...كىم ۇلتقا تاس لاقتىرسا، سول بيلىككە ۇناي ما؟

ۇلتىن سۇيمەۋ، قارسى شىعۋ ەمەس پە بۇل قۇدايعا؟

ەندى ءبىزدىڭ كونبىس قازاق وڭعا، سولعا ويقاستاپ،

ءوز حالقىنىڭ ىشتەن شىققان جاۋلارىمەن شايقاسپاق.

رۋحىن تارتىس توقتىسى ەتكەن قاپتاپ كەتتى كوكپارلار،

بۇل قورلىقتى كورگەن سايىن نامىسىڭدى وت شارلار.

قىزمەتىنىڭ ىڭعايىمەن ۇلت مۇددەسىن ساتقاندار،

سەندەرگە دە ەسەپ بەرەر كۇن كەلەدى، توقتاڭدار...

                                                                      م. شاحانوۆ

ءيا، قازاقتىڭ ءبىرتۋار اياۋلى ارىسى مۇحتار اعامىز ايتۋىنداي ايتىپ كەلەدى ەسى دۇرىس جاندارعا. بىردە قۋ ءتىلدى ءبىر جىگىت: «بيلىككە  جاعىڭعىڭ كەلسە، شاحانوۆتى جاماندا» دەگەن ەدى. سول رەتپەن كەلگەندە «نۇر وتان» پارتياسى جانىنداعى مادەنيەت پەن ونەردى دامىتۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى «ميراس» رەسپۋبليكالىق كەڭەسىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا شاحانوۆ تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ قالعان اقىن اۋىت مۇقيبەكتىڭ دە قىزمەتى جۋىردا وسەتىن شىعار دەپ ويلايمىن http://abai.kz/post/view?id=6063 .

مۇحتار شاحانوۆ – قازاق ادەبيەتىندە، قازاق مادەنيەتىندە، جالپى، وركەنيەتىندە مۇلدە وقشاۋ، وزگەشە قۇبىلىس. تاس جارعان تابيعي دارىنى قانشاما اقىن جازۋشىلاردىڭ ءىشىن ورتەپ قىزعانىش دەگەن قىزىل ءيتىن قىڭسىلاتتى. اقيىق اقىن، ناركەسكەن ازاماتتىڭ  قالامىنان تۋعان كەز-كەلگەن شىعارماسىن: مەيلى سەزىم بۋعان ليريكالىق ولەڭدەرىن، مەيلى وي تولعاتقان الەۋمەتتىك پوەمالارىن، شەر تولقىتقان فيلوسوفيالىق باللادالارىن، استارلى دا اسقارلى مونولوگ-درامالارىنىڭ قاي-قايسىسىن دا الىپ قاراساڭىز، مۇلدە وزگەشە. جازۋ ءتاسىلىنىڭ ءوزى ەشقانداي ستاندارتقا، قالىپقا ساي كەلمەيدى. ول: 

   « ...- كەڭەس وداعىنىڭ وزبىرلىق ساياساتى ۇمىتتىرىپ جىبەرگەن ناۋرىز مەيرامىن قايتا ءتىرىلتتى;

- ارال اپاتى اسقىنىپ تۇرعان تۇستا وعان الەم نازارىن اۋدارىپ، ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنە ارالدى ساقتاۋدى مىندەتتەپ وتكىزدى;

- ماسكەۋ مەن جەرگىلىكتى بيلىك، قازاقتى قورلاپ، جاستاردى قان-جوسا قىلىپ قىرىپ، قۋعىنعا ۇشىراتقاندا، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ اقيقاتىن قاسقايىپ تۇرىپ جالپاق دۇنيەگە جاريا ەتىپ، جازىقسىزداردى اراشالاپ، قىلمىسكەرلەردىڭ بەتىن اشتى;  

-  قازاق، ورىس تىلدەرىنە قاتار مەملەكەتتىك مارتەبە اپەرگەن زاڭ قابىلدانىپ كەتكەندە العان بەتىنەن قايتپاي الابوتەن مىنەز كورسەتىپ، انا ءتىلىنىڭ مارتەبەسى ءۇشىن اقىرىنا دەيىن ايقاستى;

