العاشقى سايلاۋ جانە ۇلتتىق ساياسي ەليتا
دۋماعا قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ سايلانۋى ۇلتتىق مۇددەگە ساي ساياسي سانا-سەزىمنىڭ وسە تۇسكەنىن ايعاقتايدى.
قازاقستان پارلامەنتاريزمى تاريحىنىڭ حرونولوگياسىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ پاتشالىق رەسەي يمپەرياسى قۇرامىندا مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، حالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتكەن ەڭبەكتەرى ەسكەرۋسىز قالمايدى. رەسەيدەگى مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ كونستيتۋتسيالىق-مونارحيالىق قۇرىلىمىنداعى زاڭ شىعارۋشى جوعارى بيلىك ورگانى مەملەكەتتىك دۋما دەپ اتالعان. پاتشا II نيكولايدىڭ 1905 جىلدىڭ تامىزىندا مەملەكەتتىك دۋما قۇرۋ تۋرالى مانيفەسكە قول قويىلۋىمەن زاڭ شىعارۋشى وكىلەتتى ورگان تاريح ساحناسىنا شىقتى. وسى مانيفەست بويىنشا بۇل كەزدە قازاق حالقىنىڭ سايلاۋعا جانە سايلانۋعا قۇقىعى جوق بولعانى بەلگىلى. بۇل جايت قازاق حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ، ۇلتتىڭ وقىعان زيالىلارى حالىق وكىلدەرىن دەپۋتاتتىققا سايلاۋ كەرەكتىگى جونىندە باتىل ءارى زاڭدى تۇردە تالاپتار قويدى. ءسويتىپ 1905 جىلى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ قۇرىلۋى ەلىمىزدەگى بۇقارانىڭ ساياسي سانا-سەزىمىنىڭ وسۋىنە جانە ساياسات قايراتكەرلەرىنىڭ بەلسەنە شىعىپ سايلاۋلارعا قاتىسۋىنا ىقپال ەتتى.
I مەملەكەتتىك دۋما 1906 جىلدىڭ 27 ساۋىرىنەن 9 شىلدەسىنە دەيىنگى ارالىقتا، بارلىعى 72 كۇن جۇمىس ىستەدى. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سايلاۋ تۋرالى زاڭ بويىنشا دۋماعا 524 دەپۋتات قاتىسۋى ءتيىس بولعان، الايدا سايلاۋ ناۋقاندارىنىڭ شەتكى ايماقتاردا كەش وتكىزىلۋىنە بايلانىستى وعان 499 دەپۋتات قاتىستى. وسى تاريحي-ساياسي ءمانى جوعارى وقيعانىڭ ناتيجەسىندە، 1906 جىلعى I مەملەكەتتىك دۋماعا قازاق جەرىنىڭ ءار وبلىسىنان لايىقتى تۇلعالار سايلانا الدى. اتاپ ايتقاندا، تورعاي وبلىسىنان – احمەت ءبىرىمجانوۆ، ورال وبلىسىنان – الپىسباي قالمەنۇلى، اقمولا وبلىسىنان – شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ، سەمەي وبلىسىنان - ءاليحان بوكەيحانوۆتار ۇسىنىلدى. الايدا جوعارعى دۋما جۇمىستارىنا وسىلاردىڭ ىشىنەن ورىس ءتىلىن بىلمەدى دەگەن سەبەپپەن ش. قوسشىعۇلوۆ رەسمي قابىلدانبادى، ال ا. ءبىرىمجانوۆ، ءا. بوكەيحان، ا. قالمەنوۆ دۋما جۇمىسىنا تولىق تولىق قاتىسا الدى.
