...Kim últqa tas laqtyrsa, sol biylikke únay ma?

Últyn sýimeu, qarsy shyghu emes pe búl Qúdaygha?

Endi bizding kónbis qazaq ongha, solgha oiqastap,

Óz halqynyng ishten shyqqan jaularymen shayqaspaq.

Ruhyn tartys toqtysy etken qaptap ketti kókparlar,

Búl qorlyqty kórgen sayyn namysyndy ot sharlar.

Qyzmetining ynghayymen últ mýddesin satqandar,

Senderge de esep berer kýn keledi, toqtandar...

                                                                      M. Shahanov

IYә, qazaqtyng birtuar ayauly arysy Múhtar aghamyz aituynday aityp keledi esi dúrys jandargha. Birde qu tildi bir jigit: «Biylikke  jaghynghyng kelse, Shahanovty jamanda» degen edi. Sol retpen kelgende «Núr Otan» partiyasy janyndaghy mәdeniyet pen ónerdi damytu mәseleleri jónindegi «Miras» respublikalyq kenesining keneytilgen otyrysynda Shahanov turaly pikir bildirip qalghan aqyn Auyt Múqiybekting de qyzmeti juyrda ósetin shyghar dep oilaymyn http://abai.kz/post/view?id=6063 .

Múhtar Shahanov – qazaq әdebiyetinde, qazaq mәdeniyetinde, jalpy, órkeniyetinde mýlde oqshau, ózgeshe qúbylys. Tas jarghan tabighy daryny qanshama aqyn jazushylardyng ishin órtep qyzghanysh degen qyzyl iytin qynsylatty. Aqiyq aqyn, narkesken azamattyng  qalamynan tughan kez-kelgen shygharmasyn: meyli sezim bughan lirikalyq ólenderin, meyli oy tolghatqan әleumettik poemalaryn, sher tolqytqan filosofiyalyq balladalaryn, astarly da asqarly monolog-dramalarynyng qay-qaysysyn da alyp qarasanyz, mýlde ózgeshe. Jazu tәsilining ózi eshqanday standartqa, qalypqa say kelmeydi. Ol: 

   « ...- Kenes Odaghynyng ozbyrlyq sayasaty úmyttyryp jibergen Nauryz meyramyn qayta tiriltti;

- Aral apaty asqynyp túrghan tústa oghan әlem nazaryn audaryp, Orta Aziya memleketterine Araldy saqtaudy mindettep ótkizdi;

- Mәskeu men jergilikti biylik, qazaqty qorlap, jastardy qan-josa qylyp qyryp, qughyngha úshyratqanda, Jeltoqsan kóterilisining aqiqatyn qasqayyp túryp jalpaq dýniyege jariya etip, jazyqsyzdardy arashalap, qylmyskerlerding betin ashty;  

-  Qazaq, orys tilderine qatar Memlekettik mәrtebe әpergen zang qabyldanyp ketkende alghan betinen qaytpay alabóten minez kórsetip, ana tilining mәrtebesi ýshin aqyryna deyin aiqasty;

- Qazaq últyn «qazaqstandyq últ» deytin, tili, dini, ruhy, salt-sanasy, әdet- ghúrpy, últtyq reni joq  «әlem últyna» kirgizip, qazaqty jer betinen jon sayasatyna birden-bir qarsy túryp qorghap túrghan da -  Múhtar Shahanov. Osylardyng bәrine Shahanov basyn bәigege tigip, ara týspegende, ne bolar edik? Býgingi tәuelsiz Qazaqstannyng bet-kelbeti, bәlkim, býgingiden de basqasha qalyptasar ma edi? Eng aqyry, kim ýshin jazyp jýrgenderin bilse de, «Memlekettik til» qoghamdyq qozghalysyna at izin salmaytyn qalamdastarymyz bayaghyday últtyq mýdde jolynda bas biriktiruden qalyp bara jatqany, «qazaqstandyq últ» iydeyasyna keybir ziyalylardyng ýnsiz bas shúlghyghany - bәri-bәri bir azamatty emes_,bar qazaqty oilantuy tiyis degimiz keledi» – dep jazady 2009 j. «Ana tili» gazetine Daghjan Beldeubayúly.

Shahanovtyng býkil sanaly ómiri qazaq últyn saqtau ýshin kýrespen ótip keledi. Shahanovtyng әrbir aitqan oiy, sóilegen sózi, istegen isi, jazghan óleni tek últyna arnalady. Óz ómirin últynan tómen qoyghan ardaqty azamattyng eline, halqy ýshin jasaghan bes erligi tarihymyzda, últtyng sanasynda mәngi saqtalady. Al, aqyndyghy bir tóbe. «... Múhtar Shahanov  poeziyasynyng kórkemdik quaty, әleumettik - filosofiyalyq manyzy, iydeyalyq ómirshendigi, qazaq oqyrmanyn bylay qoyghanda, halyqaralyq dengeyde tanylghan, moyyndalghan aiqyn qúbylys bolsa da, meni tanqaldyruyn qoymaytyn bir nәrse bar. Ol – aqyngha degen halyqtyng ólsheusiz yqylasy. Kezdesu sayyn ólenderin oqyrmandary, jasynan kәrisine deyin, jattap alyp oqityn әri sahnagha shyghyp, jatqa oqu ýshin topyrlap kezekke túratyn osynday qúrmet iyesi – aqyndy óz basym kezdestirgen joqpyn. Sonymen qatar tek Qazaqstanda ghana  emes, shet elderde, Gete, Shiller, Geyne sekildi әlemdik poeziya alyptarynyng shygharmalarymen talghamdary qalyptasqan nemis elinde Múhtarmen bolghan kezdesulerge qatysu ýshin býkil otbasymen qala-qalany aralap, onyng sonynan erip jýretin oqyrmandardyng boluy men ýshin tanqalarlyq oqigha ekeni ras...» -dep jazady shyn niyetimen QR Memlekettik syilyqtyng laureaty, jazushy aghamyz Tólen Ábdikúly aghynan jarylyp.

Tumysynan ózgeshe bolyp jaratylghan Múhtar Shahanovtyng alty kýnde jazylghan «Tanakóz» poemasy alty alashqa mәlim boldy. Qazaqtyng kәri-jasy jatqa oqydy. Ókinishke oray, Shymkentten Almatygha auysqanda aqyn-jazushylarmen til tabysyp kete almady. Óitkeni, ainala tamyr-tanystyq, jaghympazdyq, KSRO kósemderine arnap jazghan oda men әnderin joghary marapattap, bir-birining betine ótirik kýlu jaylaghan. Ruhany jútang múnday orta Múhandy jiyrendirdi әri adaldyqqa, últyna degen kirshiksiz mahabbatqa tәrbiyeledi. Ataqty degen aqyn -jazushylardyng ólenin, romanyn eshkim oqyp jatpasa da kәrileri memlekettik syilyqqa, jastary komsomol syilyqtaryn alu ýshin ar-ojdan, últtyq mýddesinde satyp jiberetinine kózi jetti. Ásirese, olardyng óz ara top-topqa bólinip, ózgeni keketip, múqatyp bir jinalghanda ózderining aitqanymen jýrmegen adamnyng ýstinen domalaq aryz úiymdastyru qalypty jaghday bolatyn. «...Songhy jyldardaghy poeziya keshteri men kezdesulerde M.Shahanov óleng oqyghanda, qalyng júrt nege qol soghyp túryp alady? Múnyng әzirge eshkim andamaghan ózindik syry bar. Shahanov el erekshe nazar audarar jiyndargha óz aghayyn-tughandaryn, dostaryn, tanystaryn shaqyryp, solar arqyly “du qol shapalaqtau” úiymdastyrady. Búl – ejelgi rimdikter qoldanghan tәsil. Ortalyq Komiytet tarapynan Shahanov poeziyasynyng qoldan jasalyp jatqan osynday kulitine ýzildi-kesildi tyiym saluy qajet dep bilemiz!”* dep jaza salu kýnshilderge týkke túrmaydy. Sondyqtan da dara, sayaq jýrgen aqyn Múhtar, qos talant Tólegen men Shәmshini bauyr tútty. Daralyghy emes pe, 1958 jyly alghashqy óleni jaryq kórgennen, Kenes Odaghy qúlaghan 1991 jylgha deyin birde - bir ret «Leniyn, kompartiya, kósem nemese kommunizmge» arnap tórt shumaq bolsa da bir óleng jazbapty. Ony aitamyz-au, Qazaqstan Lenin komsomoly, Býkilodaqtyq Lenin komsomoly syilyghyn alyp túryp, «komsomolgha» bir auyz óleng arnamau ol zamanda qylmys jasaudan kem emes edi. 33 jyl Kenes Odaghynyng auasyn jútyp, nanyn jep, júmysyn istep, sol ortada ómir sýrip ózin saqtay bilu, jan-dýniyesin jamandyqtan qorghau millionnan birding qolynan kelmeydi. Mýiizderi qaraghayday bolyp memleket qayratkeri atanyp jýrgender: «Ol kezde zaman solay edi. Solay istemeseng ómir sýru mýmkin emes edi»  dep tәuelsizdik alghannan keyin de sol zúlymdyqtaryn jalghastyryp keledi. Endi zamandy emes, ózgelerdi kinәli sanaydy. Mine, osynday adamy qúndylyqtardan ada jandardyng Múhana japqan jalasy men jasaghan qysastyqtarynyng ara-jigin ertengi úrpaq ajyratyp, aqtap alady...