- قازاق ۇلتىن «قازاقستاندىق ۇلت» دەيتىن، ءتىلى، ءدىنى، رۋحى، سالت-ساناسى، ادەت- عۇرپى، ۇلتتىق رەڭى جوق  «الەم ۇلتىنا» كىرگىزىپ، قازاقتى جەر بەتىنەن جويۋ ساياساتىنا بىردەن-ءبىر قارسى تۇرىپ قورعاپ تۇرعان دا -  مۇحتار شاحانوۆ. وسىلاردىڭ بارىنە شاحانوۆ باسىن بايگەگە تىگىپ، ارا تۇسپەگەندە، نە بولار ەدىك؟ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بەت-كەلبەتى، بالكىم، بۇگىنگىدەن دە باسقاشا قالىپتاسار ما ەدى؟ ەڭ اقىرى، كىم ءۇشىن جازىپ جۇرگەندەرىن بىلسە دە، «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسىنا ات ءىزىن سالمايتىن قالامداستارىمىز باياعىداي ۇلتتىق مۇددە جولىندا باس بىرىكتىرۋدەن قالىپ بارا جاتقانى، «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسىنا كەيبىر زيالىلاردىڭ ءۇنسىز باس شۇلعىعانى - ءبارى-ءبارى ءبىر ازاماتتى ەمەس_,بار قازاقتى ويلانتۋى ءتيىس دەگىمىز كەلەدى» – دەپ جازادى 2009 ج. «انا ءتىلى» گازەتىنە داعجان بەلدەۋبايۇلى.

شاحانوۆتىڭ بۇكىل سانالى ءومىرى قازاق ۇلتىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسپەن ءوتىپ كەلەدى. شاحانوۆتىڭ ءاربىر ايتقان ويى، سويلەگەن ءسوزى، ىستەگەن ءىسى، جازعان ولەڭى تەك ۇلتىنا ارنالادى. ءوز ءومىرىن ۇلتىنان تومەن قويعان ارداقتى ازاماتتىڭ ەلىنە، حالقى ءۇشىن جاساعان بەس ەرلىگى تاريحىمىزدا، ۇلتتىڭ ساناسىندا ماڭگى ساقتالادى. ال، اقىندىعى ءبىر توبە. «... مۇحتار شاحانوۆ  پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك قۋاتى، الەۋمەتتىك - فيلوسوفيالىق ماڭىزى، يدەيالىق ومىرشەڭدىگى، قازاق وقىرمانىن بىلاي قويعاندا، حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان، مويىندالعان ايقىن قۇبىلىس بولسا دا، مەنى تاڭقالدىرۋىن قويمايتىن ءبىر نارسە بار. ول – اقىنعا دەگەن حالىقتىڭ ولشەۋسىز ىقىلاسى. كەزدەسۋ سايىن ولەڭدەرىن وقىرماندارى، جاسىنان كارىسىنە دەيىن، جاتتاپ الىپ وقيتىن ءارى ساحناعا شىعىپ، جاتقا وقۋ ءۇشىن توپىرلاپ كەزەككە تۇراتىن وسىنداي قۇرمەت يەسى – اقىندى ءوز باسىم كەزدەستىرگەن جوقپىن. سونىمەن قاتار تەك قازاقستاندا عانا  ەمەس، شەت ەلدەردە، گەتە، شيللەر، گەينە سەكىلدى الەمدىك پوەزيا الىپتارىنىڭ شىعارمالارىمەن تالعامدارى قالىپتاسقان نەمىس ەلىندە مۇحتارمەن بولعان كەزدەسۋلەرگە قاتىسۋ ءۇشىن بۇكىل وتباسىمەن قالا-قالانى ارالاپ، ونىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرەتىن وقىرمانداردىڭ بولۋى مەن ءۇشىن تاڭقالارلىق وقيعا ەكەنى راس...» -دەپ جازادى شىن نيەتىمەن قر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى اعامىز تولەن ابدىكۇلى اعىنان جارىلىپ.

