IYә... Mening oqyrmandaryma býgingi eng qyzyq taqyryp osy bolar. Sebebi, dýbiri jer jarghan Tarazdaghy «Blok qúryltay – 2016» ayasynda shyt jana ornyna otyrghan, su jana ministr Erlan Saghadiyevpen mening kezdesuim turaly aldyn ala aqparat tarap, әleumettik jeliden әlemge jar salynyp, ol turaly arnayy suret salynyp ta ýlgerdi. Osynshalyq qyzyghushylyq tuudaghy sebep ne?

Onyng sebebi, Qazaqstandyq reformashyl ministrlerding jana reformalary turaly qorqynysh hәm qyzyghushylyqtyng taytalasy edi. Al, onda kóp sozbalyq, jana ministr ne deydi?

Qazaq tildi blogerlerding ortasyna alghash týsip otyrghan ministr myrza býgingi súraqtyng bәri osy baghytta, yaghny qazaq tilining bolashaghy mәselesine baylanysty qoyylady dep oilasa kerek. Ózi súraq tumaytynday etip, qazaq tiline baylanysty barlyq mәseleni qamtyp ketkisi kelgeni aqiqat. Erlan Kenjeghaliyúly alghashqy sózin: «Ýlken tórt mәseleni aityp keteyin, sizder maghan súraq qoymanyzdar, tek úsynys tastanyzdar, aldymen men sóilep biteyin, sosyn sizder aitarsyzdar», - degen úsynysy deymiz be, tilegi deymiz be (qalauynyz bilsin), tike sózimen bastady. Sizder tyndanyzdar, kelesi sózdi tek ministr auzynan bereyin...

Ministr býy dedi:

- Qúrmetti blogerler, sizdermen jýzdeskenime quanyshtymyn. Jana tórt jyldyq baghdarlamany iske asyrugha baghyttalghan mazmúndy sizderge týsindirip óteyin.

Birinshiden. Biz birinshi baghytty qazaq tili memlekettik tildi tez mengertuding әdistemesin jasaymyz. Búryn fransuz mektepterinde aghylshyn tili oqytylmaytyn edi. Qazir ony oqytu zang týrinde barlyq fransuz mektepterine engizildi. Bizge de tiyimdi jol osy dep esepteymiz. Qazaq jastaryna, әsirese, auyl balalaryna óz ana tilimen qatar aghylshyn tilin ýiretsek, sonda ghana olar ózderine qajetti bilimdi әlem kenistiginde der kezinde jәne erkin taba alady. Olargha eng tiyimdi joghary oqu oryndaryna jol ashylady. Al, qazaq tili turaly aitar bolsaq, bizde ana tilimizdi jan-jaqty, jedel, tiyimdi ýiretetin әdisteme joq. Keybir elderde (mysaly, aghylshyndarda, finderde) óz halqynyng tilin ózderine jәne basqa últtargha 4-6 ay ishinde ýiretetin tiyimdi әdistemeler bar. Osynday әdistemelerding joqtyghynan bizder mektepte qazaq tilin ailap, jyldap oqytsaq ta, tiyisti nәtiyje shyghara almay kelemiz. Sondyqtan qazaq tilin jedel mengeruding әdistemesin jasauymyz kerek. Osy maqsatqa ghylym baghdarlamasynyng manyzdy bólimi retinde tiyisti qarjy bólu kózdelip otyr. Búl – óte manyzdy mәsele.

Ekinshiden. Mektepterde qazaq tilin oqytudyng manyzyn oghan bólingen saghattarmen ghana ólshep qoymay, beriletin bilimning sapasy arqyly baghalaugha jol ashady. Sondyqtan qazaq tili pәnining tәjiriybeli ústazdaryn shet elderge «Bolashaq» baghdarlamasymen jiberip, ondaghy tildi ýiretuding tiyimdi әdistemelerimen tanystyru kózdelip otyr. Osynyng arqasynda tek qazaqtargha ghana emes, elimizdegi basqa últ ókilderine de tiyimdi әdisteme arqyly qazaq tilin keninen oqytu jýiesi úsynylady.

