Sonymen elden búryn elgezektik kórsetip Jana Jyldy da dýbirge-dýbir qosyp dumandatyp shygharyp saldyq. Shygharyp saldyq degenimiz ber jaghy ghana, býginde qazaqstandyq telearnalardy kýpining biytindey basyp alghan osy kýngi jypyrlaghan «júldyzdar» әli de «Jana Jyl, qosh keldin», «Ayaz ata kelip qaldy» dep әndetkeli eki aidan asyp ketti.

Halyqta ne kinә bar?! Óitkeni eng әueli hristian әlemining jana jyly bolyp esepteletin búl meyramdy dýnie jýzi toylaydy degen qúityrqy úghym qazaqtardyng miyna әbden sinirilgen. Shyndyghyna kelgende tipti de olay emes. Mysaly, 2 mlrd. qytaydyn, 1,5 milliard ýndinin, japon men qalyng arabtyn, koreyding qaysysy jana jyldy әr mezgilde toylaydy. Parsylar men býkil týrik halyqtary jana jyldy kýn men týnning saghatymen saghaty, minuty men minuty, sekundy men sekundyna sheyin tenesken. Jәne ol ghylym dәleldegen 21 nauryz kýni qarsy alady. Qantardyng qyzylshúnaq ayazynda týn ortasy aughanda oidan shygharylghan Ayaz-Ata degen ne naqty ómirde, ne ertegide joq keyipkerdi taghaty tausyla kýtip, qarsy alatyn eshqanday ne astronomiyalyq, ne basqa ghylymy negizi joq Jana Jyldy saghat 12-de qazaqtyng aqsaqaldary men kempir-sampyryna sheyin kelinderimen, bala-shaghasymen rumke, bokal synghyrlatyp soghystyryp qarsy alyp, ulap-shulap jatady. Olardy araq-sharapsyz ol Jana jyldyng sәni kelmeydi degen pikir әbden qalyptasqan. Búl Jana Jylda qanshama jýz myndaghan jasyl jelek shyrsha qyrshynynan qiylyp qyrqylatyny, sol kýni qanshama bala-shagha ot shashyp oinap kýiip, ne mýgedek bop qalyp jatqany, qanshama adam araqtan ulanyp, qanshasy ólip jatqany, mas kýiinde dalada qalyp ýsip ólgeni taghy-taghy sol bir kýn, bir týnde bolatyn qayghyly uaqighalar bolyp jatqanyn, tipti úyalmay-qyzarmay bala-shaghasymen staqan soghystyrudyng ózi óte jirkenishti ekeni aityluday-aq aityluda. Amal ne osynday qasireti mol kýndi qayran qazekem qaytys bolghan әkesi tirilip kelgendey dumandatyp kep toylaydy.

Ony aitasyz-au, audan, qala әkimderi qarashanyng basynan bastap memlekettik te, jeke de sharuashylyqtargha Jana Jylgha dayarlanugha jarlyq beredi. Sóitip, qarashanyng 15-20-synan bastalghan búl Jana Jyl eki aigha – aqpan aiyna sheyin sozylady. Ne degen daraqylyq, ne degen úranshyldyq desenizshi. «Pendening bәri armanda, aqymaqtyng ghana múny joq», – depti kemenger aqyn Ábubәkir Kerderi. Sol aitqanday biz qazir jasymyz da, kәrimiz de syltau emesti syltau qyp, meyramy joq jerden meyram tauyp alyp kýnde – oiyn, kýnde – toydyng júrtyna ainalyp baramyz. Ertede Rim memleketining shonjarlary halyqty ózderine qarsy sóz aitpaytyn mәngýrtke ainaldyru ýshin «Halyqqa – nan berip, oiyn-sauyq jasap qoy» deydi eken...