تۋمىسىنان وزگەشە بولىپ جاراتىلعان مۇحتار شاحانوۆتىڭ التى كۇندە جازىلعان «تاناكوز» پوەماسى التى الاشقا ءمالىم بولدى. قازاقتىڭ كارى-جاسى جاتقا وقىدى. وكىنىشكە وراي، شىمكەنتتەن الماتىعا اۋىسقاندا اقىن-جازۋشىلارمەن ءتىل تابىسىپ كەتە المادى. ويتكەنى، اينالا تامىر-تانىستىق، جاعىمپازدىق، كسرو كوسەمدەرىنە ارناپ جازعان ودا مەن اندەرىن جوعارى ماراپاتتاپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ بەتىنە وتىرىك كۇلۋ جايلاعان. رۋحاني جۇتاڭ مۇنداي ورتا مۇحاڭدى جيرەندىردى ءارى ادالدىققا، ۇلتىنا دەگەن كىرشىكسىز ماحابباتقا تاربيەلەدى. اتاقتى دەگەن اقىن -جازۋشىلاردىڭ ولەڭىن، رومانىن ەشكىم وقىپ جاتپاسا دا كارىلەرى مەملەكەتتىك سىيلىققا، جاستارى كومسومول سىيلىقتارىن الۋ ءۇشىن ار-وجدان، ۇلتتىق مۇددەسىندە ساتىپ جىبەرەتىنىنە كوزى جەتتى. اسىرەسە، ولاردىڭ ءوز ارا توپ-توپقا ءبولىنىپ، وزگەنى كەكەتىپ، مۇقاتىپ ءبىر جينالعاندا وزدەرىنىڭ ايتقانىمەن جۇرمەگەن ادامنىڭ ۇستىنەن دومالاق ارىز ۇيىمداستىرۋ قالىپتى جاعداي بولاتىن. «...سوڭعى جىلدارداعى پوەزيا كەشتەرى مەن كەزدەسۋلەردە م.شاحانوۆ ولەڭ وقىعاندا، قالىڭ جۇرت نەگە قول سوعىپ تۇرىپ الادى؟ مۇنىڭ ازىرگە ەشكىم اڭداماعان وزىندىك سىرى بار. شاحانوۆ ەل ەرەكشە نازار اۋدارار جيىندارعا ءوز اعايىن-تۋعاندارىن، دوستارىن، تانىستارىن شاقىرىپ، سولار ارقىلى “دۋ قول شاپالاقتاۋ” ۇيىمداستىرادى. بۇل – ەجەلگى ريمدىكتەر قولدانعان ءتاسىل. ورتالىق كوميتەت تاراپىنان شاحانوۆ پوەزياسىنىڭ قولدان جاسالىپ جاتقان وسىنداي كۋلتىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالۋى قاجەت دەپ بىلەمىز!”* دەپ جازا سالۋ كۇنشىلدەرگە تۇككە تۇرمايدى. سوندىقتان دا دارا، ساياق جۇرگەن اقىن مۇحتار، قوس تالانت تولەگەن مەن ءشامشىنى باۋىر تۇتتى. دارالىعى ەمەس پە، 1958 جىلى العاشقى ولەڭى جارىق كورگەننەن، كەڭەس وداعى قۇلاعان 1991 جىلعا دەيىن بىردە - ءبىر رەت «لەنين، كومپارتيا، كوسەم نەمەسە كوممۋنيزمگە» ارناپ ءتورت شۋماق بولسا دا ءبىر ولەڭ جازباپتى. ونى ايتامىز-اۋ، قازاقستان لەنين كومسومولى، بۇكىلوداقتىق لەنين كومسومولى سىيلىعىن الىپ تۇرىپ، «كومسومولعا» ءبىر اۋىز ولەڭ ارناماۋ ول زاماندا قىلمىس جاساۋدان كەم ەمەس ەدى. 33 جىل كەڭەس وداعىنىڭ اۋاسىن جۇتىپ، نانىن جەپ، جۇمىسىن ىستەپ، سول ورتادا ءومىر ءسۇرىپ ءوزىن ساقتاي ءبىلۋ، جان-دۇنيەسىن جاماندىقتان قورعاۋ ميلليوننان ءبىردىڭ قولىنان كەلمەيدى. مۇيىزدەرى قاراعايداي بولىپ مەملەكەت قايراتكەرى اتانىپ جۇرگەندەر: «ول كەزدە زامان سولاي ەدى. سولاي ىستەمەسەڭ ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى»  دەپ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە سول زۇلىمدىقتارىن جالعاستىرىپ كەلەدى. ەندى زاماندى ەمەس، وزگەلەردى كىنالى سانايدى. مىنە، وسىنداي ادامي قۇندىلىقتاردان ادا جانداردىڭ مۇحاڭا جاپقان جالاسى مەن جاساعان قىساستىقتارىنىڭ ارا-جىگىن ەرتەڭگى ۇرپاق اجىراتىپ، اقتاپ الادى...