دۋماداعى قازاق دەپۋتاتتارى مۇسىلمان فراكتسياسى قۇرامىندا قىزمەت ەتىپ، ۇسىنىستار جاساپ، ەل يگىلىگى ءۇشىن، اسىرەسە جەر ماسەلەسىندە قاجىرلىلىق كورسەتتى. دۋمانىڭ باسىم بولىگىن قۇراعان جانە سول كەزەڭدە ايرىقشا ساياسي كۇشكە اينالعان كادەتتەردىڭ وي-پىكىرى پاتشا ۇكىمەتىنەن كوبىنە كوپ قولداۋ تاپپاسا دا، ولار ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن كۇرەسە ءبىلدى. پاتشا بيلىگىن توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن كادەتتەردىڭ جوسپارىنان سوڭ، پاتشا جارلىعىمەن دۋما 1906 جىلدىڭ 9 شىلدەسىندە تاراتىلدى. پاتشا العاشقى دۋمانى وكتەمدىكپەن تاراتقان سوڭ وعان سايلانعان دەپۋتاتتار قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ۆىبورگ قالاسىنا جينالدى. 182 دەپۋتات قاتىسقان بۇل وپپوزيتسيالىق جيىن تاريحتا «ۆىبورگ ۇندەۋى» دەگەن اتاۋمەن قالدى. جينالعاندار پاتشانىڭ ادىلەتسىز شەشىمىن ايىپتاپ، ونىڭ جۇگەنسىز ىستەرىن اشكەرەلەۋگە تىرىستى. وسى جيىنعا قاتىسىپ، ۇندەۋگە قول قويعان ءاليحان بوكەيحان قۋعىنعا ءتۇسىپ، كەيىنگى سايلاۋلارعا قاتىستىرىلمادى.
الاشتىڭ ۇلى قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «دۋما ءھام قازاق» اتتى ماقالاسىندا قازاق وكىلەتتىلىگى جوعارى ورگانعا قالاي قاتىسا الادى جانە سايلاۋ قالاي ءوتۋى ءتيىس ەكەندىگى جونىندە پىكىر بىلدىرگەن. «قازاققا دەپۋتات بەرمەيمىز دەگەندە سۋحوتين بەتىنە ورىس ۇلتىنىڭ پايداسىن ۇستاۋشى ەدى. ەندى ءبىرىنشى ءھام ەكىنشى دۋمانى كورگەن سوڭ بايلار مۇجىقتان دا قۇتىلماس بولدى» دەپ باتىل جازعان.
1907 جىلى 20 اقپاننان 3 ماۋسىمعا دەيىن جۇمىس جاساعان ءىى مەملەكەتتىك دۋما 103 كۇن ىشىندە 2 رەت سەسسيا اشىپ، 53 ءماجىلىس وتكىزگەن. قازاق حالقىنان دۋماعا سايلاۋ 1905 جىلى 11 جەلتوقسانداعى سايلاۋ زاڭى بويىنشا جۇرگىزىلدى. قازاق حالقىنان دەپۋتاتتىققا ورالدان - ب. قاراتاەۆ، اقمولادان - ش. قوسشىعۇلوۆ، تورعايدان - ا. ءبىرىمجانوۆ، سەمەيدەن - ت. نۇرەكەنوۆ، جەتىسۋدان - م. تىنىشباەۆ، سىرداريادان - ت. الدابەرگەنوۆ، استراحاننان - ب. قۇلمانوۆ سايلاندى. قازاق جەرىنەن تىسقارى ولكەلەردەن دە ۇلتى قازاق بولىپ كەلەتىن وكىلدەر دۋما جۇمىسىنا قاتىسا الدى. مۇسىلمان فراكتسياسىنا 36 دەپۋتات ەندى.
تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى بولعانداي، ەكىنشى دۋما دەپۋتاتتارىنىڭ قۇرامى جاعىنان بولسىن، كۇن تارتىبىنە قويىلعان ماسەلەلەردى تالقىلاۋ جاعىنان بولسىن ءبىرىنشى دۋماعا قاراعاندا سولشىل باعىتتا بولعان. نەگىزگى پىكىر تارتىسىن تۋدىرعان ماسەلەلەردىڭ باستىسى اگرارلىق جانە قونىس اۋدارۋ ماسەلەسى بولدى. اسىرەسە، دەپۋتاتتار: ب. قاراتاەۆ، ا. ءبىرىمجانوۆ، ش. قوسشىعۇلوۆ، ت. نۇرەكەنوۆ وتە بەلسەندى تۇردە، زاڭ شەڭبەرىندە پاتشا وكىمەتىنىڭ قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا قايتكەندە ءبىر ىقپال ەتۋگە تىرىستى.
