Býgin Almaty qalasyndaghy Astana qonaq ýiining «Úlytau» jinalys zalynda qazaqtyng bir top ziyalylary men Bilim jәne ghylym ministrliginen kelgen ókilder bas qosyp mektepterge ýsh túghyrly til engizu mәselesin talqylady.

«Jas Alash» gazeti men Bolathan Tayjan qorynyng úiymdastyruymen ótken basqosuda birqatar ózekti mәseleler sóz boldy. Biz oqyrman nazaryna osy jiynda aitylghan manyzdy jayttardy qysqasha úsynudy jón sanadyq.

Qabdesh Júmadilov, jazushy: ÝKIMETTEN AQShA ALATYNDAR ELDI ADASTYRMASYN

 – Maghan bizding biylik, bizding memleket qazaq últyn jongdyng josparly sayasatyn jýrgizip jatqanday әser etedi. Últty qúrtudyng birneshe tetigi bar. Sonyng biri – jer. Jerinen airylghan últ ózdiginen joyylady. Ekinshi tetik – til. Ghasyr basynda «Tili joghalghan júrttyng ózi de joghalady» dep Ahmet Baytúrsynov beker aitpaghan. Ýshinshi tetik – tariyh. Tarih degenimiz – halyqtyng jady. Halyqtyng jadyn, zerdesin joyyp jiberse, últty ústap túratyn eshtene qalmaydy.

Tәuelsizdik alghaly bilim salasyna 18 ministr taghayyndalypty. Solardyng birli jarymy bolmasa kóbi tiri jýr. Osy uaqytqa deyin aghartushylyq salasynda ketken kemshilikting sebebin kimnen súraysyn? Bir jarym, eki jyldan ministr bolghan eshqaysysy da jauap bermeydi.

Qazirgi ministr Erlan Saghadiyev te reforma dep elding basyn qatyryp, býldirip-býldirip alady da ol da ketedi. Býgingi olqylyqtardy, biylikting kinәsin Saghadiyevke arqalatamyz da qoya beremiz. Bizding ministrlerding әrqaysysy bir-bir reformamen keledi. Biraq, eshqaysysy óz jasaghan isine jauapty emes.

Mektepti ýsh tilde oqytu degen – balalardyng basyn shiritu. Bizdi osyghan mindettep otyrghan kim? Últty jongdyng baghdarlamasyn jasap bergen kim? Bizding bilim salasy kenestik kezendegi bilim dengeyinen órkendep ketti dep aita almaymyn. Kenestik dәuirdegi Ghylym akademiyasy qayda? Basqa da instituttar qayda ketti? Bәri arhivke ketti.

Pәnderdi bir-birine qosu degen ne sóz? Ádebiyet – qoghamdyq pәn. Al, til degeniniz – naqty ghylym. Matematika qanday ghylym bolsa, til ghylymy da sonday ghylym. Osylardy bir-birine qosyp qaytip oqytugha bolady?.. Ýkimetten aqsha alatyn azamattar eldi adastyrmasyn!

Dulat Isabekov, jazushy: «NÚRQADILOV ÓZIN ÝSh RET ATTY DEGENGE SENGEN HALYQ NE AYTSANG DA KÓNE BEREDI DEGEN TÝSINIK QALYPTASTY

– Osynday jinalystar qazaq arasynda nege kóbeyip ketti? Úiqysy qalyng qazaq nege oyandy? «Oyan, qazaq» dep ghasyrlar boyy oyata almaghan halqymyz 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisten keyin tirile bastaghanyn bәrimiz jaqsy bilemiz. Biyl mine, sol kóteriliske 100 jyl tolghan kezde «oyanyp» jatyrmyz.

Biz óz qúqyghymyzdy talap etpey, biylikti jaman ýiretip alghanbyz. Halyq memleketimiz qanday ister jasap jatsa da, «elding mazasyn almayyq, tynyshtyq saqtayyq» dep tilin tistep otyrdy. Myna jerde otyrghan azamattardyng barlyghy – qazaqtyng qaymaqtary. Ministrlikter bir reforma jasamas búryn osy kisilerge kelip, qanday oiy bar ekenin nege bilmeydi?

