ءيا... مەنىڭ وقىرماندارىما بۇگىنگى ەڭ قىزىق تاقىرىپ وسى بولار. سەبەبى، ءدۇبىرى جەر جارعان تارازداعى «بلوك قۇرىلتاي – 2016» اياسىندا شىت جاڭا ورنىنا وتىرعان، سۋ جاڭا مينيستر ەرلان ساعاديەۆپەن مەنىڭ كەزدەسۋىم تۋرالى الدىن الا اقپارات تاراپ، الەۋمەتتىك جەلىدەن الەمگە جار سالىنىپ، ول تۋرالى ارنايى سۋرەت سالىنىپ تا ۇلگەردى. وسىنشالىق قىزىعۋشىلىق تۋداعى سەبەپ نە؟

ونىڭ سەبەبى، قازاقستاندىق رەفورماشىل مينيسترلەردىڭ جاڭا رەفورمالارى تۋرالى قورقىنىش ءھام قىزىعۋشىلىقتىڭ تايتالاسى ەدى. ال، وندا كوپ سوزبالىق، جاڭا مينيستر نە دەيدى؟

قازاق ءتىلدى بلوگەرلەردىڭ ورتاسىنا العاش ءتۇسىپ وتىرعان مينيستر مىرزا بۇگىنگى سۇراقتىڭ ءبارى وسى باعىتتا، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى ماسەلەسىنە بايلانىستى قويىلادى دەپ ويلاسا كەرەك. ءوزى سۇراق تۋمايتىنداي ەتىپ، قازاق تىلىنە بايلانىستى بارلىق ماسەلەنى قامتىپ كەتكىسى كەلگەنى اقيقات. ەرلان كەنجەعاليۇلى العاشقى ءسوزىن: «ۇلكەن ءتورت ماسەلەنى ايتىپ كەتەيىن، سىزدەر ماعان سۇراق قويماڭىزدار، تەك ۇسىنىس تاستاڭىزدار، الدىمەن مەن سويلەپ بىتەيىن، سوسىن سىزدەر ايتارسىزدار»، - دەگەن ۇسىنىسى دەيمىز بە، تىلەگى دەيمىز بە (قالاۋىڭىز ءبىلسىن), تىكە سوزىمەن باستادى. سىزدەر تىڭداڭىزدار، كەلەسى ءسوزدى تەك مينيستر اۋزىنان بەرەيىن...

مينيستر ءبۇي دەدى:

- قۇرمەتتى بلوگەرلەر، سىزدەرمەن جۇزدەسكەنىمە قۋانىشتىمىن. جاڭا ءتورت جىلدىق باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان مازمۇندى سىزدەرگە ءتۇسىندىرىپ وتەيىن.

بىرىنشىدەن. ءبىز ءبىرىنشى باعىتتى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى تەز مەڭگەرتۋدىڭ ادىستەمەسىن جاسايمىز. بۇرىن فرانتسۋز مەكتەپتەرىندە اعىلشىن ءتىلى وقىتىلمايتىن ەدى. قازىر ونى وقىتۋ زاڭ تۇرىندە بارلىق فرانتسۋز مەكتەپتەرىنە ەنگىزىلدى. بىزگە دە ءتيىمدى جول وسى دەپ ەسەپتەيمىز. قازاق جاستارىنا، اسىرەسە، اۋىل بالالارىنا ءوز انا تىلىمەن قاتار اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتسەك، سوندا عانا ولار وزدەرىنە قاجەتتى ءبىلىمدى الەم كەڭىستىگىندە دەر كەزىندە جانە ەركىن تابا الادى. ولارعا ەڭ ءتيىمدى جوعارى وقۋ ورىندارىنا جول اشىلادى. ال، قازاق ءتىلى تۋرالى ايتار بولساق، بىزدە انا ءتىلىمىزدى جان-جاقتى، جەدەل، ءتيىمدى ۇيرەتەتىن ادىستەمە جوق. كەيبىر ەلدەردە (مىسالى، اعىلشىنداردا، فيندەردە) ءوز حالقىنىڭ ءتىلىن وزدەرىنە جانە باسقا ۇلتتارعا 4-6 اي ىشىندە ۇيرەتەتىن ءتيىمدى ادىستەمەلەر بار. وسىنداي ادىستەمەلەردىڭ جوقتىعىنان بىزدەر مەكتەپتە قازاق ءتىلىن ايلاپ، جىلداپ وقىتساق تا، ءتيىستى ناتيجە شىعارا الماي كەلەمىز. سوندىقتان قازاق ءتىلىن جەدەل مەڭگەرۋدىڭ ادىستەمەسىن جاساۋىمىز كەرەك. وسى ماقساتقا عىلىم باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزدى ءبولىمى رەتىندە ءتيىستى قارجى ءبولۋ كوزدەلىپ وتىر. بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە.

