«Manghystaumúnaygaz» (MMG) AQ-nyng 600-den astam aksionerleri on jyldan beri sergeldenge týsip, óz jerinde, ózderi alghashqylardyng biri bolyp iygergen «qara altynnan» tiyesili nesibesin el qatarly ala-almay, yaghny zandy qúqyqtaryn qorghay almay, әbden toryghyp, basqa amal tappaghasyn Elbasyna jýginuge mәjbýr boldy. Búlardyng kópshiligi – sonau 1961 jylghy 5 shilde kýngi Jetibay kenishindegi №6-únghymadan atqylaghan múnay búrqaghynyng býgingi kózi tiri kuәgerleri. Kerek desender, sol bir úmytylmas quanyshty kýnderding Manghystau topyraghynan sәtti bastaluyna óz ýlesterin qosqan múnayshylar.

Qalay bolghanda da, Manghystau ónirindegi múnay-gaz óndirisining qalyptasuyna býgingi zeynetker-múnayshylardyng eren enbekteri orasan zor edi!.. «Daudyng basy – Dayrabaydyng kók siyry» demekshi, «MMG» aksionerlerining negizgi talaby – ózderine tiyisti aksiyanyng qúny kóterilip, diviydendterding tolyqqandy tólenui bolatyn. Jalpy qazaq biyligining «MMG» kompaniyasy ainalasyndaghy istep otyrghan ozbyrlyq әreketteri – Manghystau halqyna taza qiyanat!.. Maqalanyng barysynda múnayly ólkening biylikten kórip otyrghan qorlyghyn tәptishtep kórsetuge tura keledi!..

Sonymen, aksionerlerding negizgi talabyna toqtayyq. Býginde «MMG» elimizdegi birden-bir iri múnay-gaz óndirushi kәsiporyn. Óndiretin múnayynyng kólemi aimaq boyynsha 31 payyz, respublika boyynsha 8 payyzdy qúraydy. Jyl sayyn 5 mln. tonna múnay óndirip otyrghan osynday kompaniyada artyqshylyghy bar aksiya ýshin tólenetin diviydendting mólsheri 100-174 tengeden aspaydy. Tek 2007 jyly ghana bir aksiya ýshin – 2000 tenge tólengeni bar... Búdan artyq qanday qorlyq boluy kerek?.. «MMG» kompaniyasynda QR «Aksionerlik qogham turaly» zannyng talaptarynyng oryndalmaytyny, aksionerlerding qúqyqtarynyng kópe-kórneu búzyluy jónindegi derekter songhy kezderi BAQ-da qylang berip qalyp jýr. Zang jýzinde iyeliginde 1 (bir) aksiyasy bar aksioner tiyisti újymnan qajetti aqparattardy alugha tolyq qúqyly bola túrsa da – atalmysh kompaniyada olardyng oghan qoldary jetpeydi. «MMG» AQ-nyng diviydendtik sayasaty, óz aksionerleri ýshin mýldem qúpiya desek – artyq aitpaghan bolamyz. Aksionerlerge qoghamdaghy týsip jatqan tabystyng kiris-shyghys qújattary turaly t.b. qabyldanyp jatqan qarjylyq ózgerister jóninde aqparat beru – búl kompaniyada atymen joq desek úyatqa qalmaspyz.