Áriyne, toy toylama demeymiz, biraq «ólige – as, tirige – toy» jasaytyn halqymyz әruaqtardy әrdayym esten shygharmay olargha arnap Qúran baghyshtap, ýlken as berip otyrghan. Al biz basqany bylay qoyghanda sonau 1986 jyly jeltoqsanda qyrshynynan qiylghan úl-qyzdarymyzdy memlekettik dengeyde eng bolmasa bir kýn eske alu kýni dep jariyalay almay otyrmyz. Biz 9-maydy Jenis kýni dep toylap jatqanda nemis halqy ony qaraly kýn dep eseptep ólilerge baghyshtap dúgha oqidy.

Qantardaghy Jana jyl turaly әngimeni osymen dogharayyq. Qazir qazekemning býkil toy, mereke ataulyny adaqtap jastary aghylshynsha, oryssha әn aitudy sәnge ainaldyryp bolyp, endi shet elding yrym-jyrymyn, solardyng salt-dәstýrlerin, meyram emes meyramdaryn toylaugha kóshkenine de talay jyldyng jýzi boldy. Meyli, 130 últ túrmaq, 1300 últ túrsa da Qazaqstannyng iyesi – qazaq halqy ghoy! Ony qalay qúbyltyp, san qyrly sayasatqa salsang da Qúdaydan da, adamnan da jasyra almaysyn. Qazaqstanda 67 payyz qazaq túrady. Ózbek, úighyr, tatar, týrik, әzirbayjan, qarashay týgel derlik qazaq tilin biletin músylmandar. Sonda orys nemese slavyan tildi últtar qansha ekenin eseptey beriniz.

Endi, mine, Qúday qalasa, 2-3 aptadan keyin qazaqstangha Valentin kýni degen «meyram» keledi. Meyram deuge kelmeytin búl meyram qazaq júrtynyn, tipti, týp-týgel týrki, iysi músylman júrtynyng moralidyq ólshemderine, salt-dәstýrine, últtyq tәrbiyesi men últtyq namysyna, dinine, diline sәikes kelmek týgil mýlde qarama-qarsy is-әreketke toly. Shetel missionerleri qazaq jastary arasyna ony mahabbat kýni degen atpen óte eptilikpen engizip jiberdi. Sóitip, ne mektepte, ne uniyversiytette qazaqtyng últtyq tәrbiyesi, últtyq namys, últtyq ar-úyat turaly bir pәn týgil bir kýn arnalghanyn kórmey әrkimning qansyghyn tansyq qyp erjetip kele jatqan qazaqtyng bozbalasy men balighatqa endi tolghan qyzdary sheteldik sayqaliy-sayasy meyramnyng buyna basy ainalyp shygha keldi. Basy ainalmaghanda qaytsin, óitkeni olargha búl kýn – mahabbattyng saltanat qúratyn kýni dep ýiretilgen. Búl kýni jigit pen qyz oiyna ne kelse sony isteuine bolady.

Odan artyq qanday malghúndyq bar?! Býginde әieli kýieuge tiymeytin, tiyse bala tuudyng ornyna it pen myshyq asyraytyn, әielge – әiel, erkekke – erkek ýilenuin zandastyrghan, er adamnyng jynys mýshesin aldyryp, әiel jynysyna kóshuine kózi ýirengen, ózge de adam balasyna jat qylyqtar jasap, azghyndaghan, músylman elderin qyryp-joi ýshin terrorizm degendi oilap tauyp, aluan týrli jappay qyryp-joyatyn qarudyng kýshimen otyrghan elder endi osy jiyrenishti qylyqtyng bәrin «tolerantty bolu kerek» degen jymysqy qaghidatpen qazaq jastarynyng sanasyna emin-erkin sinirude. «Qasapshygha – mal qayghy, qara eshkige jan qayghy» degendey bazardy da bazar, kósheni de bazar qyp, jylqynyng óti men tastyng tamyrynan basqanyng bәrin satyp túrghandargha bәribir, sol kýni saudagha qaryq bolady da qalady.