ەكىنشىدەن. مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ماڭىزىن وعان بولىنگەن ساعاتتارمەن عانا ولشەپ قويماي، بەرىلەتىن ءبىلىمنىڭ ساپاسى ارقىلى باعالاۋعا جول اشادى. سوندىقتان قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ تاجىريبەلى ۇستازدارىن شەت ەلدەرگە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن جىبەرىپ، ونداعى ءتىلدى ۇيرەتۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەمەلەرىمەن تانىستىرۋ كوزدەلىپ وتىر. وسىنىڭ ارقاسىندا تەك قازاقتارعا عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە ءتيىمدى ادىستەمە ارقىلى قازاق ءتىلىن كەڭىنەن وقىتۋ جۇيەسى ۇسىنىلادى.

ۇشىنشىدەن، ءبىلىم بەرۋدى جانە عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2016-2019 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانعانىنا ەندى عانا ون كۇن تولىپ وتىر.  اتالعان باعدارلامانىڭ نەگىزگى ماقساتى – پرەزيدەنت ۇسىنعان “ماڭگىلىك ەل” يدەياسىن ورىنداۋعا باستايتىن، وعان نەگىز قالايتىن پلاتفورما جاساۋ. ويتكەنى، “ماڭگىلىك ەل” ءبىلىمى زامان تالابىنا ساي، الەمدەگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، جالپى الەم وركەنيەتىنىڭ جاڭالىعىن ەركىن ءبىلىپ، ەركىن يگەرە، قولدانا الاتىن قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك قوعامىن قۇرۋعا ارنالعان. سونىمەن قاتار، قوعامدا ساپالى ءبىلىم الۋدىڭ مۇمكىندىگى بارشاعا بىردەي بولۋى كورسەتىلگەن. ال قازىر بىزدەگى ءبىلىم جۇيەسىندە مۇنداي تەپە-تەڭدىك جوق. 

تورتىنشىدەن. تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە، ءبىر زامانداردا الەم حالقى شامامەن 10 مىڭنان اسا تىلدە سويلەسە، بۇگىندە الەم بويىنشا، 6,5 مىڭ تىلدە عانا سويلەيدى. ۇلكەن حالىقتاردىڭ ەمەس، سانى از نەمەسە ورتاشا حالىقتاردىڭ ءتىلى بىرتىندەپ قولدانىستان شىعىپ جاتىر. ال ماڭگىلىك ەل بولۋدى مۇرات ەتكەن ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى قالاي ساقتاي الامىز، ونىڭ جولدارى قانداي، باسقا مەملەكەتتەردە وسى تۇرعىدان وزىق ۇلگى بار ما؟ وسىنداي سۇراقتارعا عىلىمي نەگىزدە الىنعان جاۋاپتاردى نەمەسە زەرتتەۋلەردى كورمەدىم. سوندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىر عالىمدارىنان ارنايى توپ قۇرىپ، قاراجات ءبولىپ، وسى عىلىمي ىزدەنىستەردى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلىپ وتىر.

سونىمەن بىرگە، ءبىز قازاق تىلىندە ناشار سويلەيتىن، ءتىپتى سويلەي المايتىن ادامداردى مازاقتاماۋىمىز، ولارعا كۇلمەۋىمىز كەرەك. ولارعا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، قولداۋ كورسەتۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن مامانداردىڭ دا بار ەكەنىن، ول ءتىلدى بىلمەسە دە، مىقتى مامان بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ەسكە سالامىن»، – دەگەن سوزىمەن اياقتادى.

جالپى 19 مينۋت سويلەگەن ءمينيستردىڭ ءسوزىنىڭ نەگىزگى باعىتىن ءتۇپ نۇسقاسىن وزگەرتپەي، قىسقارتىپ بەرىپ تۇرعانىمدى ەسكەرتەمىن.

