Kez kelgen últtyq memleket, ol birúltty (monoúltty) nemese kóptegen últ ókilderinen túratyn memleket bolsyn, әiteuir bir tildi memlekettik til retinde paydalanyp, ózining әleumettik-ekonomikalyq sayasatyn jýrgizedi. Kóbinese onday tilding qyzmetin memleket qúrushy jergilikti últtyng tili atqarady.

Últtyq til memlekettik til qyzmetin atqara otyryp, memlekettik manyzdy is-sharalardyng últtyq mýdde túrghysynan jýrgiziluin qamtamasyz etedi. Últtyq memleket ózining qoghamdyq-әleumettik, yaghny memlekettik san salaly qyzmeti jan-jaqty bola týsui ýshin memlekettik tildi óz qamqorlyghyna alyp, damyp órkendeuine barynsha qolayly jaghday jasap baghady. Sóitip, memleketting tildik sayasaty últtyq sayasatpen etene astasyp jatady. Sol sebepten memlekettik til sayasaty esh uaqytta últ mәselesinen tysqary bola almaydy. Últtyq mýdde eskerilmey, últtyq memleketting boluy da, damuy da mýmkin emes.

Tildik sayasatyn últtyng dili (mentaliyteti) men mýddesine (interesne) negizdep jýrgizetin elder ózining memlekettik tili bolyp otyrghan últtyq tilding san salaly qyzmettik qoldanysyna kedergi keltiretin jaghdaylargha eshqashan jol bermeydi. Eger memlekettik tilmen qosamjarlasyp ekinshi bir til sol elde sayasiy-qoghamdyq qyzmet atqarsa, onday memlekettegi qoghamnyng tútastyghy men beriktigi osal deuge bolady. Sebebi ekinshi tilding sonday dәrejege ie boluynan elde qostildilik jaghday qalyptasyp, memlekettik is jýrgizu әlsireydi. Burokratizm bastalyp, qaghazbastylyq kýsheyedi.

Qoldanystaghy ekinshi til búrynnan qyzmet etip kele jatqan búqaralyq aqparat qúraldary (SMI) men qazirgi zamanghy aqparattyq-qatystyq tehnologiyalardy (IKT) paydalanu arqyly ózin qoldap-jebeytin basqa memleketting (osy tildi memlekettik til retinde paydalanyp otyrghan memlekettin) tildik (últtyq) sayasatyn jýzege asyryp, óz qyzmetining manyzyn arttyra týsedi. Jergilikti últtyq tilding qoldanylu ayasyn taryltugha barlyq mýmkinshiligin, barlyq әleuetin meylinshe júmsaydy. Bir esepten, búny tilder (últtar) arasyndaghy tirshilik ýshin kýres dese de bolady.

Qazirgi tanda elimizdegi últtyq til mәselesi qazaqtildi qoghamdy alang kýige týsirip otyr. Sol sebepten tәuelsizdik alghan kezenning alghashqy jylynan bastap til mәselesi qoghamdyq-әleumettik mәsele bolumen qatar, últtyq mýddelerimen astasyp, ózin-ózi saqtap qalu әrektining (strategiyasynyn) manyzdy mәselelerining birine ainalyp otyr.

Adamzat tarihyna nazar audarsaq, bir tilding qoghamdyq-әleumettik qyzmetining zor qarqyn alyp, ýstem tilge ainaluyna baylanysty ekinshi bir tilderdin, olar jergilikti últ tilderi bola túrsa da, qoldanys ayasy birte-birte tarylyp, joyylyp ketkenin nemese qoldanushy-tútynushylary joq «óli tilderge» ainalghanyn kóruge bolady. Onday tilder jýz-jýzdep sanalady. Solardyng joyylyp óli tilderge ainaluyna, kóp jaghdayda, belgili bir últtyng ómir baqy tirshilik etip kele jatqan atamekeninde qúrylghan memleketting ústanghan tildik (últtyq) sayasaty sebep bolyp jatady. Tilding qoldanystan shyghuymen birge birtindep últ ta qúryidy. Alash ardageri Ahmet Baytúrsynúly: «Óz tilimen sóilesken, óz tilimen jazghan júrttyng últtyghy Hesh uaqytta adamy qúrymay joghalmaydy. Últtyng saqtaluyna da, joghaluyna da sebep bolatyn nәrsening eng quattysy – til. Sózi joghalghan júrttyng ózi de joghalady» [1], – dep aitqanda osy mәseleni eskerse kerek.

