ALGhAShQY SAYLAU JÁNE ÚLTTYQ SAYaSY ELITA
Dumagha qazaq deputattarynyng saylanuy últtyq mýddege say sayasy sana-sezimning óse týskenin aighaqtaydy.
Qazaqstan parlamentarizmi tarihynyng hronologiyasynda Alash qayratkerlerining patshalyq Resey imperiyasy qúramynda memlekettik Dumagha deputat bolyp saylanyp, halyq mýddesine qyzmet etken enbekteri eskerusiz qalmaydy. Reseydegi memlekettik basqarudyng konstitusiyalyq-monarhiyalyq qúrylymyndaghy zang shygharushy joghary biylik organy Memlekettik Duma dep atalghan. Patsha II Nikolaydyng 1905 jyldyng tamyzynda Memlekettik Duma qúru turaly maniyfeske qol qoyyluymen zang shygharushy ókiletti organ tarih sahnasyna shyqty. Osy maniyfest boyynsha búl kezde qazaq halqynyng saylaugha jәne saylanugha qúqyghy joq bolghany belgili. Búl jayt qazaq halqynyng narazylyghyn tughyzyp, últtyng oqyghan ziyalylary halyq ókilderin deputattyqqa saylau kerektigi jóninde batyl әri zandy týrde talaptar qoydy. Sóitip 1905 jyly Resey Memlekettik Dumasynyng qúryluy elimizdegi búqaranyng sayasy sana-sezimining ósuine jәne sayasat qayratkerlerining belsene shyghyp saylaulargha qatysuyna yqpal etti.
I Memlekettik Duma 1906 jyldyng 27 sәuirinen 9 shildesine deyingi aralyqta, barlyghy 72 kýn júmys istedi. Tarihy derekterge sýiensek, saylau turaly zang boyynsha Dumagha 524 deputat qatysuy tiyis bolghan, alayda saylau nauqandarynyng shetki aimaqtarda kesh ótkiziluine baylanysty oghan 499 deputat qatysty. Osy tarihiy-sayasy mәni joghary oqighanyng nәtiyjesinde, 1906 jylghy I Memlekettik Dumagha qazaq jerining әr oblysynan layyqty túlghalar saylana aldy. Atap aitqanda, Torghay oblysynan – Ahmet Birimjanov, Oral oblysynan – Alpysbay Qalmenúly, Aqmola oblysynan – Shaymerden Qosshyghúlov, Semey oblysynan - Álihan Bókeyhanovtar úsynyldy. Alayda jogharghy Duma júmystaryna osylardyng ishinen orys tilin bilmedi degen sebeppen Sh. Qosshyghúlov resmy qabyldanbady, al A. Birimjanov, Á. Bókeyhan, A. Qalmenov Duma júmysyna tolyq tolyq qatysa aldy.
Dumadaghy qazaq deputattary músylman fraksiyasy qúramynda qyzmet etip, úsynystar jasap, el iygiligi ýshin, әsirese jer mәselesinde qajyrlylyq kórsetti. Dumanyng basym bóligin qúraghan jәne sol kezende airyqsha sayasy kýshke ainalghan kadetterding oi-pikiri patsha ýkimetinen kóbine kóp qoldau tappasa da, olar óz mýddeleri ýshin kýrese bildi. Patsha biyligin toqtatudy talap etken kadetterding josparynan son, patsha jarlyghymen Duma 1906 jyldyng 9 shildesinde taratyldy. Patsha alghashqy Dumany óktemdikpen taratqan song oghan saylanghan deputattar qarsylyq bildirip, Vyborg qalasyna jinaldy. 182 deputat qatysqan búl oppozisiyalyq jiyn tarihta «Vyborg ýndeui» degen ataumen qaldy. Jinalghandar patshanyng әdiletsiz sheshimin aiyptap, onyng jýgensiz isterin әshkereleuge tyrysty. Osy jiyngha qatysyp, ýndeuge qol qoyghan Álihan Bókeyhan qughyngha týsip, keyingi saylaulargha qatystyrylmady.
Alashtyng úly qayratkeri Álihan Bókeyhannyng «Duma hәm qazaq» atty maqalasynda qazaq ókilettiligi joghary organgha qalay qatysa alady jәne saylau qalay ótui tiyis ekendigi jóninde pikir bildirgen. «Qazaqqa deputat bermeymiz degende Suhotin betine orys últynyng paydasyn ústaushy edi. Endi birinshi hәm ekinshi Dumany kórgen song baylar mújyqtan da qútylmas boldy» dep batyl jazghan.