قوجاناسىرلاۋ حالىقپىز عوي، سول قوجاناسىر تىرلىكپەن ءمينيستردىڭ تازا قازاق تىلىندە مۇدىرمەي بايانداما جاساعانى كوڭىلگە قوندى، ارينە. ۇسىنىس ايتۋ كەزەڭى باستالعاندا، ءبىراز ادام ورنىنان تۇرىپ، ميكروفون جاققا جاقىندادى. العاشقى ۇسىنىستى تانىمال بلوگەر نۇرلان جاناي تاستادى:

-  قۇرمەتتى مينيستر مىرزا! قازاق ءتىلى ەكونوميكا مەن تەحنيكا تىلىنە اينالماي، ءومىر سۇرمەيدى، سول ءۇشىن ءىت سالاسىنداعى وقۋلىقتار، ەكونوميكا سالاسىنداعى وقۋلىقتار قازاقشاعا اۋدارىلسا، - دەگەن ويىن بىلدىرگەن ەدى. بىراق مينيستر «بۇل سالالار تولىق اعىلشىن تىلىنە كوشۋى كەرەك» دەگەن ەسكەرتۋ سىڭايلى جاۋابىمەن قىسقا قايىردى. سول رەتپەن ماڭىزدى - ماڭىزسىز، ۇلكەندى - كىشىلى ءبىراز سۇراقتار قويىلدى. 

ءسوز تىزگىنى كوپ كۇتتىرمەي ماعان دا ءتيدى، الدىن الا الەۋمەتتىك جەلىدەگى اقپاراتتىڭ بۋىمەن جۇرت ۇلكەن دۇنيە كۇتتى. ال، مەندە ۇسىنىس تا، سۇراق تا كوپ ەدى، بىراق ۋاقىت قىسقا، مينيستر اسىعىپ ءتۇر، سونىمەن ءمينيستردىڭ باستاپقى ويىنان باستاعىم كەلدى. ياعني، بىزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋ جۇيەسى نەگە ءالسىز؟

ال ەندى وسى جازبانىڭ اۆتورى ءبۇي دەدى:

-  قۇرمەتتى ەرلان كەنجەعاليۇلى، مەندە ۇسىنىس تا، سۇراق تا كوپ ەدى، بىراق ءوتىنىشىڭىز بويىنشا، سۇراق ەمەس، ۇسىنىس ايتايىن. ءبىرىنشى ۇسىنىسىم: باستاۋىش سىنىپتارداعى ورىس ءتىلىن ۋنيۆەرسيتەتتە «ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعى بويىنشا جەتىلىپ شىققان ارنايى مامان بەرەدى. بۇرىن 3 - سىنىپتان قوسىلاتىن اعىلشىن ءتىلى قازىر 1 - ءشى سىنىپتان باستاپ قوسىلىپ، ونى دا ۋنيۆەرسيتەتتە «اعىلشىن ءتىلى» ماماندىعى بويىنشا ءتالىم العاندار بەرەدى. ال، قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتىن «باستاۋىش وقىتۋدىڭ پەداگوگيكاسى مەن ادىستەمەسى» ماماندىعى بويىنشا تاربيەلەنگەن ادام بەرەدى. ويلانىڭىز، ءوز ءتىلىمىزدىڭ قۇنى وزگە ءتىلدىڭ دارەجەسىنەن تومەن بولعانى ما؟ بۇل قازاق ءتىلىنىڭ ءرولىن اۆتوماتتى تۇردە ءۇشىنشى ساتىعا تۇسىرەدى. قازاق مەكتەپتەرىندە وقىپ جۇرسە دە، ءالى ورىس تىلىندە سويلەيتىن، قازاقشا ساۋاتىنان اعىلشىنشا ساۋاتى جەتىك قازىرگى ۇرپاق - بۇنىڭ دالەلى، سول ءۇشىن ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ ساپاسىن، مەكتەپتەگى بەدەلىن ەكى تىلمەن تەڭەستىرىپ، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن ۋنيۆەرسيتەتتە ارنايى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىن بىتىرگەن مامان بەرسىن. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ تۇعىرىنا قونۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى»، - دەپ توقتاعانىمدا، مينيستر شۋلاعان شاپالاقتان اسەرلەندى مە، الدە ۇسىنىسىم ۇنادى ما، كومەكشىلەرىنەن قاعاز، قالام الدىرىپ، ودان ءارى ءار ۇسىنىسىمدى جازىپ تۇردى.