Kez kelgen tilding «tiri organizm» retinde damyp jetilui, órkendep kemeldenui túrmys-tirshilikting barsha salasynda keng qoldanatyn tútynushylarynyng kóp boluymen tyghyz baylanysty. Al til tútynushylarynyng az-kóp boluy, birinshiden, últtyng sany men sapasyna, ekinshiden, últ ómir sýrip otyrghan memleketting tildik sayasatyna baylanysty. Ony Reseyding HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap ózge últtar tilderine qatysty jýrgizip kelgen sayasatynan aiqyn kóruge bolady. 

HIH ghasyrdyng ortasynan bastap Resey imperiyasy óz qúramyndaghy ózge últtardy orystandyru sayasatyn kýsheytti. Oqu-aghartu isi pravoslavie dinin nasihattau júmysymen astarlasa jýrgizildi. Búl baghytta N.I.Iliminskiy, A.E.Alektorov, A.V.Vasiliev, V.N.Katarinskiy tәrizdi ataqty orys aghartushylary kózge týsedi. Ásirese N.I.Iliminskiy belsendi әreket etti [2]. Ony N.Iliminskiyding myna sózinen aiqyn angharugha bolady: «Tak y u nas v Rossiy edinstvo alfavita, daje samoe tochnoe, ne priyvedet k vnutrennemu ediynenii inorodsev s russkimi, poka pervye ne obedinyatsya s namy v vere pravoslavnoy. Ya dalee polagay, chto inovernye inorodsy, iymeiyshie svoi religioznui pisimennosti, kak, napriymer, tatary-magometane, ily lamaysy-buryaty, ne primut russkogo alfavita, ny selikom, ny s kakimy ugodno prisposobleniyamy y pribavkami. Vse nashy inorodsy, kak y russkiy seliskiy narod, nahodyatsya v periode religioznogo mirosozersaniya y rukovodstvuytsya religioznymy motivamiy» [2, 35].

Olardyng missionerlik belsendi әreketi Resey biyligi tarapynan eskerilip, «orys grafikasyn ózgertpey alu kerek pe әlde qazaqtyng ózindik dybystaryn beyneleytin qosymsha tanbalar qosu kerek pe degenge tireleledi. Búl arada orys missioner-ghalymdary arasynda eki úday pikir bolady. Búl talas 1910 jylgha deyin sozylyp, aqyrynda 1910 jylydyng iininde búl mәselege arnalyp Peterborda әdeyi kenes shaqyrylady. Oghan jergilikti jerden ókilder qatysady. Keneste 1906 jylghy «Orystan ózge halyqtar jazuyn orys grafikasyna kóshiru turaly» ereje talqylanyp, oghan kóptegen ózgerister engiziledi. Keneste kiril әlipbii tek resmy dokumentter men oqulyq kitaptargha ghana qoldanylatyn bolsyn degen sheshim qabyldanady. Alayda búl sheshimning tәjiriybede iske asqan-aspaghany bizge mәlim emes» [3, 38].

«Orys mektepterinde (búl arada Omby, Orynbor kadet korpustary men orys-qazaq mektepterin aityp otyr) tәrbiyelenushi qazaq jastary arasynda, sóz joq, músylman dinine salqyn qaraytyn, óz ana tilderin janyn sala sýietinder bar. Solargha orys alfaviyti qazaq tilining ózindik erekshelikterin saqtaudyng negizgi amaly dep úghyndyra alsaq, olar qyrghyz (qazaq) tiline orys alfaviytin engizude kóp nәrsege kómektese alar edi» [2, 38], – dep te orys missionerleri orys-qazaq mektepterinde oqyp jatqan nemes ony bitirgen jergilikti últ ókilderin óz maqsattaryna tartyp, paydalanyp qaludy kózdeydi. Nәtiyjesinde jergilikti últ ókilderi arasynan D.Banzarov, Sh.Uәlihanov, Y.Altynsarin siyaqty belgili túlghalar shyghady. Orys-tuzem mektepteri ashylady, oqulyqtar jazylady, tipti, kirill әripterine negizdelgen últ әlipbiyleri týziledi. Mysaly, Q.Kýderinanyng kórsetuinshe, orys grafikasyna negizdelgen alghashqy qazaq әlipbiyin N.I.Iliminskiy jasaghan [3].

N.I.Iliminskiy qazaq tilining ózine tәn dybys tanbalarynyng ýstine noqat qoyyp belgileydi. Jәne bir ereksheligi orys әlipbiyindegi e, v, i, f, s, h, ch, sh, , i, e, yu, ya tanbalaryn qazaq әlipbii qúramyna engizbeydi [13]. Biraq ol әlipbiydi jergilikti halyq qabyldamaydy. Sondyqtan әlipbiydi týzemderding ózderi arqyly engizu sayasaty kózdeledi. Sonyng bir kórinisi – Y.Altynsarinning kirill әripterine negizdelgen alghashqy qazaq әlipbiyin qúryp, sol boyynsha oqulyq jazyp [4], alghashqy orys-qazaq mektebin ashuy boldy.

Qazaq jerinde sany ýzdiksiz arta bastaghan shirkeu janyndaghy orys-qazaq sauat ashu mektepteri de ózderinde oqityn qazaq jastaryna diny bilim bere otyryp, orystandyru sayasatyn belsendiru maqsatynda pravoslavie dinin qabyldaghan qazaqtardy marapattau men materialdaq jәrdem jasau sayasatyn resmy týrde ashyq jýrgizgen edi. Búl kezendegi qazaqtardy shoqyndaryp, orystandaru jónindegi patsha әkimshiligining sayasaty M.Myrzahmetovting «Qazaq qalay orystandyryldy» degen enbeginde keng qamtylyp, jan-jaqty bayandalghan [5]. Resey imperiyasynyng әlipby jónindegi tildik sayasaty osylay jýrgizildi.

Múnday sayasatqa qarsy HH ghasyrdyng basynda IY.Gasprinskiy bastaghan Resey músylmandarynyng «jәdiyt» (jana) aghymy payda boldy. Olar ózderi qoldanyp kelgen arab әlipbiyin reformalap, últtyq til dybystarynyng tanbalarymen tolyqtyrdy. Oqytudyng kóne әdisin jana oqytu әdisterimen almastyrdy. Búl aghym qazaq arasynda «tóte oqu» atymen taralyp, 1907-14 jyldary alghashqy qazaq әlipbiylerining 7-8 núsqasy baspadan shyqty [6]. Búlardan tys qoljazba әlippeler de bolghan eken. Mysaly, Kókbay molda jazghan «Álippenin» qoljazbasy Qazaqstan Respublikasy Últtyq kitaphana qorynda saqtauly túr. Biraq bәrining ishindegi eng jýieli, emle erejesi dúrysy –  Ahmet Baytúrsynúlynyng núsqasy bolyp tanyldy [7].

«Qazaq» gazeti (1913-1918)  men «Ayqap» jurnaly (1911-1914) jәne t.b. sol uaqyttaghy qazaq basylymdary qazaq әlipbiyin, emlesin bir qalypqa keltiru ýshin әlipby núsqalary turaly maqalalar jariyalap, el ishinde keng pikirtalas tughyzdy. Mәselege A.Baytúrsynov belsene aralasyp, óz әlipbii men dybystyq jýiesining dúrystyghyn kórsete bildi. Álipby 1912 jyldan bastap el ishine keng tarap, KSRO-da 20-jyldardyng sonyna deyin qoldanysta boldy. Ony QHR qazaqtary qazir de paydalanyp otyr. Búl әlipby oqu-aghartu salasyndaghy orystandyru sayasatyna qarsy payda bolghan qúbylystyng jarqyn kórinisi bolyp tabylady.

Kenestik jana ókimet alghashqy onjyldyqta últtyq tilderdi damytugha birshama kónil bóldi. Últtar halyq komissariaty (Narkomnas) jasaqtalyp, ony IY.V. Stalin basqardy. Býkilreseylik ortalyq atqaru komiyteti (VSIYK) men Halyq komissariat kenesining (SNK) 1918 jylghy 15 aqpandaghy №2 dekretinde: «Sottyng barlyq jaghdayynda (instansiy) barlyq jergilikti til qoldanylady» [8] degen sheshim qabyldandy. Mәselege qatysty IY.V.Staliyn: «Sot isin jýrgizude de, mektepte de eshqanday mindetti memlekettik til bolmaydy. Árbir oblys óz halqynyng qúramyna sәikes tildi nemese tilderdi tandaydy, osyghan qaray barlyq qoghamdyq jәne sayasy sheshimderde azshylyqtyng da, kópshilikting de teng qúqyqtyghy saqtalady» [9,70],– dep, jergilikti últtyq til mәselesine erekshe kónil bóldi.

1918 jyldyng 31 qarashasynda Resey halyq komissariaty: «Az últtardyng mektebi turaly» qauly shygharady. 1919 jyly RKP(b) VIII sezinde últtyq tilde sabaq beretin birynghay enbekshiler mektepterin qúrudyng qajettiligi kórsetildi. Nәtiyjesinde 1921 jyly Týrkistanda (Ortalyq Aziyada) últtyq tilderde, sonyng ishinde qazaq tilinde bilim berile bastaydy [10,31]. Osy jyldyng nauryzynda Qazaq OAK: «QOAK-ning barlyq mýsheleri qazaq tilin keshiktirmey ýirenuleri qajet ekeni» turaly sheshim qabyldanady [11,28].

1922 jyly qúrylghan Mәskeudegi Ortalyq shyghys baspasy Ortalyq Aziya halyqtarynyng tilindi últtyq әlipbiymen týrli әdebiyetter shyghardy. Ol markstik-lenindik iydeologiyany әr halyqqa óz ana tilinde iygertu maqsatynda sayasy әdebiyetterdi, orys aqyn-jazushylarynyng shygharmalaryn, әlemdik klassikalyq kórkem әdebiyetterdi últ tilderine audardy. Búlardyng bәri KSRO halyqtary men әlemdik júmysshy tabynyng (proletariattyn) kónilin aulau ýshin jasaghan ókimetting alghashqy tildik (últtyq) sayasy әreketi edi.

1926 jylghy kenestik alghashqy halyq sanaghynyng mәlimeti boyynsha, kenestik odaqtas elderdegi orys tilin biletin jergilikti últ ókilderi Qazaqstanda 22,8%, al Qyrghyzstanda 15,1%, Týrkmenstanda 12,5%, Ózbekstanda 10,6%, Tәjikstanda 3,7% bolghan eken [12,6]. Osy mәlimetten bayqaytynymyz – Ortalyq Aziya halyqtarynyng ishinde qazaqtardy orystandyru sayasaty zor qarqyn ala bastaghan. Búghan óz dәrejesinde elimizdegi ishki sebepter de óz әserin tiygizgen bolatyn.

1920-jyldardyng ortasy men sonyna qaray búl sayasat baghytyn kilt ózgertip, odaqtas respublikalardy latyn әlipbiyine kóshiru әreketin bastaydy. V.V.Bazarovanyng kórsetuinshe, búl sayasatty jýzege asyruda Jana Álipby Qoghamy men KSRO Ghylym Akademiyasynyng bedeli men memlekettik apparattyng erekshe qoldauy zor qyzmet atqarghan [13,58]. Sonymen birge búl mәselege IY.V.Stalinning tikeley aralasuy jóninde bylay payymdaydy: «Obrashaet na sebya vnimanie fakt togo, chto IY.V.Stalin ne ostavil krupnyh dokumentov, kotorye by kasalisi ego pryamogo uchastiya v reformirovaniy pisimennosti. Odnako, bolishoy material, kotoryy byl bolee polno predstavlen v hode diskussiy po voprosam yazykoznaniya v poslevoennye gody, pozvolyaet sdelati vyvod, chto etimy problemamy on zanimalsya dostatochno aktivno» [14,58].

Osy tildik sayasattyng astaryndaghy týrki halyqtary jazuyn aldaghy uaqytta orys jazuy men emlesine kóshirip, birtindep orystandyrudy kózdegen sayasatyng jatqanynan beyhabar kenestik týrkiler latyn qarpine auysugha qamdana bastaydy. Jәne osy reformany belsene qoldap, jaqtaushy bolghan әzirbayjan últynyng qogham qayratkeri N. Nariman sekildi t.b. últ ókilderi (adamdary) boyynda «latynshagha kóshsek, bәrimizge ortaq әlipby jasalyp, týrki halyqtary bir-birimen tildik, әdebiy-mәdeniyettik qarym-qatynasy jaqsara týsedi. Latyn jazuy týrki halyqtarynyng basyn biriktiredi» degen sekildi qiyaly (utopiyalyq) senimde de boldy. Álbette, búl senimdi de olardyng sanasyna úyalatqan kenestik tildik sayasat bolatyn. 

1928 jyly Bakude ótken qúryltayda olardyng (týrki halyqtarynyn) latyn grafikasyna negizdelgen әlipby jobalary tanystyrylyp saraptaldy. Qazaqstan tarapynan 28 әripten túratyn jobany O.Jandosov bastaghan top әzirlegen edi. Ony 1929 jyly Qyzylordada T.Shonanúly, E.Omarov, Q.Kemengerov, Q.Júbanov, E.D.Polivanov siyaqty t.b. ghalymdar qyzu talqylaghan konferensiyada búl әlipby jetildirip, 29 әripten túratyn әlipbiyge ainaldy [15]. Búl joba A.Baytúrsynúlynyng qazaq qoghamyna 20 jylday mýltiksiz qyzmet etken arab әripterine negizdelgen әlipbiyin basshylyqqa alghan edi [16].  

A.Baytúrsynúly qúrastyrghan jana әlipby tilimizding tabighy dybystyq jýiesine negizdelip jasalghandyqtan, onyng dybystyq qúramyn sol uaqyttaghy qazaq qoghamy túrmaq, ózge últtardyng da bilgir tilshi-ghalymdary tolyqtay moyyndaghan bolatyn. Mysaly, E.D.Polivanov: «Etu poslednuu formu, kotoruu prinyala kazak-kirgizskaya grafika v 1924 godu, ya vo vsyakom sluchae, schitai uje ne nujdaisheysya, v popravleniyah y predstavlyayshey posledniy shag v istoricheskom formirovaniy nasionalinoy grafiki, kotorom s polnym mogut gorditisya kirgizskie deyately prosvesheniya – sozdately reformy, kak krupnym kuliturnym zavoevanyam» [17,32],– dep aiyryqsha atap aitqan edi.

Sóitip, qazaq pen tatar arabtyq eski jazuyn reformalap, alghash ret ózining tól әlipbiyin qúrastyrghanyna qaramastan, orystandarudyng osynday jymysqy sayasatynyng nәtiyjesinde Kenester Odaghynyng orys, gruziyn, armyandardan ózge halyqtarynyng bәri – latyn jazuyna kóshirildi.

Qazaq jazuynyng latyn әlipbiyine kóshuine baylanysty 1929 jyly emle (orfografiya) erejesi bekitiledi. Búl erejede kirme sózderding jazyluy turaly A.Baytúrsynúlynyng «Til – qúral» atty oqulyghyndaghy [15], sonday-aq onyng Baku qalasynda ótken Býkilodaqtyq birinshi týrkologiyalyq sezde aitqan pikirleri basshylyqqa alyndy. Mәselen, A.Baytúrsynúly atalghan sezde jasaghan bayandamasynda pәn sózderi (terminderi) retinde alynyp jýrgen europa tilderindegi sózderding aityluy qazaq tilining tabighatyna sәikes kelmeytinin eskerte kelip: «Poetomu my vse inostrannye slova budem brati v takom viyde, chtoby eto bylo legko dlya proiznosheniya kazakov. Tochno tak je y drugie turkskie narody ne doljny schitatisya s proishojdeniyem slov, a doljny schitatisya s govorom, s artikulyasiey naseleniya» [17, 277],– dep kirme sózderdi jergilikti til emlesi boyynsha jazu kerektigin kórsetken.

Kirme sózderding jazylu emlesine baylanysty H.Dosmúhamedúly 1924 jyly: «Aurupa júrty latyn sózderin termin qylyp qoldanghanda búljytpay alyp otyrghan joq, әr sózdi әrkim óz tiline beyimdep ózgertip qoldanyp jýr, sózdi ózgertkende әrqaysysy óz tilderining zanymen ózgertedi» [18, 95],– dep jazdy. Osy baghytty qoldaushylardyng biri E.Omarúly sol jyly Orynborda ótken Qazaq bilimpazdarynyng túnghysh sezinde: «Pәn sózdi óz tilimizden taba almaghan kýnde, iaurypa qoldanghan latynsha pәn sózderdi alugha bolady. Biraq onday jat sózderdi alghanda, – ony tilimizding zanyna keltirip ózgertip alu kerek» [19, 97],– dep bóten tilden sóz qabyldaudyng dúrys jolyn kórsetedi.

Sol kezde qazaq ziyalylarynyng arasynda jat sózderdi tilding tabighatyna beyimdep aludy qoldaytyndar kóp bolghandyqtan, әri orys tilinen engen sózderdi qazaqsha jazu mәselesine sayasy qysym әli jasala qoymaghandyqtan, 1929 jyly Qyzylorda qalasynda resmy bekitilgen emle erejesi boyynsha orys tilinen engen sózder qazaq tilining zandylyghyna beyimdelip jazyldy. Oghan Qazaqstandaghy latyn jazuy tarihyn zertteushi N.Ámirjanovanyng enbegindegi 1929 jylghy orforgafiyalyq erejedegi orys tilinen engen sózderding jazyluy dәlel bola alady [20, 190-195].

Sóitip, Kenes Odaghy qúramyndaghy týrki tildes halyqtardyng latynsha jazugha kóship, ortaq jazu arqyly bir-birimizben tyghyz baylanys ornatamyz, týrki әlemining basyn biriktiremiz, týrki halyqtaryna ortaq әdeby til qalyptastyramyz degen maqsat-mýddesi alghashqy onjyldyqta oryndala bastaghanday edi. Alayda, batys zertteushileri atap kórsetkendey, týrki halyqtarynyng әrqaysysy óz tilderimen auyzsha sóilesip, birin-biri jaqsy týsingenimen, ekonomikalyq jәne mәdeny qarym-qatynastary óte alshaqtap ketkendikten, onyng iske asu mýmkindigi neghaybyl bolmapty [21,8]. Ony keyingi jyldardaghy kenestik ýkimetting til sayasatynan da aiqyn kóremiz.

1938 jylgha deyin kirme sózderding bәri latyn әripterimen qazaqsha aitylym (orfoefiya) zany boyynsha jazylypty: «satsyializm», «satsyialist», «kәmýnis», «balshabek», «reporma», «sәbet», «pebyral», «sabnarkom», «púrtakol» siyaqty t.b. Sol jyly tolyqtyrylyp qabyldanghan erejening 10-punktinde: «Búrynghy әlippemizde joqtyqtan tilimizdegi týri búzylyp kelgen dybysy bar sózder, endi dúrystalyp estilgen jerlerinde h, f, v dauyssyz dybystarynyng әripterimen jazylady. Mysaly, hat, han, himiya, fazyl, vagon, sovet týrinde jazylady. Qat, qan, qyimyia, pazyl, bәgón, sәbet týrinde jazylmaydy» [20, 97],– dep kórsetilgen.

Kezindegi arab әlipbiyine negizdelgen qazaq jazuyn latynshagha auystyrudyng astarynda orystandyru sayasatynyng jatqanyn kirill jazuynyng týr-túlghasynan da kóremiz. Sebebi orys jazuynyng (kirillisa) ózi latyn nemese grek әlipbii negizinde qalyptasqandyqtan, eger qazaq jazuy latynshagha kóshe qalghan jaghdayda ony keyinirek orys jazuymen op-onay almastyra salyp, orystandyru sayasatyn emin-erkin jýrgize beruge kenirek jol ashylatyn edi. Solay boldy da.