Qazir nege degen súraq kóbeydi. «Jaqsylyq kórsem – ózimnen, jamandyq kórsem – ózimnen» deydi Súltanmahmút. Sol aitpaqshy býgin osynday kýige týsip otyrsaq, oghan aldymen aitatyn kezde ýndemey qalghan ózimiz kinәlimiz. «Zamanbek Núrqadilov ózin ózi ýsh ret atty» degenge sengen halyqpyz. Yaghni, biylik osynday adamnyng basyna syimaytyn ótirikterdi aitu arqyly Qazaqstandy azamattar tózimdiligining poligonyna ainaldy. «Ýsh ret atyp, ózin óltirdi» degenning ar jaghynda: "Búl últqa ne aitsang da kóne beredi" degen pikir qalyptastyru ýshin jasalghan sharua. Tor kóilekting bir tini ketse, barlyghy sógiledi. Qazirgi jaghdayymyz sol tor kóilektikindey bolyp túr. Endi ne isteu kerek? Oiyndy aitayyn dep alangha shyqsan, «memlekettik tónkeris jasamaq boldy» dep qamap tastaydy.

Bizding múnday jaghdaygha jetuimizge biyliktegi adamdardyng bir de bir kitap oqymaghandyghy sebep bolyp otyr. Evtushenkonyng «Biyliktegiler Tolstoydyng «Qajymúratyn» oqyghanda Sheshenstangha soghys ashpaghan bolar edi» degen sózi bar. Sol aitpaqshy, bizding biylik halyqtyng neni qalap, neni qalamaytynyn bilmey otyr.

Aqyry halyqtyng óz oiyn aitugha mýmkindik bermeydi eken, onda 6 shilde kýni Preziydentimizding tughan kýnin býkil el bolyp, kóshege shyghyp toylayyq. Bolmasa, bәrimiz jinalyp, konseptualidi qújat dayyndayyq.

Asqar Júmadildaev, akademiyk: MINISTRLIK BALALARDY KONSTITUSIYaDA KÓRSETILGEN QÚQYGhYNAN AYYRMAQShY

 – Maghan ótkende «matematikany qazaq tilinde oqytugha bola ma?» degen súraq qoyyldy. HHI ghasyrda dәl osynday aqymaq súraq qoyylmauy kerek edi. Ókinishtisi osynday kýige týstik. Ony moyyndauymyz kerek. Til degen ne? Til degen tek qana qatynas qúraly emes. Onyng adam ómirinde atqaratyn bes funksiyasy bar. Birinshisi – otbasy oshaq qasyndaghy qatynas. Ekinshisi – biznes. Ýshinshi – sayasat. Tórtinshi – ekonomika. Besinshisi – ghylym men tehnologiya. Adamnyng on eki mýshesi bar bolatyn bolsa, sol on eki mýshening bәri júmys jasau kerek. Biri dúrys bolmasa, ol adam kemis sanalady. Til degen kezde jogharyda aitylghan bes funksiyanyng bәri óz qyzmetin jasauy qajet. Bizding til qazir bir ghana funksiyamen shektelip qaldy. Qazaqta myqty poeziya bar, myqty әdebiyet bar. Basqa salada esh algha ilgerileu bolmay túr. Sóite túra ilgerileu bar. Ministr Erlan Saghadiyev qazaq tildi balalardyng bilim dengeyi tómen degendi aitty. Bos sóz. Keshegi ótken ÚBT-te eng jaqsy nәtiyje kórsetken qazaq mektebining balalary. «Bolashaqpen» shetelge oqugha ketkenderding 80 payyzy qazaq mektebin bitirgen balalar.

Qazirgi kezde qazaq tilindegi oqu metodikasy tolyghymen qalyptasty. Qazaq tilinde bastauysh pen orta mektepti qanaghattandyratyn, layyqty hәm jetkilikti til bar. Biz qazaqtyng tili bay deymiz. Sol bay tilimiz orta mektepke bilim beruge jaramasa ol tilding ne keregi bar? Ministrlikting ókilderi «qazaq tarihyn qazaq tilinde oqytatyn boldyq» dep jetistik retinde aityp otyr. Búl jetistik emes, kýlkili nәrse. Býkil ghylymnyng barlyghy ana tilinde oqytyluy kerek.

Elimizde bilim beruding eki dengeyi bar: Bastauysh pen orta mektep, jәne jogharghy bilim beretin oqu oryndary. Balany mektepke beruge әr ata-ana mindetti. Eger balanyzdy oqytpay qoysanyz, onda sizdi Zang shenberinde jauapqa tartady. Konstitusiyamyzda taghy bir zang bar. Kez-kelgen azamat óz ana tilinde aqparat alugha qúqyly. Oqu degen, bilim beru degen – informasiyanyng kókesi. Demek, býgingi ministrlik bizding balalarymyzdy aqparat alu qúqyghynan aiyrayyn dep otyr. Osylaysha býkil bir halyqtyng adam qúqyghyn búzyp jatyr.