 Al, Auyttyng «Núr Otan» partiyasy janyndaghy mәdeniyet pen ónerdi damytu mәseleleri jónindegi «Miras» respublikalyq kenesining keneytilgen otyrysynda; «...Biraq olardy kim qabyldaytynynyn nemese olar kimdermen kóbirek kezdesetinin aitayyn ba?! Múhtar Shahanovpen! Múhannyng әlem aqyny ekeninde dauym joq! Biraq, shetten kelushilerge Qazaqstan turaly ne aitatynyn ózderiniz jaqsy bilesizder! Myrzatay Joldasbekovke jolyqsa, «Tarihy otanymyz Qazaqstan eken dep osynda ýdere kóship keludi dogharyndar!» deui әbden mýmkin!...» depti. Sonda shetelden kelgen qazaqtargha Shahanov ne aitu kerek? Shahanovty bir «sýzip» ótpese auyryp qalatyn Auyttyng eseginen auyp qalghan Qojanasyrgha úqsap ne aitqysy kelgenin týsinip alynyz. Baqyt Súltanov, Eljan Birtanov, Aslan Sәrinjipov, Erbolat Dosaev, Vladimir Shkolnik siyaqty ministrler olargha (Atajúrttyng tynys-tirshiligimen tanysugha keletin nemese kelip qaytuy yqtimal syrttaghy qazaq jastary turaly aitady. - red) uaqyt bólip kezdesse múrnymdy kesip bereyin. Álde osylargha kezdestiru ýshin mindetti týrde Shahanov pen Joldasbekovty jamandau kerek pe? Qytaydaghy bir jarym million qazaq Shahanov dese ishken asyn jerge qoyady. Olar ýshin, Shahanov – qazaq, Shahanov – qazaq eli. Qytaydaghy qazaqtar: «Anau ministrdi kórdim, myna ministrdi kórdim» dep maqtana almaydy. Óitkeni ol býgin ministr bolsa, erteng jemqor atalyp sottalyp ketui de mýmkin. Jemqormen ol qalay maqtanady. Al, Shahanovpen kezdesu – tarihy oqigha, bala-shaghasyna ýlgi-ónege. 

Birde ýlken bankting tórayymy mynaday әngime aitty: «Bankting qatardaghy qyzmetkeri etip Shahanovtyng bir tuysyn júmysqa alghanmyn. Ol jigit tek qazaqsha jazady, qazaqsha sóileydi, basqalardan qazaqshany talap etedi. Mening orynbasarym – oryssha oqyghan qazaqtyng әieli, eki kýnning birinde: «Shahanovtyng tuysy qazaqsha sóile» dedi, «is-qaghazdaryn qazaqsha jaz» dedi», - dep ony jamandap kele berdi. Bir kýni men oghan: «Osydan jýz jyl, eki jýz jyl ótkesin be bizdi bireuler eske alatyn bolsa; «Shahanovtyng dәuirinde ómir sýrgen kisiler» dep Shahanovtyng arqasynda ghana tarihta atalatyn bolamyz», -  dep edim, auzy anqiyp, kózi baqyrayyp anyrayghan boyy orynan túryp kete berdi. Ekinshi qaytyp ol jigitti jamandamaytyn boldy,  – dep bir rahattanyp, sylq-sylq kýlgen edi. Sol kisi aitpaqshy, jýz jyldan song Auytty bireuler eske alsa, «Shahanovtyng dәuirinde» ómir sýrgen demey «ministr Shkolinikting kezinde Auyt aqyn ómir sýrdi» dep eske almaytyn shyghar. Mýmkin «Shahanovty bir múqatyp qalghan aqyn» dep te tarihta qalatyn shyghar. Múhtar qazaq halqynyng janashyry bolsa, Myrzatay Joldasbekov qazaq mәdeniyetinin, ruhaniyatynyng janashyry. Astanadaghy L. N. Gumiylev atyndaghy Euraziya uniyversiytetine qan jýgirtken, qazaqy renk bergen, qazaqtyng tamasha aqyn, jazushy, ghalymdaryn, talantty, daryndy aitysker aqyndaryn  jinaghan abzal jan. Ol qazaq halqyna tiyisti úshan-teniz mәdeni, ruhany múralardy jinap, jyrshylar men termeshilerdi jaryqqa shygharyp, qamqorshy bolyp jýrgen jalghyz jan.

Myrzatay aghanyn: «...Sol siyaqty Qytaydan da ýdere kóshuding qajeti joq. Altay, Ile, Tarbaghatay ol qazaqtyng jeri. Babalaryng jatqan jer. Mәselen Qytaydan ýlgi almaysyndar ma? Sol Qytay qazir Amerikadan ózderining kvartaldaryn ashyp tastady. Men senderge kelmender dep otyrghanym joq, qate týsinip qalmandar. Kele berinder. Týgel kóship, ata júrtty tastap ketpender» dep aitqanyn  Auyt teris ainaldyryp keleke etip otyr. Al, Myrzatay agha Iran qazaqtaryna Shymkent oblysynan arnayy bos jerden «Dostyq» dep atalatyn ýlken auyl salynyp, olardyng kóship keluine yqpal etti. Alghash tәuelsizdik alghanda qazaqtyng basty iydeologyna ainalghan Myrzatay aghamyz osynday quatty elge ainaluymyzgha da ýles qosqan qayratker. Ayta bersek bir kitapqa simas edi. «Núr Otanda» otyrghan azamattar da búl ekeuin qadir tútady. Auyt qazaqtyng eki arda úlyn osylay kýstәnalaghanda qanday maqsat tútty eken?

Toghaybay Núrmúratúly

Abai.kz