«...Arqar órgen jer yrys darytar kiyeli mekenge sanalyp, ony kezdestirgen adamnyng joly bolady. Beket atanyng aruaghy keybir adamdargha jylan, aqqu, arqar bolyp Ýstirtting tóbesinen múnartyp kórinedi» deydi anyzdarda  jәne ol adamnyng joly ashylady eken. Beket meshitterine adamdar shyn niyetimen kelmese, ya bolmasa, kýnәli adamdar kelse, jylandar ysyldap shyghyp, aldaryn kes-kestep jolatpaydy. Atanyng aspandaghy aruaghynyng iyesi – aqqular. Oghylandy meshitining manyndaghy tau-tas arasynda arqarlar bar. Adamdar jylandargha da, aqqulargha da, arqarlargha da tiymeydi, olargha zaqym jasamaydy, atpaydy, aulamaydy. Eger zúlymdyq jasalsa, olardy Atanyng aruaghy tegin jibermeydi desedi kórgen-bilgender. Qazaq arqardy әdette taudyng ruhy dep sanaydy. Endeshe, jaqpar tastyng órkeshine qúlamay sekiretin, qiya qúzdyng ór tósine op-onay orghyp shyghatyn arqar turaly sóz etsek...

Arqardyng atalyghyn – qúlja, qozysyn – qozyqa dep ataydy. Onyng erkeginde de, úrghashysynda da mýiizi bolady. Qúljasynyng mýiizi iri, búralyp iyilgen, aishyqty bolyp keledi. Al, analyghyniki nәzik, óte qysqa, bozghylt qonyr týsti. Olardyng jasyn mýiizindegi saqinagha qarap anyqtaugha bolady. 2,5 jasta jynystyq jaghynan jetiledi. Qazan-qarashada kýilep, 6 aidan song analyghy, kóbine jalghyz qozy tabady. Jazda kóbeyedi, jazda kóbine egiz tuady, tabighy jaghdayda 12-14 jyl tirshilik etedi.

Olar kóbinese kógaldy shoqylardyng arasyndaghy dalaly ónirlerde jayylady. Qysta salqyn týse taudyng etegine, kóktem men jazda taudyng subalipilik beldeuine qaray qonys audarady. Búl mezgilde tikúshaqtan qarasanyz olardyng elimizding taularynda 10-15 daraqtan toptasyp, ýiir- ýiirimen jýrgenin kóresiz. Sonday-aq, «Saydaghy arqardyng túyaghyna tas batsa, qyrdaghy arqardyng mýiizi syrqyraydy» degendey olar óte úiymshyl, bir-birine janashyr jәne óte saq, sezimtal, biyik taularda tirshilik etuge beyim, ayazgha óte tózimdi bolyp keledi. Qyrdaghy nebir kәde, bidayyq, qonyrbas, betege, qiyaq, kýireuik, jusan sekildi dәrilik shópterding basymen qorektenip, gýlderin ghana terip jeytin talghampaz januar deuge bolady. Jaylaugha jazda tanertengilikte, keshkilikte, al qysta kýndiz shyghady.

Arqar bir qaraghanda, kәdimgi quys mýiizdi qazaqy qoygha úqsas. Biraq, qoygha qaraghanda dene túrqy ýlkendeu, eshki sekildi qimyly jyldam, tau-tasty meken etetin asha túyaqty januar. Denesining symbaty da, boyynyng biyiktigi de, salmaghy da meken etken ortasyna baylanysty әrqalay bolyp keledi. Sebebi әr taralym aimaqtardaghy arqarynyng bolmysy bir-birine úqsas emes. Eng ýlken arqardy Altay-Tarbaghatay jaqtaghy taulardan kezdestiruinizge bolady. «Qyzyl kitaptaghy» naqty derekterge kóz jýgirtsek, arqarlar taralu aimaghy boyynsha bes týrge bólinedi eken. Týr-sipatyna mәn bersek, Ýstirt  arqarynyn  týsi qonyr, qúiryqty qoy sekildi, mýiizi mandayynan tike kelip jogharydan betine qaray iyile ornalasqan, urial qoyynyng bir týrshesi; Altay arqarynyng týsi jiyren-qonyr, qysqa mýiizi syrtqa qaray qayyrylghan;  Qyzylqúm arqarynyng týsi sary, denesi shaghyn, mýiizi men siraghy eshki tәrizdes; Qazaqstan arqarynyng týsi qonyr-sary, mýiizi shaghyn qoshqar tәrizdes, Ýstirt arqaryna úqsastau; Tyani-Shani arqarynyng týsi jiyren-sary, mýiizi jalpaqtau, syrtqa qaray qayyrylghan bolyp keledi. Solardyng ishinde, keyinnen ashylghan Qaratau qoryghynyng arqary ózgelerge qaraghanda denesi de salmaghy da iri. Sonday-aq, dene túrqy men syrtqy pishini de basqasha. Bәlkim, olardyng әrqaysysynyng jegen shóbine qaray, meken etu ortasynyng klimatyna qaray kólemi men týsi әr mezgil sayyn ózgerui de yqtimal bolar... Fiziologiyalyq jaghynan da ózindik erekshelikteri angharylady. Bir qyzyghy bәrining derlik tósteri aq týsti. Mәselen, bir ghana qozyqa tuatyn arqar - batys pen shyghysta bolady, al ontýstik bólikte tóldi egiz tabu basymdau. Múnysyn tabighattyng jyly aua-rayyna  qatysty deuge bolady.