-  ەكىنشى ۇسىنىسىم، ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرامىز دەسەك، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە - ۇستازداردىڭ سانى مەن ساپاسى. ۇستازداردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ۇستازدىق ماماندىقتىڭ بەدەلىن كوتەرۋ كەرەك. ۇبت - دا ۇستازدىق ماماندىعىن تاڭداعاندارعا ارتىق تەست تاپسىرتۋ سۇرانىسى جوق ماماندىقتىڭ بەدەلىن ارتتىرمايدى. ۇستاز بەدەلى كوتەرىلمەسە، ساپاسى كوتەرىلمەيدى. ال ساپاسى كوتەرىلمەسە، ءبىلىم سالاسىنىڭ ەشقانداي رەفورماسى جۇزەگە اسپايدى. ۇستاز ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟ ول ءۇشىن ءبىرىنشى: پەداگوگيكالىق ماماندىقتارعا تۇسەتىندەردىڭ شاكىرتاقىسىن باسقا ماماندىق ستۋدەنتتەرىنە قاراعاندا، جوعارى ەتۋ كەرەك، سونىمەن بىرگە ولارعا قوسىمشا تيىمدىلىكتەر جاساۋ كەرەك، سول كەزدە بۇل ماماندىققا ۇزدىك وقىعان وقۋشىلاردى تارتا الامىز. ەكىنشى، قازىر بالا قۇقىعىن قورعايتىن زاڭ ۇستازداردىڭ قۇقىن تاپتاپ بولدى. سول ءۇشىن ۇستاز قاۋىمىنا دا قۇقىعىن قورعايتىن ارنايى زاڭ كەرەك. ايتپەسە، بۇگىنگى كۇنى ۇستاز وقۋشىعا تاۋەلدى تۇلعاعا اينالدى. سول ءۇشىن ۇستازدىڭ مىندەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگى، قۇقىعى تولىق انىقتالعان زاڭ قابىلداۋ كەرەك. ءۇشىنشى: بارلىعى ەلەكتروندى جۇيەگە كوشكەن مىنا زاماندا ۇستازداردى قاعازباستىلىقتان قۇتقارۋ كەرەك. قاعازباستىلىق ەر ادامداردىڭ مەكتەپكە كەلۋىن تەجەپ، ۇستازداردى الاڭسىز ءبىلىم بەرۋگە ەمەس، امالسىز قاعاز جازۋعا ماجبۇرلەپ تۇر. بۇل - ءبىلىم ساپاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەر باستى ءتۇيىن»، - دەپ ءسوزىمدى ءبىر دەمالىپ جالعاستىرماق نيەتتە ەدىم، مينيستر:

-  ء ار ۇسىنىسىڭدى جازىپ الىپ تۇرمىن. ۇستازداردى قاعازدان بوساتۋدىڭ جۇيەسىن جەتىلدىرىپ جاتىرمىن. ءسىز ۇسىنىستارىڭىزدىڭ ءبارىن جازىپ، بىزگە جىبەرىڭىز، ءبىز قاراپ، تانىسىپ، تولىق جاۋابىن بەرەمىز. بىزبەن ۇنەمى بايلانىستا بولىڭىز، - دەدى. ارى قاراي تۇسىنىكتى بولعان سوڭ، «قالعان ۇسىنىسىمدى جازباشا تۇردە جىبەرەمىن» دەپ، مەن دە ءسوزىمدى اياقتادىم. بىراق، ماعان ءبىر ۇناعانى - ۇسىنىس تۇسكەندە، ءمينيستردىڭ ەرىنبەي قاعازعا ءتۇرتىپ تۇرعانى جانە جۇرت الدىندا شەشەمىن دەپ ۋادەسىن بەرگەنى.

مينيستر ءسوز سوڭىن: «مەن بۇدان كەيىن جىلدا بلوگەرلەردىڭ قۇرىلتايىنا كەلىپ تۇرامىن»،  - دەپ اياقتادى. ءبىز دە ءمينيستردىڭ ۋادەلەرىنە قۋانىپ، «ۇسىنىستى الداعى كۇندە جىبەرەمىز» دەپ، ۋادە بەرىپ تارقاستىق.

بىزدىكى تەك وسى سالا وڭالسا دەگەن ارمان، وسى بلوك قۇرىلتاي بارىسىندا «اقپارات جانە ۇرپاق: ءبىر ويدىڭ بۇكىل جۇيەگە اسەرى» تاقىرىبىندا ۇرپاق تاربيەسى تۋرالى وي قوزعاپ قايتتىق. ول الداعى كۇندەگى تاعى ءبىر ماقالانىڭ جۇگى...

 اياتجان احمەتجان

رەسپۋبليكالىق «قازبىلىم» ورتالىعى ديرەكتورى

Abai.kz