Ámirjan Qosanov, sayasatker: ELBASY JARLYQ ShYGhARSA ShENEUNIKTER BIR AYDA QAZAQShA SAYRAYTYN EDI

– Biz bәrimiz jabylyp ministrlikting ókilderin kinәlay bermeyik. Búlar – sayasy sheshimning qúrbandary. Eshqaysysy Preziydent әkimshiligi men Ýkimet bekitken qaulylargha qarsy shygha almaydy. Shyqsa, júmystan quylady.

Ýsh túghyrly til mәselesin sheshetin ýsh-aq jol bar. Birinshiden, biz Qazaqstandaghy resmy tilding saltanat qúruyna yqpal etip otyrghan Putinnen qútyla almaymyz. Esesine, ýkimettegi, týrli biylik organdaryndaghy reseyshil sheneunikterden aryluymyz qajet. Men negizgi ministrlikterding tizginin auylda tughan, shannyng arasynan shyqqan, әjesining tәrbiyesin kórgen, týsin qazaqsha kóretin azamattar ústasa dep armandaymyn. Qogham osy pikirdi qalyptastyryp, biylikten talap etui kerek. Eger de Elbasy «Qazaqsha bilmeytin ministrdi qabyldamaymyn!» dep jarlyq shygharsa, 25 jyldan beri memlekettik tildi ýirenbegen shendiler bir aidyng ishinde qazaqsha sayrap qoya berer edi.

Ekinshiden, qazirgi kezde orys últynyng ókilderi qazaqsha oqugha, ýirenuge moralidik túrghydan dayyn. Men birde qyzymdy mektepten alyp ketpek bolyp barghan edim. Bir slavyan qyz әkesine jýgirip baryp qazaqsha: «Papa, men bes aldym» dedi. Men әkesimen sóilestim. Ákesi maghan: «Mening jasym qyryqtan asyp ketti. Qazaqsha ýirene almaymyn. Mening bolashaghym Qazaqstanmen baylanysty bolghandyqtan mening balam qazaq tilin bilui kerek» dedi. Osynday sana silkinisi bolmay jatyp, qanday reforma jasasaq ta aldygha jyljymaymyz.

Ýshinshiden «ýsh túghyrly til» degen sózdi qoldanystan alyp tastayyqshy. Is jýzinde qazaq tilin oqytayyq, orys tili men aghylshyn tilin qosymsha til retinde ýireteyik.

Rasul Júmaly, sayasattanushy: ORYSTILDI MEKTEPTER QAZAQTILDI MEKTEPTERGE JETIP ALSYN...

Songhy on shaqty jylda Qazaqstannyng qay salasyn alsanyz da bәri daghdarysqa úshyrady. Búghan negizinen sheneunikterimizding kәsiby biliksizdigi, bilimsizdigi, sonymen qatar halyq pen biylik arasyndaghy baylanystyng ýzilip qalghandyghy sebep bolyp otyr. Songhy kezderi aldymen zang qabyldanady. Sosyn halyq dýr silkinedi. Halyq narazylyq kórsetkennen keyin ghana әlgi sheshim talqylana bastaydy. Moratoriy jariyalanady. Keshegi jer mәselesinde tura osynday jaghday oryn aldy. Búghan deyin memlekettik organdar qayda qarap otyrdy? Parlamentting qateligi ýshin osynday komissiyalar qúryla bermek pe? Onda Parlamentting qajeti ne?

Til – tek qatynas qúraly emes. Búl – últty, memleketti qalyptastyrushy qúral. Mektep – tek bilim beretin ortalyq emes. Azamatty qalyptastyratyn, onyng últtyq sana sezimin oyatatyn – ortalyq. Óz basym elu shaqty elde boldym. Sol elderde eki nemese ýsh til degen mәsele atymen joq. «Ol memleketter búl qadamgha aqyly jetpegennen barmay otyr» dey alasyz ba? Ózining úrpaghyn, ózining bolashaghyn oilaghan el eshqashan «ýsh túghyrly tildi» mektepterge engizbeydi.

Mústafa Shoqaydyng «Bala qay tilde bilim alsa, sol últqa, sol memleketke qyzmet etedi» degen sózi bar. Ýsh tildi bilim alghan bala qazaqqa qyzmet ete me, Reseyge qyzmet ete me, әlde aghylshyngha ma?

Fiziologiya mәselesin de nazardan tys qaldyrmau kerek. 12 jasqa deyingi balanyng oilau qabileti bir tilde damuy shart. 7 synyptan keyin ghana basqa tildi oqytugha bolady.