Arqar – dәmdi eti bar, sapaly teri beretin kәsiptik an. Joyylyp ketu qaupi tughandyqtan, ony aulaugha tyiym salynghan. Arqardyng basty jauy – qasqyr men brakonierler. Ony Qazaqstan men Ózbekstannyng «Qyzyl kitabyna»  engizgen. Ár  arqardyng óz mekeni bar. Elimizde osynday bagha jetpes asyl baylyghymyz – arqarlardy saqtap qalu maqsatynda 1926 jyly (eng alghash - Aqsu-Jabghyly qoryghy) qúrylghan bolatyn. Býginderi januarlardy qorghap, saqtaytyn, kóbeytetin, budandastyratyn 10 shaqty qoryq júmys isteydi. Arqarlarymyz әli de qorghau men saqtaudy, monitoring jasaudy talap etedi.

Bir ókinishtisi, arqarlar ózderine ynghayly jerge qaray qonys audar beretin túraqsyz januar. Keyde shekaralas elderge de auyp ketu oqighalary bolyp jatady.

Material izdeu barysynda arqarlar jýretin múzartta býginderi baryp jýrgen alipinist Janarbek Aqybiyden sol arqar jayly súraghanymda, Besboghda tauynyng shyndarda arqardyng qurap qalghan bas sýiegin kezdestirgen. Tau biyigin baghyndyryp, zerttep jýrgende tauyp alyp týsken suretimen bólisken bolatyn. Ol barghan Besboghda múzartyndaghy Malshyn biyigi 4020 metr. Mongholdyng batys jaq shekarasynda, yaghny býgingi monghol qazaqtary mekendep jatqan ónirde ornalasqan. Osynday mәlimetterge qarasaq, demek, arqar jayly jerge jayylugha jaralmaghan, eshki tәrizdes biyikterge shyqqandy jaqsy kóretin tәrizdi. Syrt pishini qoy tәrizdes bolghanymen minez jaghynan ortekege úqsas dep boljadyq. Alipinist – Janarbekting aituynsha, «ertedegi saqtardyng altyn kiyimi tabylghan jerdegi Altyn adamnyng әshekeyinde, әsirese bas kiyiminde de arqardyng mýsinderi salynghan.  Saq dәuirinde olardyng qoy dep asyraghany sol kezdegi arqar bolsa kerek. Sonday-aq ol dәlel retinde, arqarlardy paydalanu әsirese, Aral óniri saqtary mәdeniyetinde kóptep kezdesetini tilge tiyek etti. Saqtar mal sharuashylyghymen de, egin ósirumen de, qoy baghumen de aynalysqan, jylqy ósirgen. Saqtarda manday aldy dónesti iri qoylar kóp taraghan. Olar qazaqtyn qazirgi qúiryqty qoylary túqymyna jaqyn bolghan. Ol kezde týie sharuashylyghy da keninen damydy. Al siyrdyn kóshpeli tirshilikke beyimdelgen múnday túqymynyn ózgeden ayyrmasy –  ónimdiligi tómen, tiriley salmaghy az, jemshópti kóp talghamaytyn. Suyqta syr bermeytin, jýni qalyn, tebin maly boldy. Atap aitqanda, saqtargha taudaghy erkin jayylghan arqarlardy aulau tiyimdi bolghan» deydi múzart biyikterdi  baghyndyrudy hobbii sanaytyn Janarbek Aqybiyúly. 

Internettegi derekterge silteme jasasaq, Qalmaqstannyng ghalymy әri mal dәrigeri Batyr Bochaev bylay deydi. «Kezinde arqar-merinos qoyyn Qalmaqstangha kóptep alyp keldi. Qalmaqstan – dalaly ólke. Mine, arqar-merinos osy dalanyng ekosistemasyna ýlken ziyan keltirdi. Arqar-merinostyng túyaghy ótkir әri sýiir bolady. Arqar-merinostyng túyaghy shópti týp-tamyrymen qoparyp jiberedi de, ol jerge qayta shóp óspeydi. Al bayyrghy qalmaqtyng qoylary qanday edi? Olardyng túyaqtary jalpaq әri júmyrlau bolghan. Múnday túyaq shópting tamyryna eshqanday ziyan keltirmeydi. Sondyqtan da biz qazir sol bayaghy siyrep qalghan qalmaqtyng qoylarynyng túqymyn qayta janghyrtyp, qayta kóbeytip jatyrmyz. Arqar-merinos qoylary Qazaqstanda da az emes. Qazaqtyng ghalymdary men mal sharuashylyghynyng mamandaryna B.Bochaev aitqan jogharydaghy mәseleni eskergeni jón siyaqty. Óitkeni, qalmaqtyng qoylary men qazaqtyng qoylarynyng týbi de, tegi de bir». Arqar – óte siyrek kezdesetin kiyeli jәne qasiyetti januarlardyng biri bolyp tabylady. Mysaly, Tәjikstan Ýkimetining tabighat qorghau komiytetining payymdauynsha jәne basqa týrli mәlimetterge jýginsek, januardyng qúndylyghy sonsha, tipti, ang aulau sayahatynyng baghasy 25 myng AQSh dollaryna jetedi eken, al bir arqardyng naryqtyq baghasy 55 myng AQSh dollaryna ten.

...IYә, «Arqada qys jayly bolsa, arqar auyp nesi bar» degen sózding týp-tórkinine mәn bersek, bir jaghynan «arqa óniri, arqa» degen sózderding osy arqarmen baylanysy joq pa degen oy keledi. Negizi, búl Úlytau,  Kókshetau, Qarqaraly jaqta shyqqan maqal bolar. Al, Aqmola, Qostanay, Qaraghandy siyaqty Arqa jazyghynda arqar bolmaydy. Arqagha Semey men Zaysan da kiredi. Arqa degenning óz maghynasy bar. Arqar taudyng taghysy. Arqa degen tau maghynasyn bermeydi. Arqar taqyryby kýrdeli. Bizdin jerdi negizi Saryarqa dep ataydy. Kezinde arqar mekendeui mýmkin. Tipti, qazaq dalasyn mekendegen saqtar patshasynyng kiyiminen arqardyng mýsini tabylyp jatsa, nege qazaq dalasynda arqar órip jýrmeske?! Oghan dәlel retinde, búrynghy 1- ghasyrdan beri kele jatqan salt boyynsha qazaq qaytys bolghan adamgha arnap mal (qoy-arqar) soyady. Sonda arqar diny úghymda da oryny bar kiyeli januar ekenin bildiredi. Qaytqan adamnyn artynan qúran baghyshtap, neghúrlym kóp qoy soyylsa, marqúmnyng kýnәsi jenildey týsedi degen senimmen qaza men asqa neghúrlym kóp qoy soygha tyrysqan elmiz. Qazagha soyylghan qoy marqúm janynyng qiyametting qyl kópirinen ótuine kómektesedi de, keyin marqúmnyng o dýniyede kәdesine jaratylady dep senim bar. Sebebi, keybir obalardy qazghanda  aishyqty mýiiz iri qoylardyng bas sýiegi shyqqan.

Andronov dәuirinde arqar beynesi tasqa qashalyp salynghan. Ataqty Anyraqay shayqasy bolghan zamandardan qalghan Úly jýz qolynyng jiyn ótkizetin ataqty «Qúljabasy» shoqysy osy arqar mekenning bolghanyna kuә. Sebebi ol jerde tanerteng kýn shyghyp kele jatqanda sonadaydan ay mýiizdi arqar kýnge shaghylysyp, biyik shoqyda kýndi qarsy alyp túrady eken. Jambyl oblysyndaghy Qordaydan Almatygha qaray bara jatqan asu túsyndaghy "Qúljabasy" shoqysy sol tau silemderining ishinde daralanyp túrghan eng biyigi. Almatydan Qorday asuyna qaray kóteriler túsynan biyik shoqy alystan birden kózge týsedi. Al, Ontýstik kýngey jaghynda úzyndyghy 400-600 metrdey, biyiktigi 1 metrge juyq tastan qalanghan qorghan bar. Áriyne, múnday qorghanda kóp adamnyng qalaghany aqiqat. Qúljabasy shoqysynda kezinde arqar, qúljanyng kóptigi sonday adamdarmen aralasyp jýrgen desedi.  Sol sebepti, Qúljabasy shoqysy el arasynda "Qúljabasy qu shoqy" dep te atalady. Ol shoqynyng soltýstik-shyghysynan ghana biyikke salt atpen shyghugha bolady, qalghan jaghy tike tasty, jartasty bolyp keledi. Tansәriden angha shyqqan mergenge shyghyp kele jatqan kýnmen súlu, symbatty bolyp әdeyi ornatqan túghyrday arqardyng qúljasy óte әdemi kórinedi. Sol manaydan ótip bara jatsanyz dәl osy ay mýiizdi arqardyng taudan týsip kele jatqan mýsin-beynesin bayqaysyz.