Mysaly, jyry kóp aksionerlik qoghamda jay aksiyanyng qatary 9805142-den 98051398-ge ósip, barlyghy 107856540 qúraghanymen (atalmysh aksiyanyng sany 100 esege artqan), artyqshylyghy bar aksiyalar sany búrynghy 1086378 dana kýiinde qaldy. Zang ayasynda aksionerlik kapital eselenip kóbeygende – jay aksiyanyng da, artyqshylyghy bar aksiyanyng da sany birdey mólsherde ósui kerek edi. Búl jerde artyqshylyghy bar  aksiya iyelerining qúqyghy shektelip otyr. Al, artyqshylyghy bar aksiya iyeleri bolsa, qabyldanghan sheshimderden beyhabar. «MMG» AQ basqarmasy jay aksiyalardy kóbeytu turaly sheshim qabyldaghanda – kompaniya tarapynan QR «Aksionerlik qogham turaly» zannyng 13,73 baptarynyn, aksionerlik qogham Jarghysynyng 14 babynyng talaptary óreskel búzylghan. Aldyn-ala sheshim alu barysynda artyqshylyghy bar aksiya iyeleri búl mәselelerden mýldem habarsyz bolghan, yaghni, qúlaghdar bolmaghan. Jәne de tiyisti jiynda  dauyspen olardyng kelisimi alynbaghan. Sóitip, artyqshylyghy bar aksiya iyelerining qúqyghy ayaqqa taptalyp, tek qana jay aksiyalardy kóbeytu arqyly – 100 esege arttyryp, jalpy sanyn 107856540 jetkizilip, kompaniya aktivterin belgili mýddeli jaqtar ýshin sauda-sattyqqa týsirgen.

Osy jerde kimder ýshin degen súraq tumay ma?.. Jalpy, múnday auqymdy mәselelerding sheshimi jalpy jinalystyng qúziretinde ekeni beseneden belgili. Zan-zakon osylay deydi. Alayda, osynday jiyndarda ardager aksionerlerge óz mýddelerin qorghap – atsalysugha esik tastay jabyq!.. Olardy elep-eskerip, jogharyda kórsetilgen zan-talaptaryn oryndap jatqan basshylyq, sirә, joq!.. Qalay desek te, «MMG» aksionerlik qoghamyndaghy aksionerlerdi tolghandyryp jýrgen súraqtardyng jauaby býgingi tanda qúpiya bolyp túr... Atalmysh kompaniyagha qanshama payda týsip, qalay bólinip jatyr, onyng qanday bóligi diviydend tóleuge júmsaluda t.b. mýddeli taraptargha qatysty qabyldanghan sheshimderding hattamalarymen tanysu aksionerler ýshin júmbaq kýiinde qaluda.

Sonda, búl «MMG» kompaniyasyna eshkimning tisi batpaytynday, ne qylghan qúdiret?!. Qanshama talap-shaghymdar joldanyp, ýlkendi-kishili qúzyrly organdargha jetkizilse de – bәribir nәtiyje joq!.. Tipti, BAQ-da búl mәseleler ýzdiksiz kóterilip, el-júrtty elendetse de, atyshuly kompaniyagha shang juytylmaydy!.. Osyndayda «MMG» kompaniyasyna biylikting úshar basynda túrghandar qamqorlyq jasaydy degen qanqu sóz raspa dep qalamyn!..

Eng sony, elimizding Preziydentine ashyq hatta joldandy, dey túrghanmen, odan kýni býginge deyin habar-oshar joq!.. Qarap otyrsaq, osy jyry kóp diviydend jónindegi týitkildi mәselelerde Manghystau ónirindegi «Qarajanbasmúnay», «Ózenmúnaygaz» kompaniyalarynda dau-damay tuyndaugha jol berilmegen. Búl újymdarda óz aksionerlerine tolyqqandy diviydend tólenedi. Tólengende de, adam sengisiz kóp mólsherde!.. Mysaly, qaysybir jyldary «Qarajanbasmúnay» kompaniyasynda bir aksiyasynyng qúny – 24 myng tengege deyin baghalanghan!.. Mine, jomarttyq degen!..