Ýshinshiden, Bilim berudi jәne ghylymdy damytudyng 2016-2019 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynyng qabyldanghanyna endi ghana on kýn tolyp otyr.  Atalghan baghdarlamanyng negizgi maqsaty – Preziydent úsynghan “Mәngilik el” iydeyasyn oryndaugha bastaytyn, oghan negiz qalaytyn platforma jasau. Óitkeni, “Mәngilik el” bilimi zaman talabyna say, әlemdegi ghylym men tehnikanyn, jalpy әlem órkeniyetining janalyghyn erkin bilip, erkin iygere, qoldana alatyn Qazaqstannyng mәngilik qoghamyn qúrugha arnalghan. Sonymen qatar, qoghamda sapaly bilim aludyng mýmkindigi barshagha birdey boluy kórsetilgen. Al qazir bizdegi bilim jýiesinde múnday tepe-tendik joq. 

Tórtinshiden. Taghy bir ýlken mәsele, bir zamandarda әlem halqy shamamen 10 mynnan asa tilde sóilese, býginde әlem boyynsha, 6,5 myng tilde ghana sóileydi. Ýlken halyqtardyng emes, sany az nemese ortasha halyqtardyng tili birtindep qoldanystan shyghyp jatyr. Al mәngilik el boludy múrat etken biz óz tilimizdi qalay saqtay alamyz, onyng joldary qanday, basqa memleketterde osy túrghydan ozyq ýlgi bar ma? Osynday súraqtargha ghylymy negizde alynghan jauaptardy nemese zertteulerdi kórmedim. Sondyqtan, qazaq tilining janashyr ghalymdarynan arnayy top qúryp, qarajat bólip, osy ghylymy izdenisterdi jýzege asyru kózdelip otyr.

Sonymen birge, biz qazaq tilinde nashar sóileytin, tipti sóiley almaytyn adamdardy mazaqtamauymyz, olargha kýlmeuimiz kerek. Olargha týsinistikpen qarap, qoldau kórsetuimiz kerek. Qazaq tilin bilmeytin mamandardyng da bar ekenin, ol tildi bilmese de, myqty maman boluy әbden mýmkin ekenin eske salamyn», – degen sózimen ayaqtady.

Jalpy 19 minut sóilegen ministrding sózining negizgi baghytyn týp núsqasyn ózgertpey, qysqartyp berip túrghanymdy eskertemin.

Qojanasyrlau halyqpyz ghoy, sol Qojanasyr tirlikpen ministrding taza qazaq tilinde mýdirmey bayandama jasaghany kónilge qondy, әriyne. Úsynys aitu kezeni bastalghanda, biraz adam ornynan túryp, mikrofon jaqqa jaqyndady. Alghashqy úsynysty tanymal bloger Núrlan Janay tastady:

-  Qúrmetti ministr myrza! Qazaq tili ekonomika men tehnika tiline ainalmay, ómir sýrmeydi, sol ýshin IT salasyndaghy oqulyqtar, ekonomika salasyndaghy oqulyqtar qazaqshagha audarylsa, - degen oiyn bildirgen edi. Biraq ministr «búl salalar tolyq aghylshyn tiline kóshui kerek» degen eskertu synayly jauabymen qysqa qayyrdy. Sol retpen manyzdy - manyzsyz, ýlkendi - kishili biraz súraqtar qoyyldy. 

Sóz tizgini kóp kýttirmey maghan da tiydi, aldyn ala әleumettik jelidegi aqparattyng buymen júrt ýlken dýnie kýtti. Al, mende úsynys ta, súraq ta kóp edi, biraq uaqyt qysqa, ministr asyghyp týr, sonymen ministrding bastapqy oiynan bastaghym keldi. Yaghni, bizdegi qazaq tilining oqytu jýiesi nege әlsiz?

Al endi osy jazbanyng avtory býy dedi:

-  Qúrmetti Erlan Kenjeghaliyúly, mende úsynys ta, súraq ta kóp edi, biraq ótinishiniz boyynsha, súraq emes, úsynys aitayyn. Birinshi úsynysym: Bastauysh synyptardaghy orys tilin uniyversiytette «Orys tili men әdebiyeti» mamandyghy boyynsha jetilip shyqqan arnayy maman beredi. Búryn 3 - synyptan qosylatyn aghylshyn tili qazir 1 - shi synyptan bastap qosylyp, ony da uniyversiytette «Aghylshyn tili» mamandyghy boyynsha tәlim alghandar beredi. Al, qazaq tili men qazaq әdebiyetin «Bastauysh oqytudyng pedagogikasy men әdistemesi» mamandyghy boyynsha tәrbiyelengen adam beredi. Oilanynyz, óz tilimizding qúny ózge tilding dәrejesinen tómen bolghany ma? Búl qazaq tilining rólin avtomatty týrde ýshinshi satygha týsiredi. Qazaq mektepterinde oqyp jýrse de, әli orys tilinde sóileytin, qazaqsha sauatynan aghylshynsha sauaty jetik qazirgi úrpaq - búnyng dәleli, sol ýshin biz qazaq tilining sapasyn, mekteptegi bedelin eki tilmen tenestirip, birinshi synyptan bastap, qazaq tili men әdebiyetin uniyversiytette arnayy qazaq tili men әdebiyeti pәnin bitirgen maman bersin. Búl qazaq tilining túghyryna qonuyna septigin tiygizedi», - dep toqtaghanymda, ministr shulaghan shapalaqtan әserlendi me, әlde úsynysym únady ma, kómekshilerinen qaghaz, qalam aldyryp, odan әri әr úsynysymdy jazyp túrdy.

-  Ekinshi úsynysym, bilim sapasyn arttyramyz desek, eng manyzdy mәsele - ústazdardyng sany men sapasy. Ústazdardyng sapasyn arttyru ýshin, eng aldymen, ústazdyq mamandyqtyng bedelin kóteru kerek. ÚBT - da ústazdyq mamandyghyn tandaghandargha artyq test tapsyrtu súranysy joq mamandyqtyng bedelin arttyrmaydy. Ústaz bedeli kóterilmese, sapasy kóterilmeydi. Al sapasy kóterilmese, bilim salasynyng eshqanday reformasy jýzege aspaydy. Ústaz sapasyn arttyru ýshin ne istemek kerek? Ol ýshin birinshi: pedagogikalyq mamandyqtargha týsetinderding shәkirtaqysyn basqa mamandyq studentterine qaraghanda, joghary etu kerek, sonymen birge olargha qosymsha tiyimdilikter jasau kerek, sol kezde búl mamandyqqa ýzdik oqyghan oqushylardy tarta alamyz. Ekinshi, qazir bala qúqyghyn qorghaytyn zang ústazdardyng qúqyn taptap boldy. Sol ýshin ústaz qauymyna da qúqyghyn qorghaytyn arnayy zang kerek. Áytpese, býgingi kýni ústaz oqushygha tәueldi túlghagha ainaldy. Sol ýshin ústazdyng mindeti men jauapkershiligi, qúqyghy tolyq anyqtalghan zang qabyldau kerek. Ýshinshi: barlyghy elektrondy jýiege kóshken myna zamanda ústazdardy qaghazbastylyqtan qútqaru kerek. Qaghazbastylyq er adamdardyng mektepke keluin tejep, ústazdardy alansyz bilim beruge emes, amalsyz qaghaz jazugha mәjbýrlep túr. Búl - bilim sapasyna keri әserin tiygizer basty týiin», - dep sózimdi bir demalyp jalghastyrmaq niyette edim, ministr:

-   Ár úsynysyndy jazyp alyp túrmyn. Ústazdardy qaghazdan bosatudyng jýiesin jetildirip jatyrmyn. Siz úsynystarynyzdyng bәrin jazyp, bizge jiberiniz, biz qarap, tanysyp, tolyq jauabyn beremiz. Bizben ýnemi baylanysta bolynyz, - dedi. Ary qaray týsinikti bolghan son, «qalghan úsynysymdy jazbasha týrde jiberemin» dep, men de sózimdi ayaqtadym. Biraq, maghan bir únaghany - úsynys týskende, ministrding erinbey qaghazgha týrtip túrghany jәne júrt aldynda sheshemin dep uәdesin bergeni.

Ministr sóz sonyn: «Men búdan keyin jylda blogerlerding qúryltayyna kelip túramyn»,  - dep ayaqtady. Biz de ministrding uәdelerine quanyp, «úsynysty aldaghy kýnde jiberemiz» dep, uәde berip tarqastyq.

Bizdiki tek osy sala onalsa degen arman, osy blok qúryltay barysynda «Aqparat jәne úrpaq: bir oidyng býkil jýiege әseri» taqyrybynda úrpaq tәrbiyesi turaly oy qozghap qayttyq. Ol aldaghy kýndegi taghy bir maqalanyng jýgi...

 Ayatjan Ahmetjan

Respublikalyq «Qazbilim» ortalyghy diyrektory

Abai.kz