 ال، اۋىتتىڭ «نۇر وتان» پارتياسى جانىنداعى مادەنيەت پەن ونەردى دامىتۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى «ميراس» رەسپۋبليكالىق كەڭەسىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا; «...بىراق ولاردى كىم قابىلدايتىنىنىن نەمەسە ولار كىمدەرمەن كوبىرەك كەزدەسەتىنىن ايتايىن با؟! مۇحتار شاحانوۆپەن! مۇحاڭنىڭ الەم اقىنى ەكەنىندە داۋىم جوق! بىراق، شەتتەن كەلۋشىلەرگە قازاقستان تۋرالى نە ايتاتىنىن وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر! مىرزاتاي جولداسبەكوۆكە جولىقسا، «تاريحي وتانىمىز قازاقستان ەكەن دەپ وسىندا ۇدەرە كوشىپ كەلۋدى دوعارىڭدار!» دەۋى ابدەن مۇمكىن!...» دەپتى. سوندا شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا شاحانوۆ نە ايتۋ كەرەك؟ شاحانوۆتى ءبىر ء«سۇزىپ» وتپەسە اۋىرىپ قالاتىن اۋىتتىڭ ەسەگىنەن اۋىپ قالعان قوجاناسىرعا ۇقساپ نە ايتقىسى كەلگەنىن ءتۇسىنىپ الىڭىز. باقىت سۇلتانوۆ، ەلجان ءبىرتانوۆ، اسلان ءسارىنجىپوۆ، ەربولات دوساەۆ، ۆلاديمير شكولنيك سياقتى مينيسترلەر ولارعا (اتاجۇرتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسۋعا كەلەتىن نەمەسە كەلىپ قايتۋى ىقتيمال سىرتتاعى قازاق جاستارى تۋرالى ايتادى. - رەد) ۋاقىت ءبولىپ كەزدەسسە مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن. الدە وسىلارعا كەزدەستىرۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە شاحانوۆ پەن جولداسبەكوۆتى جامانداۋ كەرەك پە؟ قىتايداعى ءبىر جارىم ميلليون قازاق شاحانوۆ دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ولار ءۇشىن، شاحانوۆ – قازاق، شاحانوۆ – قازاق ەلى. قىتايداعى قازاقتار: «اناۋ ءمينيستردى كوردىم، مىنا ءمينيستردى كوردىم» دەپ ماقتانا المايدى. ويتكەنى ول بۇگىن مينيستر بولسا، ەرتەڭ جەمقور اتالىپ سوتتالىپ كەتۋى دە مۇمكىن. جەمقورمەن ول قالاي ماقتانادى. ال، شاحانوۆپەن كەزدەسۋ – تاريحي وقيعا، بالا-شاعاسىنا ۇلگى-ونەگە. 