1907 jyly 20 aqpannan 3 mausymgha deyin júmys jasaghan II Memlekettik Duma 103 kýn ishinde 2 ret sessiya ashyp, 53 mәjilis ótkizgen. Qazaq halqynan Dumagha saylau 1905 jyly 11 jeltoqsandaghy saylau zany boyynsha jýrgizildi. Qazaq halqynan deputattyqqa Oraldan - B. Qarataev, Aqmoladan - Sh. Qosshyghúlov, Torghaydan - A. Birimjanov, Semeyden - T. Núrekenov, Jetisudan - M. Tynyshbaev, Syrdariyadan - T. Aldabergenov, Astrahannan - B. Qúlmanov saylandy. Qazaq jerinen tysqary ólkelerden de últy qazaq bolyp keletin ókilder Duma júmysyna qatysa aldy. Músylman fraksiyasyna 36 deputat endi.
Tarihy derekterden belgili bolghanday, Ekinshi Duma deputattarynyng qúramy jaghynan bolsyn, kýn tәrtibine qoyylghan mәselelerdi talqylau jaghynan bolsyn birinshi Dumagha qaraghanda solshyl baghytta bolghan. Negizgi pikir tartysyn tudyrghan mәselelerding bastysy agrarlyq jәne qonys audaru mәselesi boldy. Ásirese, deputattar: B. Qarataev, A. Birimjanov, Sh. Qosshyghúlov, T. Núrekenov óte belsendi týrde, zang shenberinde patsha ókimetining qonys audaru sayasatyna qaytkende bir yqpal etuge tyrysty.
Mәselen, 1907 jyly 17 mamyrda deputattyq saualgha baylanysty jaryssózde deputat B. Qarataev sóiledi. Ol ózining sózin qazaq halqy ýshin eng manyzdy iske ainalghan jer mәselesine arnady: «Ýkimet, birinshiden, Resey ishindegi pomeshikter mýddesin, yaghni, 130000 pomeshikting mýddesin qorghau ýshin» jersiz orys sharualaryna qazaq jerlerin tartyp әperip otyr. Ekinshiden, ýkimetting búl sayasaty ashyqtan-ashyq úly derjavalyq, shovinistik negizde jýrgizilude. Sonyng nәtiyjesinde jerge ornalastyru mekemeleri qazaqtardy «ornyqqan oryndarynan, poselke, derevnya qúrap otyrghan ýilerinen jappay quyp shyghumen ainalysyp otyr».
Qarataev tarapynan aitylghan búl sóz patsha ýkimetining qazaq dalasyndaghy otarlau sayasatyn әshkerelegen uytty sóz boldy. Osylaysha B. Qarataev orys halqynyng enbekshi búqarasy men ziyaly qauymyn qazaq elining osynday auyr jaghdayyna kónil audarugha shaqyrdy. Naqtyraq aitqanda, Dumanyng 39-plenarlyq otyrysynda qazaq ólkesindegi jer sayasatyna baylanysty Eginshilik pen jerge ornalastyru isining bas basqarmasynyng bastyghy knyazi Vasilichenko men Ministr sovetining tóraghasy Stolypinning qazaq jerine qatysty jýrgizip otyrghan qanaushylyq, ozbyrlyq isterin dәleldi faktiler keltire otyryp synap, «qonystandyru» sayasaty qazaq sharuashylyghyn kýizeliske úshyratuy mýmkin degen alandaushylyqtaryn bildirdi. Duma júmystaryna belsendirek qatysqan qazaq deputattary: B. Qaratayúlynyng hat-habarlardy retteu, ar-ojdan bostandyghy, al M. Tynyshbayúlynyng agrarlyq komissiyagha mýshe boluy qazaq halqynyng sayasy sana-sezimning óse týskenin aighaqtaydy.
Patsha ýkimeti 1907 jyldyng 3 mausymynda shygharghan zanymen ekinshi Memlekettik Dumany da taratty. Osylaysha últ ziyalylary qatysqan Reseyding birinshi jәne ekinshi Memlekettik Dumalary qazaq qoghamynyng otarlyq jaghdayyna ózgeris engize alatynday eshqanday zandar qabylday almady. Biraq el basyna auyrtpalyq týsken sol kezende últ atynan sóileu ýshin biyik minberge shyqqan 12 tarihy túlgha: Álihan Bókeyhan, Múhametjan Tynyshbaev, Ahmet Birimjanov, Sәlimgerey Jantóriyn, Alpysbay Qalmenúly, Dәuit Noyan Túndyt, Tileuli Allabergenúly, Temirghaly Núrekenúly, Shәimәrden Qosshyghúlúly, Baqytjan Qaratayúly, Baqtygerey Qúlmanúly, Molda Tayynúly bolyp tarihta qaldy.
Zanghar Kәrimhan