Osyny retimen sheshu ýshin ne isteuimiz kerek? Onsyz da bilim dengeyi mәz emes auyl mektepteri oryssha men aghylshynshagha kóship ketse keremet bolyp kete me? Jaratylystanu pәnderin qazaq tilinde oqytpau degeniniz - qazaq tilining kókjiyegin kenitpeudin,artta qalghan tilge ainaldyrudyng joly.

Qazaq qoghamy tolyqtay jýz payyz bolyp ketse de býgingi reformany dәl osy qalpynlda jýzege asyrugha bolmaydy.

Qazir qaranyz, qazaq tildi mektepterdi bitirgen balalar qazaq tilin de, orys tilin de jetik mengergenin bayqaysyz. Al, orys tildi mektepting balalary memlekettik tildi ýirenuge asyghar emes. Aldymen, sol orystildi mektepter qazaqtildi mektepterding dengeyine jetip alsyn.

Sebebi, qazaqtyng sanasy Semey yadrolyq poligonynyng alany emes. Ózi para alatyn adam jemqorlyqty tii turaly әngime aitugha bolmaydy. Sol siyaqty 25 jyldan beri memlekettik tildi iygere almaghan sheneunikter ýsh túghyrly tildi engizuge, ony nasihattaugha moralidik qúqyghy joq dep oilaymyn.

Janyl Jontaeva, Orta bilim beru departamentining basshysy: "SIZDER MÁSELENI DÚRYS TÝSINBEY OTYRSYZDAR"

- «2016-2019 jylgha arnalghan memlekettik bilim beru baghdarlamasy qabyldanghanyn, biyl 1 qyrkýiek janartylghan bilim beru jýiesining baghdarlamasy enetinin estip jatyrsyzdar. Ata-analarmen, qogham mýshelerimen kezdesip, talqyladyq. Búl baghdarlama 2015-2016 jyly 30 mektepte aprobasiyadan ótti. 3000-nan 40000-gha deyin oqushy qatysty, auyl, qala mektepteri, shaghyn jinaqty mektepter qamtyldy. Ústazdar, ata-analarmen sóilestik. Y. Altynsarin atyndaghy akademiya osy dayyndyqqa taldau jasady. Osy kýnge deyin әr ónirde 78 kezdesu ótkizippiz.

Biyl birinshi qyrkýiekte birinshi synyptan bastap jana baghdarlama boyynsha oqytu bastalady. Baghdarlamanyng janalyqtary satylay engiziledi. 2017-2018 2-5 synyp, 2018-2019 jyldary 3,6-10, 11 synyptargha enedi. Birinshi synypta barlyq pәnder, barlyghy toghyz pәn bar, sonyng barlyghy sol synyptyng oqytu tilinde oqytylady. Mektep qazaq tildi mektep bolsa, birinshi synypta barlyq pәnder sol qazaq tilinde oqytylady. Aghylshyn tili 2013-2014 oqu jylynda birinshi synyptan bastap oqytyluda. Sol balalar qazir ýshinshi synypta oqyp jatyr. Balalary bar kisiler biledi ony. Bastauyshta basty pәnder basqa tilde ótedi degen jospar joq. 5-9 synypta da barlyq pәnder mektepting negizgi oqytu tilinde oqytylady. Qazaq tiline berilgen uaqyttyng bir saghaty da qysqarghan joq. Qazaq әdebiyeti pәnining saghaty da ózgermeydi. Qazaqstan tarihy 5-9 synypta 2019 jyldan bastap mektep tiline qaramastan qazaq tilinde oqytu úsynylyp otyr. 5-9 synyptyng baghdarlamasy әli bekitilgen joq, tamyz kenesinde naqty úsynystar engiziledi. Al, Dýniyejýzi tarihy 7 synyptan bastap 2019 jyly orys tilinde oqytu úsynylyp otyr. 10-11 synyptarda profilidik pәnder enedi . Fizika, himiya, biologiya, informatika pәnderi 10-11 synyptargha aghylshyn tilinde oqytu úsynylyp otyr. Búl úsynystar qoghamdyq komissiyada taldanuda. Tamyz kenesinde úsynystar taghy qabyldanady.