Býgingi tanda elimizde 15 mynnan astam arqar meken etedi. Ghylymy zertteuler men seleksiyalyq retteu ýshin arqar týrining ósimin molaytugha qatyspaytyn arqarlardyng kәri daraqtary iriktep alynatyn bolady. Qazirgi kezde múnday januarlar jyrtqyshtar men brakonierlerding kesirinen jәne tabighy qartaydan ólude.  Solay bola túra, osy júmystardy jýrgizu kezinde ghylymy júmystar atqarugha jәne kýzet úiymdastyrugha paydalanu ýshin budjet qarajatyn tolyqtyru maqsatynda sheteldik anshylardy tartugha bolady.

Ótken ghasyrdyng 30-50 jyldary  Qazaqstanda arqarlardy paydalanyp, týr aralyq budandastyru әdisimen tau jaghdaylaryna, biyik taudaghy jayylymdargha jәne oily qyrly jerlerge jaqsy beyimdelgen et-jýn baghytyndaghy biyazy jýndi qoylardyng birden bir túqymy alynghan bolatyn. Qazirgi kezde auyl sharuashylyghy, qoy sharuashylyghyndaghy seleksiyalyq ghylym qos baghyttaghy túqymdardy alu jónindegi júmystardy qayta qolgha aludy qajet etip otyr. Seleksiyalyq júmysty oidaghyday jýrgizgen jaghdayda Qazaqstannyng agrarlyq sektorynda et baghytyndaghy mal sharuashylyghyn damytudyng tendesi joq jobasy iske asyrylatyn bolady. Sonymen birge, Qarqaraly memlekettik últtyq parkining jaghdayynda Qyrghyzstandyq arqardy jartylay erkin jaghdayda ústaudy zerdeleu mýmkindigi tuyp otyr.

Al, zoobaqtaghy, arnayy tor qorshaularda qamalyp túrghan arqarlar taudaghy erkindikti ansaytyny haq. Mýiizderi men túyaqtary tau tasty saghynyp, úzaqqa kóz tastaydy. Ortekedey oinaqtar ma edi tasta? Biyik jartasqa shyghyp alyp býkil Qazaqstannyng ýstinen qarap túrghangha ne jetsin!     Bәlkim qansha baptasaq ta, kýtimdegi arqarlardyng baptalu talaptary taudaghy bir kýndik erkindikterine jetpeytin shyghar. Armany biyik sekildi bolyp kórinedi solardyn. Tau samalyn jútqysy keledi. Taza auamen demalyp demin shygharghysy keledi. Taugha sher tarqatqysy keledi arqardyng da. Ay mýiizin shyghyp kele jatqan kýn núryna shaghylystyryp, moynyn sozyp, kerilgisi keletin shyghar. Ózi qalaghan shóbining basyn ghana tandap, shalyp shaynaghysy keletin shyghar... Zoobaqta túrghan arqarlardyng kýii sonday múndy bolyp kórindi. Ózderi kónilsiz, bergen tamaqty qanaghat tútyp, qoldan jasalghan tastargha sekirgen bolady. Kózderinde tylsym bir múng bar. Bir birin sýzgilep oinaghan bolady. Bir-birin ayaytynday... «Ekeumiz bir kemedemiz ghoy, sen keshken kýidi men de keship túrmyn ghoy» degendey... Kózinizge eriksiz jas keledi. Torda túrghan arqarlardyng kóbisi qartayyp nemese bir jeri auyryp túrghanday kórinedi. Mýmkin erkindikke bir jiberip alyp ornyna basqa arqar әkelip qoy kerek pe edi?... Biraq tiri arqardy ústaudyng ózi qiyamet. Oghan birneshe ai, tipti jyl kerek. Ol uaqyt pen qarajatty talap etedi.

Ásel Nazaraly, Halyqaralyq jazushylar odaghynyng mýshesi

Abai.kz