Kóshe qanqyzyl týske boyalghan jýrekting suretine, «mahabbatym sensin», «býgingi týn bizdiki», «mahabbat tanyn birge qarsy alayyq» degen elirtpe sózderi bar ashyqhattargha (otkrytkalargha) toly. Ásheyinde de últtyq úyat, últtyq tәrbie degennen beyhabar qyz ben jigit synarayaq soqpaqtay tar trotuardyng qaq ortasynda eringe-erin jabysyp búl dýniyeni týgel úmytyp túryp alady. Olargha «tәit» dep jatqan bir adamdy kórmeysin. Ásheyinde, teledidardan «Men jastargha senemin» degen sózdi qasiyetti dúghadan beter qaytalaytyn intelliygent shal-kempirlerding birde-bireui «mynalaryng úyat bolady» degenin estigen adam joq shyghar-aq. «Jylasang taghy da sóitem» degendey búl mereke elimizding birneshe telearnalary arqyly kórsetilip, júrt birin-biri efir arqyly qúttyqtap әntapsyrys berip te jatady. Kórgen kózding jazyghy joq qazaqtyng ýp-ýlken saryqaryn bәibisheleri men saqal-múrtyn qyrau shalghan jigit aghalarynyng bir-birine «Valentin kýni qútty bolsyn!», «Meyram qútty bolsyn» dep jatqandaryn kórgende Jaratqan IYemiz – Allah keshirgen. Búl qazaq degen qansha jerden oqysa da oyanbaytyn («oyan, qazaqty» eske alynyz!) halyq shyghar dep óz últyndy ózing jek kórip kete jazdaydy ekensin. Osynyng bәrin az deseniz «Valentin kýninen» song qazaqtargha «Tatiyana kýni» degen meyram keledi. Ol da osy meyrammen egizding synarynday úqsas.

Álginde halyq dep qaldyq. Biraq osynyng bәrine halyqty kinәlau da kýnәharlyq. Bizding halyq zanda ne aitylsa sol jolmen jýretin momaqan, beybit halyq. Endeshe, eger elimiz tәuelsizdik alghan 25 jyldan beri osy elding iyesi – qazaq últynyng últtyq sanasyn keshegi otarlyq sanadan arshyp, oyatayyq, últtyq tәrbiyemizdi, últtyq salt-dәstýrimizdi qalpyna keltireyik degen synar auyz sózi bar ne qauly-qarar, ne bir zang qabyldanbasa olay etpek týgil «Qazaqstan patshalyq Reseyden, onyng otarlau sayasatynan asqan súrqiyalyqpen orystandyru sayasaty arqyly jýrgizgen Kenestik Reseyden tәuelsizdik aldyq» degendi de aityp kórgen emespiz. Ekinshiden, biz osynau «Valentin kýni» men «Tatiyana kýnin» toylap uyldap-shuyldap jýrgen, «Hellouiyni» taghy bar! Reseyden tәuelsizdik alghan jyly dýnie esigin ashyp býginde 25-ke kelip jatqan jastarymyzgha eng әueli ózinning últyndy sýy degendi ne mektepte, ne JOO-da aitugha jýreksinumen kelemiz. Biz olargha eng әueli ózining últynyng tilin, óz últynyng tәrbiyesi men salt-dәstýrin sýiip, sony qyzghyshtay qorymaytyn adam eshqashan býkil adam ataulyny sýiem dese de sýie almaytynyn balabaqshadan bastap ýiretuimiz kerek edi. Óitpedik. Onyng ornyna eline kelip jatqan basqa dinning bәrine «tolerantty» bol dedik. Tipti, ózing óz últyng turaly azyraq, jýzdegen ózge últtar turaly kóbirek oila, solargha qamqorshy bol degenge deyin bardyq. «Obshechelovecheskiy myshleniyede», «planetarnyy masshtabta» sóile, oila degen siyaqty fәlsafalyqty qúidyq úl-qyzymyzdyng qúlaghyna.

Ras, kemenger Saghdidyng (Saadiydin) «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep» degeni bar. Biraq ol solay degende osy kýngi qazaqtargha úqsap bir-birinmen oryssha sóilesip, aghylshynsha óleng ait, «n» dybysynyng ornyna «n» dep sóile degen joq. Ne degen sәikestik, biz dәl osy joldardy jazyp jatqanda «31 arnadan» jolaqygha paydalanatyn «Onay» kartasyn «onay» dep habarlap jatty (11-01.2016)

Biz 25 jyl ishinde óz tilimizdi óz elimizde eng basty tilge ainaldyra almay otyrghanymyzgha osynyng ózi-aq naqty dәlel bola alar edi. Osyndayda eske týsedi. Qazaq eshqashan jastardyng bir-birimen tanys-bilis, syrlas, múndas boluyna kedergi jasamaghan. Onyng bәrin dәl qazir tizbelep jatpay-aq oiyn-toylarda qatar otyryp әn salyp, by biyleuin, «otyrmaq», «aqsýiek», qyz ben jigit aitys siyaqty oiyn-sauyqtar ótkizip otyrghanyn aitsanyz da az bolmas. Biraq onyng birde-biri býgingidey qalyng elding kózinshe bir-birining auzyna jelimdey jabysyp sýiisu, kýieuge shyqpay-aq balaly bolu, әsirese qyz balanyng әdepsiz qylyqtar jasauyna jol bermey-aq asqan sypayy, biyik mәdeniyettilik jolymen atqarylghan. Sonyng ózinde býginde jii kezdesetin qyz qorlau nemese qazir suisid degen ortaq terminge ainalghan ózin-ózi óltiru, qanday joqshylyqqa tap bolyp jatsa da tәnin satyp kýn kóru siyaqty adam shoshyrlyq jayttardy eshkim estigen emes. Tipti, keybir bay-manaptardyng erke-sholjyng degen úldarynyng ózi aidalada tezek terip jýrgen kedeyding qyzynyng janyna kelip neshe týrli әzil-qaljyng aitsa da, zorlap ketipti degendi eshkim estimeytin.

IYә, shetel sayasatkerleri, filosoftary men mәdeniyettanushylar súrqiyalyqpen oilap tapqan otarlaudyng jana jymysqy týri globalizasiya, yaghni, jahandanu zamanynda múnay, gaz nemese basqa da jer baylyqtaryndy satyp últyndy aman saqtap qala almaysyn. Qazaqpen tili, dini, salt-dәstýri bir, jastaryna ýiretetin últtyq tәrbiyesi úqsas ózbek, týrkimen, әzirbayjan, tatar siyaqty týrki tektes últtar eng әueli óz últynyng aman-saulyghyn saqtaudyng qajetti әdis-tәsilderin qatty qolgha aluda. Olar jas úrpaghynyng ózge tilde sóilep, ózge elderding jat ta jiyrenishti mәdeniyetinen aulaq boluyn, yaghni, úl-qyzdarynyng ruhany soqyrlanyp, mәdeny mýgedektenip ketpeuin memlekettik dengeyde qadaghalap otyr. Al bizding shonjarlar búl qasiretti qasiret emes mәdeniyetting jetilui, órkeniyettilik dep ýiretetin siyaqty ma dep qorqamyz.

Kenes ókimeti kezinde «kommunizm qúrylysshylarynyng moralidyq kodeksi» degen boldy. Áriyne, qanshama adamgershilikti uaghyzdaghan desek te onyng basty maqsaty býkil tirshiligindi, býkil qam-qareketindi Mәskeuding núsqauymen ghana atqar degenge kep tiregen-túghyn. Allagha shýkir, biz 25 jyldan beri tәuelsizbiz dep jýrmiz. Ol tәuelsiz el de, ol tәuelsiz jer de eng әueli qazaqtiki. Endeshe, bizge nege osynday últtyq mәselelerdi qamtityn bir zang qabyldau da artyq bola qoymas edi ghoy. Sonda qazekem birin-biri «Valentin kýnimen» de, «Tatiyana kýnimen» de qúttyqtaudy toqtatar ma edi, kim bilsin?!

Myrzan KENJEBAY

Abai.kz