Endi salystyrmaly týrde alayyqshy, Qytaymen ym-jymy bir bolyp, bilgenderin istep otyrghan «MMG» AQ-daghy songhy on jyl ishindegi bir artyqshylyghy bar aksiya ýshin tólenip kelgen diviydendting qúny 100-174 tengeden aspaghan!.. Sonda, «MMG» kompaniyasy qarajanbastyqtardan kem múnay óndirip otyr ma?.. Tiyn-teben degen osy emes pe?.. Búghan endi ne aitugha bolady?.. Men sóz taba almay otyrmyn!.. Kórsetilgen eki kompaniyadaghy aiyrmashylyqtar jóninde aimaq basshysynyng uәjine sensek – ol shygharylghan aksiya sanyna baylanysty kórinedi!.. Ákim myrza: «Qarajanbasmúnay» 100 aksiya shygharsa – onyng tóleytin diviydendi, 1000 aksiya shygharghan «Manghystaumúnaygazgha» qaraghanda, kóp bolmay ma?.. – dep, ardager aksionerlerdi júbatady. Basshymyzdyng búl júbanyshy qisyngha kele me, kelmey me – ol jaghyn oqyrmandardyng ózderi aiyryp alar!.. Mening aitayyn degenim, qanshama aksiya shygharsyn-shygharmasyn, obal-sauap degen bar, búrynghy újymdastyryna degen qayyrymdylyq hәm janasharlyq qasiyet bolghany dúrys edi. Biraq, búnday qasiyetter aituly qoghamnyng basshylaryna darymaghan. «

MMG» aksionerleri óz talaptaryn kótere bastaghan 2007-2008 jyldarda atyshuly mekeme qanday tabys tapty desender – búl endi batpan qúiryq!.. Biylghy jylghy basylymdardaghy keybir derekterge ýnilsek, atalmysh kompaniyagha jylyna kem degende 1 mlrd. dollar taza payda týsip túrghan. Jәne de 2007 jyly tek diviydend týrinde búl kompaniya 2,3 mlrd. dollar júmsaghan («Jas-Alash» №18, 3.03.2016 j.). Osy jerde qayda júmsaldy, kimderge tólengen degen súraq tumay ma?.. Sonda deymin-au, osynday mol qarjygha bylghanyp otyrghan kompaniya, óz aksionerlerine, yaghni, artyqshylyghy bar aksiya iyelerine 200 tengege jetpeytin púldy kózderi qiyp qalay tólep otyr eken degen oi, meni qatty mazalaydy. Qalay mazalamaydy, búdan artyq qorlyq bola ma?..

Qarayyqshy, Manghystau ólkesindegi múnay-gaz óndirushi kompaniyalaryndaghy múnayshylardyng atqaryp jýrgen júmystarynyng bir-birinen ne aiyrmashylyghy bar?.. Olardyng atqaryp otyrghandary – bir terining púshpaghyn iylegeni emes pe?.. Búl kәsiporyndardyng óndiris oshaqtary ornalasqan aimaqtar tabighy erekshelikteri jaghynan bir tektes – Manghystaudyng ghasyrlar boyy qalyptasqan ortaq tabighaty emes pe?.. Sondyqtan da, múnayshylardyng kórip jýrgen azaptarynda da eshqanday aiyrmashylyq joq dese de bolady. Sóite túra, enbekaqy, әleumettik jәrdemaqylar, syi-siyapat t.b. tólemderge kelgende múnayshylargha kórsetiletin qúrmet ala-qúla. Búnday alalaushylyq diviydend tóleuge qatysty ekenine de ózdering kóz jetkizip otyrsyzdar. «MMG» kompaniyasynyng qojayyndary deymiz be, әlde basshylary ma, óz aksionerlerine qatty obal jasap otyr!.. Búghan biylikting de qatysy bar, sebebi, tym jaqsy tabys tauyp túrghan jogharghy rentabelidi kәsiporyndy óz mýddeleri ýshin jekeshelendirip, Manghystaulyqtardyng nәpaqasyn auyzynan jyryp, qaqsatyp otyr. Jalpy, búl ólkemiz ýshin bagha jetpes kәsiporynnyng adam aitqysyz óreskel zansyzdyqtarmen beymәlim investorgha satyluy jónindegi tolyq mәlimetti men shygharghan «Múnayym bar-múnym bar!..» atty kitabymnan oqy alasyzdar.