Dinmúhamed Ayazbekov, Mtdi.kz saytynyng bas redaktory:

-Ýshtildilik memlekettik dengeyde yntalandyryluy kerek... Búl sózderdi preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaev «Qazaqstan-2050» strategiyasynda aitady. Sonymen qatar, ol: «Orys tiline jәne kirillisagha biz qazaq tiline qanday qamqorlyqpen qarasaq, sonday qamqorlyqpen qarauymyz kerek. Orys tilin bilu - bizding últymyzdyng tarihy artyqshylyghy ekeni barshagha belgili. Dәl osy orys tili arqyly qazaqstandyqtar birneshe ghasyr boyy qosymsha bilim alyp, el ishinde de, shet jerlerde de óz dýniyetanymdary men aralasatyn ortasyn keneytip kele jatqanyn joqqa shygharmaugha tiyispiz. Biz aghylshyn tilin iygerude serpilis jasauymyz kerek. Qazirgi әlemning osy «lingva frankasyn» mengeru bizding elimizding әrbir azamatyna ómirdegi sheksiz jana mýmkindikterdi ashady» - deydi. Rasynda, aghylshyn tilin bilgen adam sheksiz mýmkinshilikterge ie bolady.

Aghylshyn tili әlemdegi eng keng taraghan til. Shamamen búl tilde jer betinde bir milliardtan astam adam sóiley alady. Álemdegi ekonomikasy damyghan memleketter - Úlybritaniya men AQSh-tyng memlekettik tili. Sonymen qatar, ondaghan memleketterding resmy tili. Dýniyedegi barlyq audarma shygharmalardyn, aqparattardyng 33%-y aghylshyn tilinen audarylsa, 15 % – fransuz tilinen, al 1%-y ghana nemis tilinen audarylady. Búl statistikalardan-aq, aghylshyn tilin mengeruding qanshalyqty manyzdy ekenin, aqparat pen bilimning barlyghy da sol tilde ekenin týsinuge bolady. Aghylshyn tilin biletin adam, jer jýzinde bir milliard adammen erkin kommunikasiyagha týse alady degen sóz.

Aydyn SÁBITOV, Qazaqstan jastary kongresining atqarushy diyrektory:

-Men bilim jәne ghylym damuyna arnalghan memlekettik baghdarlamany qoldaymyn. Búl baghdarlama bolashaq jas­tarymyzdyng mýddesin arttyrugha, olardyng alatyn bilimi bәsekelikke qabiletti, tabysty últtardyng qatarynda bolugha mýmkindik be­redi. 30 damyghan memleketting qataryna qosylu Elbasymyzdyng qoyghan eng basty maqsattarynyng biri bolyp tabylady. Osy maqsatqa jetuding bir joly ýsh tildi últty tәrbiyeleu.

Búl reforma boyynsha mektep bitiru­shilerge ýsh tildi de mengeru mýmkindigi berilip otyr: qazaq tili – memlekettik til, orys tili – últaralyq qarym-qatynas tili jәne aghylshyn tili – jahandyq ekonomikagha oidaghyday kirigu tili. 5 kýndik oqu jýiesine toqtalsaq, otbasylyq qúndylyqtardyng órkendeui anyq kórinedi. Otbasylyq tәrbiye, balany qosymsha damytu uaqyty eki ese úlghaytylyp jatyr. Sportpen, muzykamen, ónermen ainalasugha mýmkindik kóbeyedi.  Osy reforma­nyng engizilui zaman talabyna say. Intellektualdy damyghan jәne tabysty qazaqstandyqtardy tәrbiyeleytin uaqyt keldi.

Men elimizding barlyq jas­taryn, әriptesterimdi osy bagh­darlamany qoldaugha shaqy­ramyn. Búl baghdarlama bizding tabysty bolashaghymyzdyng baghdarlamasy ekendigine men senimdimin.

Týiin

3-4 saghatqa sozylghan jiynda kóptegen mәseleler sóz boldy. Solardyng ishindegi eng ózekti jayttardyng biri – jogharghy oqu oryndarynan tarih pәnining alynyp tastaluy. Endi studentter tәuelsizdikten keyingi tarihty ghana oqityn bolady. Búghan 300 student qol qoyghan hat sebep bolypty-mys. Qazaqtyng «men, men» degen ziyalylarynyng aitqan sózin qúlaqqa ilmeytin ministrlik ýsh jýz studentting talabyn nege ayaq asty orynday qoydy?

Býgin sol ýsh jýz studentting sózin tyndaytyn Erlan Saghadiyevke baghyttap «Alashtyng ýsh jýzinin» basyn qosqan jiynnan birer әngimening shet jaghasyn jariyalap otyrmyz. Bәlkim, ministr ziyalylardyng oiyn osy joly tyndap qalar!

Qanat Birlikúly

Abai.kz