ماسەلەن، 1907 جىلى 17 مامىردا دەپۋتاتتىق ساۋالعا بايلانىستى جارىسسوزدە دەپۋتات ب. قاراتاەۆ سويلەدى. ول ءوزىنىڭ ءسوزىن قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ىسكە اينالعان جەر ماسەلەسىنە ارنادى: «ۇكىمەت، بىرىنشىدەن، رەسەي ىشىندەگى پومەششيكتەر مۇددەسىن، ياعني، 130000 پومەششيكتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن» جەرسىز ورىس شارۋالارىنا قازاق جەرلەرىن تارتىپ اپەرىپ وتىر. ەكىنشىدەن، ۇكىمەتتىڭ بۇل ساياساتى اشىقتان-اشىق ۇلى دەرجاۆالىق، شوۆينيستىك نەگىزدە جۇرگىزىلۋدە. سونىڭ ناتيجەسىندە جەرگە ورنالاستىرۋ مەكەمەلەرى قازاقتاردى «ورنىققان ورىندارىنان، پوسەلكە، دەرەۆنيا قۇراپ وتىرعان ۇيلەرىنەن جاپپاي قۋىپ شىعۋمەن اينالىسىپ وتىر».
قاراتاەۆ تاراپىنان ايتىلعان بۇل ءسوز پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنداعى وتارلاۋ ساياساتىن اشكەرەلەگەن ۋىتتى ءسوز بولدى. وسىلايشا ب. قاراتاەۆ ورىس حالقىنىڭ ەڭبەكشى بۇقاراسى مەن زيالى قاۋىمىن قازاق ەلىنىڭ وسىنداي اۋىر جاعدايىنا كوڭىل اۋدارۋعا شاقىردى. ناقتىراق ايتقاندا، دۋمانىڭ 39-پلەنارلىق وتىرىسىندا قازاق ولكەسىندەگى جەر ساياساتىنا بايلانىستى ەگىنشىلىك پەن جەرگە ورنالاستىرۋ ءىسىنىڭ باس باسقارماسىنىڭ باستىعى كنياز ۆاسيلچەنكو مەن مينيستر سوۆەتىنىڭ توراعاسى ءستولىپيننىڭ قازاق جەرىنە قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان قاناۋشىلىق، وزبىرلىق ىستەرىن دالەلدى فاكتىلەر كەلتىرە وتىرىپ سىناپ، «قونىستاندىرۋ» ساياساتى قازاق شارۋاشىلىعىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتۋى مۇمكىن دەگەن الاڭداۋشىلىقتارىن ءبىلدىردى. دۋما جۇمىستارىنا بەلسەندىرەك قاتىسقان قازاق دەپۋتاتتارى: ب. قاراتايۇلىنىڭ حات-حابارلاردى رەتتەۋ، ار-وجدان بوستاندىعى، ال م. تىنىشبايۇلىنىڭ اگرارلىق كوميسسياعا مۇشە بولۋى قازاق حالقىنىڭ ساياسي سانا-سەزىمنىڭ وسە تۇسكەنىن ايعاقتايدى.
پاتشا ۇكىمەتى 1907 جىلدىڭ 3 ماۋسىمىندا شىعارعان زاڭىمەن ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋمانى دا تاراتتى. وسىلايشا ۇلت زيالىلارى قاتىسقان رەسەيدىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋمالارى قازاق قوعامىنىڭ وتارلىق جاعدايىنا وزگەرىس ەنگىزە الاتىنداي ەشقانداي زاڭدار قابىلداي المادى. بىراق ەل باسىنا اۋىرتپالىق تۇسكەن سول كەزەڭدە ۇلت اتىنان سويلەۋ ءۇشىن بيىك مىنبەرگە شىققان 12 تاريحي تۇلعا: ءاليحان بوكەيحان، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ، سالىمگەرەي ءجانتورين، الپىسباي قالمەنۇلى، ءداۋىت نويان تۇندىت، تىلەۋلى اللابەرگەنۇلى، تەمىرعالي نۇرەكەنۇلى، شايماردەن قوسشىعۇلۇلى، باقىتجان قاراتايۇلى، باقتىگەرەي قۇلمانۇلى، مولدا تايىنۇلى بولىپ تاريحتا قالدى.
زاڭعار كارىمحان