Qarandarshy, «MMG» kompaniyasy, 1996 jyldyng qorytyndysy boyynsha, satylghan ónimnen – 397 mln. dollar payda tapqan. Al balans boyynsha týsken payda – 144 mln. dollardy qúraghan. Jyl qorytyndysynda tapqan taza paydasy – 101 mln. dollar, yaghni, osynday kólemde kiris týsirgen. Osynday rentabelidi kәsiporyn jekeshelendirilip, ken alandaryndaghy múnay qorymen, barlyq infraqúrylymymen saudagha týsken. Mine, aimaghymyzgha asa paydaly kәsiporyn biylik tarapynan aitylghan: «Qarjylay tyghyryqqa tirelip túr, ózin-ózi aqtay almay otyr, memleketimizding mýmkindigi joq, investisiya tartu kerek!..» – degendey negizsiz jeleulermen kýmәni kóp investorgha satylyp tyndy!.. Sonymen, 1997 jyldyng 11 mamyrynda Qarjy ministrligining jekeshelendiru departmaenti men «Sentral Aziya Petroleum-LTD» kompaniyasy arasynda «MMG»-dyng 60 payyz paket-aksiyasyn satu jónindegi № 04/031-97 kelisim-shartqa qol qoyyldy. Sóitip, «MMG»-dyng 60 aksiyasyn «indoneziyalyq» dep jýrgen toqpaghy kýshti investorymyz memleketimizge bar bolghany 238 million dollar tóleytin bolyp (búl somanyng 129 mln. 507 myng dollary budjetimizge týspegen), eng manyzdy kәsiporynymyzdy, búrynghy kiris ministrimiz Z.Kәkimjanovtyng sózimen aitqanda: «Barlyq aktiyv, passivterimen satyp alghan!..». Al, ýkimetimizding iyeliginde qalghan 30 payyz aksiya – ýlesimizdi 2000 jyldyng ayaghynda jyry kóp investorymyzgha bar bolghany 100 mln. dollargha satyp, sodan, «MMG»-dyng aktivterinen qol kóterdik!.. Qalay aitpaysyn, tap sol kezderde «MMG»-nyng aktivteri, ken alandaryndaghy múnay qorynyng qúnyn qosyp eseptegende, milliardtaghan dollardy qúraydy emes pe?.. Búl jerde osynday alyp kәsiporynnyng aktivterining arzan baghagha satyluyna mýddeli kýshter bar ekenin búl halyq bilip otyr!.. Biraq, auyzyn ashpaydy, atyp tastaydy dep qorqady!.. Mine, investisiya tartyp qaryq bolamyz dep, bar baylyq-dýnie mýlkimizden aiyrylyp qaldyq!.. Búl endi biyliktegi alayaqtar tarapynan baryp túrghan naghyz bassyzdyq!.. Kerek desender, búl shyraqtar qylmystyq әreketterge baryp, qoldaryn bylghap otyr!.. Turasy, búl әreketter Manghystau halqyna kórsetilgen taza qorlyq desem – artyq aitpaghan bolarmyn.

Endi myna bylyqqa nazar audarayyq. Búl atyshuly investorymyzdyng iyeligindegi «Sentral Aziya Petroleum-LTD» kompaniyasynyng 100 payyz aksiyasyn «Qazmúnaygaz» ÚK men qytaylyqtar qaydaghy bir 50/50 ýlesi bar birikken kәsiporyn («Mangistau Investments B.V.») qúru arqyly satyp alady. Sonda búl ne oiyn?.. Búl gollandiyalyq kompaniya ne ýshin qúryldy, kimge dәneker kerek boldy?.. Jalpy, osy júmbaq investordyng ainalasyndaghy bylyqtardy ashatyn mezgil jetti dep esepteymin. Búl toyymsyz investor 1997-2009 jyldar arasynda manghystaulyqtardyng óz jerinde óndirilgen «qara altyndaghy» nesibesin armansyz sordy!.. Búnday bylyq-shylyqqa biyliktegilerding qatysy joq dep qalay aita alasyn?.. Ólkemizdegi manday aldy kәsiporyndy ýpiyt-sýpit dep kók tiyngha satyp alyp, onyng irge tasyn qalaghan ardager aksionerler hәm zeynetker múnayshylargha ózerine tiyesili nesibesin tolyqqandy tólemese!.. Bar pәle «MMG»-dyng alayaqtyqpen jekeshelendiriluinde jatyr. Qarap otyrsaq, býgingi tanda qazaq elindegi óndiriletin múnaydyng kem degende 80 payyzy sheteldik investorlardyng ýlesinde kórinedi. Osy investorlardyng arasynda, «MMG» kompaniyasyna iyelik etken qojayyndar siyaqty, ózimizding qanshama investorsymaqtar jýr desendershi!.. Qúdaydyng aldynda kýnәkar bolmaspyn, jogharydaghy kórsetilgen 80 payyzdy iyelik etetin sheteldik investorlardyng jartysy desem artyq aitpaghan bolarmyn, ózimizding shendi-shekpendiler, bay-manaptar, yaghny aydyng terisin teris jamylyp jýrgen naghyz sudyrahmetter. Taghy bir eskeretin jәit, qay investordy alsang da – qytaymen qosaqtasyp jýredi. Naghyz sybaylastyq әreketterdi osy tónirekten izdeu kerek dep esepteymin!.. «Qarajanbasmúnay da» sau siyrdyng boghy emes, búl kompaniya jóninde de el ishinde alyp-qashpa әngime órip jýr. Endi qarandar, aldaghy kýnderi «Samúryq-Qazyna» últtyq qorynyng aktivteri jekeshelendiriledi, onyng ishinde «Qazmúnaygaz» ÚK de bar. Sonda deymin-au, osy últtyq kompaniyamyz jekege ótkende ne bolamyz?.. Búl biylikting ne oilaghany bar?.. El budjetindegi múnaydyng ýlesi 44 payyz desek – ertengi kýni búl qarasha halyq qalay kýn kóredi?.. Búl júrtshylyq ne oilaydy?.. Kimge senedi, men tipti týsinbedim!.. Al, biylikting oilaghany, jogharyda aityp ótkenimdey, jalghan investorlardyng ýlesterindegi múnay-gaz salasyndaghy aktivterin zandastyru. Basqa týk te emes!.. Áriyne, búl mening boljamym. Osy jerde, belgili ekonomist T.Esirkepov myrzanyng bir súhbatyndaghy múnaydan týsetin mol tabys jónindegi deregi esime týsip otyr. Tek 2013 jyly biz 68,1 million tonna múnaydy eksportqa shygharghan ekenbiz, odan 52,2 milliard dollar aqsha týsken eken dep kórsetedi Toqtar myrza. Endi ishki tútynatyn múnayymyz 13,7 mln. tonna boldy desek, jalpy ónimimiz 81,8 mln. tonnagha jetken. Al, jalpy óndirilgen múnaydan 58,9 mlrd. dollar aqsha tapqan ekenbiz dep atap kórsetken. 2013 j. deyin 3-4 jyl qatarynan 80 mln. tonnadan kem múnay óndirilgen joq, sóitsek, jylyna kórsetilgen kólemdegi tabys týsip túrghan ghoy – sonda búl elde qaydaghy daghdarys?.. Mine, elimizdegi tek qana bir jyldaghy múnaydan týsken tabystyng kólemi, kóp pe, az ba – ol jaghyn ózdering ajyratyp alyndar!.. Búl mol tabystyng ishinde «MMG» kompaniyasynyng ýlesi de bar, endi olardyn, yaghny ardager aksionerlerding qarnyn toydyrar nesibesi joq dep kim aita alady?.. Osynday milliardtaghan dollar tabys әkelip otyrghan múnay-gaz salasyn jekege ótkizudi oilap tapqandardy halyq jauy demeske amalyng bar ma?.. Songhy kezderi Qazaq elining biyligine ne bolyp barady ózi?.. Halyqtyng jaghdayyn oilaudan qalghan, kózdegenderi – bar dýniyeni bay-manaptar ýshin jekeshelendiru!.. Býy dep qalay aitpaymyn, qara halyq nan taba almay jýrgende – «Samúryq-Qazyna» últtyq qorynyng aktivterin ne qylsyn!.. Odan qaldy, sauda sattyqqa týsirip joq qylu, qaytkende de eldi kógertpeu!.. Kógertetin bolsa – memleket ýshin «strategiyalyq» manyzdy kәsiporyndardy saudagha sala ma?.. «Qazmúnaygaz» ÚK, «QazAtomÓnerkәsibi», «Qazaqtan Temir Joly» jýiesi últtyq qordaghy asa manyzdy aktivter emes pe?..