بىردە ۇلكەن بانكتىڭ ءتورايىمى مىناداي اڭگىمە ايتتى: «بانكتىڭ قاتارداعى قىزمەتكەرى ەتىپ شاحانوۆتىڭ ءبىر تۋىسىن جۇمىسقا العانمىن. ول جىگىت تەك قازاقشا جازادى، قازاقشا سويلەيدى، باسقالاردان قازاقشانى تالاپ ەتەدى. مەنىڭ ورىنباسارىم – ورىسشا وقىعان قازاقتىڭ ايەلى، ەكى كۇننىڭ بىرىندە: «شاحانوۆتىڭ تۋىسى قازاقشا سويلە» دەدى، ء«ىس-قاعازدارىن قازاقشا جاز» دەدى»، - دەپ ونى جامانداپ كەلە بەردى. ءبىر كۇنى مەن وعان: «وسىدان ءجۇز جىل، ەكى ءجۇز جىل وتكەسىن بە ءبىزدى بىرەۋلەر ەسكە الاتىن بولسا; «شاحانوۆتىڭ داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن كىسىلەر» دەپ شاحانوۆتىڭ ارقاسىندا عانا تاريحتا اتالاتىن بولامىز»، -  دەپ ەدىم، اۋزى اڭقيىپ، كوزى باقىرايىپ اڭىرايعان بويى ورىنان تۇرىپ كەتە بەردى. ەكىنشى قايتىپ ول جىگىتتى جاماندامايتىن بولدى،  – دەپ ءبىر راحاتتانىپ، سىلق-سىلق كۇلگەن ەدى. سول كىسى ايتپاقشى، ءجۇز جىلدان سوڭ اۋىتتى بىرەۋلەر ەسكە السا، «شاحانوۆتىڭ داۋىرىندە» ءومىر سۇرگەن دەمەي «مينيستر شكولنيكتىڭ كەزىندە اۋىت اقىن ءومىر ءسۇردى» دەپ ەسكە المايتىن شىعار. مۇمكىن «شاحانوۆتى ءبىر مۇقاتىپ قالعان اقىن» دەپ تە تاريحتا قالاتىن شىعار. مۇحتار قازاق حالقىنىڭ جاناشىرى بولسا، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ قازاق مادەنيەتىنىڭ، رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى. استاناداعى ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە قان جۇگىرتكەن، قازاقى رەڭك بەرگەن، قازاقتىڭ تاماشا اقىن، جازۋشى، عالىمدارىن، تالانتتى، دارىندى ايتىسكەر اقىندارىن  جيناعان ابزال جان. ول قازاق حالقىنا ءتيىستى ۇشان-تەڭىز مادەني، رۋحاني مۇرالاردى جيناپ، جىرشىلار مەن تەرمەشىلەردى جارىققا شىعارىپ، قامقورشى بولىپ جۇرگەن جالعىز جان.

مىرزاتاي اعانىڭ: «...سول سياقتى قىتايدان دا ۇدەرە كوشۋدىڭ قاجەتى جوق. التاي، ىلە، تارباعاتاي ول قازاقتىڭ جەرى. بابالارىڭ جاتقان جەر. ماسەلەن قىتايدان ۇلگى المايسىڭدار ما؟ سول قىتاي قازىر امەريكادان وزدەرىنىڭ كۆارتالدارىن اشىپ تاستادى. مەن سەندەرگە كەلمەڭدەر دەپ وتىرعانىم جوق، قاتە ءتۇسىنىپ قالماڭدار. كەلە بەرىڭدەر. تۇگەل كوشىپ، اتا جۇرتتى تاستاپ كەتپەڭدەر» دەپ ايتقانىن  اۋىت تەرىس اينالدىرىپ كەلەكە ەتىپ وتىر. ال، مىرزاتاي اعا يران قازاقتارىنا شىمكەنت وبلىسىنان ارنايى بوس جەردەن «دوستىق» دەپ اتالاتىن ۇلكەن اۋىل سالىنىپ، ولاردىڭ كوشىپ كەلۋىنە ىقپال ەتتى. العاش تاۋەلسىزدىك العاندا قازاقتىڭ باستى يدەولوگىنا اينالعان مىرزاتاي اعامىز وسىنداي قۋاتتى ەلگە اينالۋىمىزعا دا ۇلەس قوسقان قايراتكەر. ايتا بەرسەك ءبىر كىتاپقا سيماس ەدى. «نۇر وتاندا» وتىرعان ازاماتتار دا بۇل ەكەۋىن قادىر تۇتادى. اۋىت قازاقتىڭ ەكى اردا ۇلىن وسىلاي كۇستانالاعاندا قانداي ماقسات تۇتتى ەكەن؟

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz