghanymyzdy qalady. Júmysymdy sol sebepti Almaty qalasyna auystyrdym.

Ónerdegi dostarym Qatira Jәlenova, Kýlәsh Ahmetova, Jadyra Dәribaevalarmen maqtana alam. Al talantty aqyn, audarmashy Sәule Ýsenbekovanyng shygharmashylyghynan zor ýmit kýtem. 80-90 jyldary kórkem әdebiyetke kelgen jastar arasynda qolyna qalam ústaghan nәzik jandylardy kózge ilmeushilik sezile bastaghan. Er-azamattar jaghy qyz-kelinshekterden aqyn-jazushy shyqpaydy dep bir tiyisse, «kәri qyzdar» dep eki tiyisti.

− Esenghaly Raushanov syndy aghalarymyz ba?

− IYә. Sol kezde ashumen: «Áyelden aqyn shyqpaydy!» − deydi bireu masqara-ay! Aqyldy sóz aittym dep, bilgishsingen qasqany-ay! Ayday әlem aldynda baryndy joqqa shygharmaq, Jonynan emes, tilinen tiler me edi taspany-ay!» degen óleng joldary jazylyp edi.

Shyn mәninde, aqyndyq әielden bastau alghan. Sezim, mahabbat, óner siyaqty adamy qasiyetter o basta әielden payda boldy. Naqty dәlel retinde «Besik jyryn» alayyq. Kýlli óner atauly әielge birinshi daryghandyghy ghylymda dәleldengen. Áyel-analardan «Besik jyry» arqyly úrpaqtargha jalghasty. Qazaq әdebiyeti tarihyndaghy aitysker aqyn apalarymyz Úlbiyke men Saralar, óz túsyndaghy azuly aqyndardyng eshbirine des bermegen. Búl mening aqyn apalarym men qatar qúrbylarym jayly aitpaghym.

− Jerles aqyn-jazushylardan kimdermen shygharmashylyq baylanystasyz?

− Keyingi jastardy tanymaymyn. Elden jyraqta jýrgen son, olardyng qabilet-qarymyn bayqau edәuir shekteldi. Ersinbek Qoybagharúly, Mirpolat Mirzo, Zahardin Qystaubayúly, Qabylbek Tóretayúly, Sabyrbek Núrmanúly, Ýsen Shoybekov, Bayan Tilenshina, Ziyada Isatayqyzy,  Ábdirahym Pratovtardy aqyn-jazushy retinde baghalaymyn.

Erekenmen sonau jastyq shaqtan aghaly-qaryndastay boldyq. Ekeumiz kórshiles auyldardan: men − Qaynarbúlaqtan, ol − Qúrlyqtan edik. Biz bir-birimizdi qajet kezde demedik, jetektedik, qamshyladyq, pikirlestik. Onyng mәdeniyeti men týsinigi, bilimi, óz ortasynda ózgelerden ozyq túratyn. Sol daralyghyn kózi qaraqty oqyrman shygharmalarynan bayqar. Jaysang azamat edi, jaryqtyq. Nauqastanyp qalyp, Baghdagýl jenesheme kónil aitugha da jaramadym. Mening Erekeng jayly aitarym ishime syimaydy. Óte kóp. Sәl tәuir bolyp alayyn, sosyn...

Al, Mirpolat Mirzo Mәskeuge ketkenimnen keyin, eki ret arnayy izdep keldi. Naqtylap aitsam, Shymkent qalasynda ótken shygharmashylyq keshting sonynan kelip qúttyqtady. Al Almatyda ótken shygharmashylyq keshten ony kezdestirem dep mýlde oilagham joq. Altyn uaqytyn qiyp, jerding shalghaylyghyna qaramay, elding sonynan eleusiz ghana kep, meni qúttyqtaghany jәne qolyma «Sayra, dombyram!» atty audarma kitabyn syilaghandaghy quanyshym kýni býgingidey kóz aldymda. Jerles, qanattas, qalamdas, zamandasym qazaq әdebiyeti antologiyasyn Abay atamyzdan bastap, Ábildә Aymaqqa deyin ózbekshelepti. Poeziyadaghy kórkem audarma qiynnyng qiyny bolsa da, qazaq әdebiyetin býtindey ózbek әdebiyetimen qauyshtyruy, eki el arasyndaghy ruhany dostyq baylanysty odan әri nyghayta týsuge qyzmet etedi. Osy enbegi baghalanyp, aqyn, audarmashy, Ózbekstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, Halyqaralyq B.Pasternak atyndaghy syilyqtyng iyegeri,  Mirpolat Mirzo − Halyqaralyq «Alash» syilyghymen marapattalghan. Sen ony tanisyng ba, ózi?

− Áriyne. Aqyn, audarmashy, dramaturg Mirpolat Mirzonyng shygharmalaryna qanyqpyn, biraq syrttay ghana tanimyn...

− Men − Mәskeude, ol − Tәshkende. Kórmegenime kóp boldy. Senen ótinem, kezdese qalsan, mindetti týrde tanysyp, menen kóp-kóp sәlem ait! «Ózbek bauyrlargha», «Qúrma týbindegi kezdesu men qoshtasu», «Mәziri − kәzir әzir» atty ólenderimdi audarugha ber.

− Jaraydy, sәleminizdi jetkizem. Siz qalay oilaysyz, әpke, ómirding mәni nede?

− Tirshilik ýshin ot pen su, aua qanday qajet bolsa, adamgha da sonyng bәri zәru. Densaulyq, óner, bilim, otbasy, úrpaq, qyzmet, dәulet, dos-jaran, bәri-bәri kerek. Qamshynyng sabynday qysqa ghúmyrda, tórt qúbylandy týgeldeu onay emes. «Ólen, ólen!» − dep jýrip, aurudy asqyndyryp, otyrysym mynau. Jalghyz qyzym Sardaananyng әkesi − Abay, Semeydegi arghynnyng jigiti edi, erte dýniyeden qaytty. Aqyndyqpen de alystym, túrmyspen de taytalastym. Asau ómir óz degenin istedi. Kónlimdegi bir medet − qyzym men kýieu balam. Olardan órbigen jiyenim − Núrәmir. Qyzym − ónertanushy. Al kýieubalam Rýstem Mәskeudegi italiyalyq kompaniyada kólik salasynyng jauapty mamany bolyp qyzmet atqarady. Artyma qaraylasam, ómirde de, ónerde de iz qaldyrghan siyaqtymyn...

Osy sәt bólmege byldyrlap, ýsh jasar Núrәmir kirdi de, әjesining etegine oralyp, әngimemiz ýzilip qaldy.

PS: Qadirli, әdebiyet sýier qauym! Ardaqty aqynmen aqpan aiyndaghy alty kezdesu maghan ýlken sabaq boldy. Túmadan túnyq Túrsynay әpkem Mәskeuge attanarynda qalta telefonyma habarlasyp, «qayyr-qosh» aitty. Tamaghymda tizbektelgen týidek-týidek súraqtar sol jaq keudemdi tyz-tyz týinetip, men qala berdim, elde. Bizding súhbatymyz ayaqtalmay qaldy.

 Sonda mening qoshtasqym kelmegen...

Gýldәriya Áshirbaeva,

Qazaqstan jurnalister odaghynyng mýshesi.

2015 jyl, aqpan

Ontsýtik qazaqstan oblysy.

Ómirderek:

Túrsynay Orazbayqyzy Orazbaeva,  1950 jyly 19 aqpanda, Ontýstik Qazaqstan oblysy, Sayram audany, Qaynarbúlaq auylynda tughan.   2015 jyly mamyr aiynyng 21-i kýni Mәskeude  dýnie saldy. Aqyn.

Enbek jolyn Shymkenttegi J.Shanin atyndaghy oblystyq qazaq drama teatrynda әdebiyet bólimining mengerushisi bolyp bastaghan. 1970—1980 jj. oblystyq radio komiytetinde jәne oblystyq «Ontýstik Qazaqstan» gazetining redaksiyasynda әdeby qyzmetker bolyp istegen. 1978 jyly Qazaq memlekettik uniyversiytetining jurnalistika fakulitetin syrttay oqyp bitirgen. 1980 jyldan beri Qazaq radiosynyng әdebiy-dramalyq habarlar Bas redaksiyasynda redaktor bolyp istedi. 1989 — 1991 jj. Mәskeude Joghary әdebiyet kursynda oqyghan. 1997 jyldan Mәskeudegi Halyqaralyq Jazushylar odaghynyng qauymdastyghynda qazaq әdebiyeti boyynsha kenesshi qyzmetin atqardy.  A. Fadeev atyndaghy halyqaralyq әdeby syilyqtyng laureaty. Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri (2008). Saha-Yakutiya Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri, QR Preziydentining Qúrmet gramotasymen marapattalghan. «Tәuelsizdikting 10 jyldyghy» merekelik medalining iyegeri.

«Tang shapaghy», «Inkәr jýrek әueni», «Ty moya vesna», «Gýlsezim» , «Homus y dombra»,  «Ya tvoya vesna», «Sardana – Ásiyagýl»  kitaptarynyng avtory.

Abai.kz