Endi kelip, Ata-babalarymyzdyng qaldyrghan múrasy – jerdi jappay saudagha shygharyp, auksion arqyly satu kerek dep, eldi dýrliktirdi. Sharualarda auksiongha týsetindey qarjy-qarajat bar ma ózi?.. Sheteldikterge jer satylmaydy dep júbatady, sóite túra, 25 jylgha deyin jalgha beruge bolady dep zandastyryp qoydy. Jalgha beru uaqyty ótkende – ekijaqty kelisimmen úzartu mýmkindigi shektelmegen!.. Sonda, satylmaghan nesi qaldy?.. Sóitip, milliondaghan gektar jer sheteldik jeke nemese zandy túlghanyng qolyna ótip, tozyp ketpey me?.. Biylikting uәjine sensek, qúldyrap bara jatqan auylsharuashylyq salasyn retke keltirip, týzu jolgha salmaq!.. Áyteuir, daudyng arty ymyralasumen ayaqtalyp, jer satugha moratoriy jariyalandy!.. Oghan da shýkir. Sonda, múnaydan týsken tabysty kelistire almay otyrghanda – jer satyp bayiyn degeni me búl bassyzdardyn?.. Tәuelsizdigimizding 25 jyldyghynda milliard jarymgha juyq tonna múnay óndirip otyryp, 17 mln. halyqty asyray almau degen súmdyq emes pe?!. Ne masqara!.. Búl azghantay halyq bir Mәskeu qalasynyng túrghyndarymen shamalas emes pe?.. Mening boljamymsha, jogharydaghy kórsetilgen mol kólemdegi múnaydyng qúny, kem degende, 1 trillion dollardan asyp ketedi. Keybir jyldary múnaydyng bir barreli 150 dollargha deyin jetti!.. Osynday kól-kósir qarjymen tegin bilim bere almasa, tegin medisinalyq qyzmet kórsete almasa, zeynetaqyny óz qarajatynyng esebinen jinatsa, onday ýkimetten halyqqa ne qayyr?!. Qalay bolghanda da, memleketting basqaru jýiesin týbegeyli ózgertu kerek!.. Múnday ýkimetpen alysqa bara almaymyz!.. Jalpy, qazaq elinde aimaqtardyng ózin-ózi basqaratyn prinsipter boyynsha zannamalar qabyldaytyn uaqyt jetti dep esepteymin!.. Ádil saylau, tandau qúqyqtarymyzdy da talap etetin uaqyt keldi!.. Jaqynda ghana Mәjiliske deputattar saylandy... Ne ózgerdi?.. Jer dauy ushyghyp, óz saylaushylary dýrligip jatqanda – búl sabazdar mýlgip otyr. Mәjiliste otyrghan osylardy halyq qalaulylary dep aita alamyz ba?.. Áriyne, biren-sarany bolmasa... Keybir derekterge ýnilsek, ýkimettin, aldyn-ala dayyndap beretin zandaryn qabylday salatyn qauqarsyz Parlamentti ústap túru ýshin memleket qorjynynan jylyna 100 milliard tenge qarjy júmsalatyn kórinedi!.. Búghan endi ne aitugha bolady?.. Osynday milliardtaghan qarjyny zaya ketirip, azghantay ghana halqy bar elge qos palataly Parlament kerek pe?..

Qoryta aitqanda, múnay-gaz sektoryndaghy qúpiyalylyqtardy ashtyrmay, olardy halyqqa jariya etpey – el-júrttyng baghy ashylmaydy!.. Múnymen Manghystau halqynyng da, «qara altyndy» óndirip jatqan múnayshylardyng da esh uaqytta kósegesi kógermeydi!..

Tendigimizdi talap etetin uaqyt jetken joq pa?!.

Qamysbay Besinbergenúly, Aqtau qalasy

Abai.kz