Latynsha qazaq әlipbiyin qabyldaugha qarsy bolghan Alash ziyalylary týgelge derlik repressiyalanghan son, 1937 jyldan bastalghan dayyndyqtan keyin eshqanday taldau-saraptausyz, dau-damaysyz 1940 jyly memlekettik tildik sayasattyng jәne memlekettik tәrtiptik kýshterding yqpalymen latynsha qazaq jazuy kirill әlipbiyine kóshirildi. Sóitip, qazaq jazuy tarihynda bolghan Ahmet Baytúrsynúlynyng zor enbegimen alghash ret qúrastyrylghan qazaqtyng arabsha tól әlipbii de, sonyng dybystyq jýiesine negizdelip dayyndalyp, 1938 jylgha deyin qoldanysta bolghan latynsha qazaq әlipbii de qoldanystan shygharyldy.

KSRO ókimeti ilgerde orystandyru sayasatyn eleusiz jalghastyryp kelgen bolsa, Alash ziyalylary qughyn-sýrginge úshyrap, barshasyna derligi atylyp ketkennen keyin, esh qarsylyqtyng joqtyghyn paydalanyp, 1940 jyldardan bastap sol sayasatyn ashyq jýrgizudi qolgha aldy. Oghan KSRO qúramynda bolghan QazKSR-dyng konstitusiyalyq qúqyghynyng kenestik kommunistik sayasy jýiening ústanymyna tәueldi bolghany da qatty yqpal etken bolatyn. Soghan baylanysty 1940-1991 jyldar aralyghyndaghy qazaq әdeby tilining respublikalyq qoghamdyq-әleumettik qyzmeti shekteuli bolghany kópshilikke ayan. Ol, negizinen, auyldyq, keybir aimaqtarda audandyq dengeyde ghana kense isqaghazdaryn jýrgizude qoldanylatyndyghy bolmasa, memlekettik til mәrtebesinde paydalanylmay, ghylym men injenerlik-tehnikalyq joghary bilim aluda, sayasi-ekonomikalyq, qoghamdyq-әleumettik salada, diplomatiya men el basqaru salasynda ózining tolyqqandy qyzmetin atqara alghan joq. Respublikadaghy qazaqtildi qoghamnyng kýndelikti túrmys-tirshiliginde ghana qoldanylatyn qarym-qatynas tili bolyp qala berdi.

Degenmen kenestik sayasy jýie qazaq qoghamyn orystandyrugha qanshalyqty tyrysyp baqsa da, kórkem әdebiyet pen baspasóz tilining ýzdiksiz qazaqsha damuyna kedergi bola almady. Óitkeni qazaq últy sekildi san myndaghan jyldar boyy qalyptasyp ornyqqan halyqtyng kórkem-estetikalyq tanym-biliktilikke degen qúshtarlyghy esh uaqytta tómendegen emes.

Qazirgi qoldanystaghy qazaq әlipbiyin kenestik-kommunistik jýiening tildik (últtyq) sayasatynyng yqpalymen f.gh.d., professor S.Amanjolov qúrastyrdy. Ol ony qazaq tilinde joq orys әripterimen tolyqtyrdy. Búl óz kezeginde qazaq tilining bitim-bolmysyna, tabighy zandylyghyna jat erejelerdi kirgizip, jazu emlesin ózgertip, ony kýrdelendirip jiberuge әkeldi. Sondyqtan qazaq tili emle (orfografiya) sózdikteri birneshe ret (1940, 1957, 1978, 1983) qayta óndelip otyrdy [22,7]. Songhy núsqa 2006 jyly Qazaqstan Respublikasy Memlekettik terminologiya komissiyasy bekitken «Orfografiyalyq sózdikte» negizge alyndy [23].

Osy uaqyttar (1940 jyldan býginge deyin) aralyghynda qazaq tilining tabighatynan tys dybys tanbalarymen tolytyrylghan әlipbiyimizdi, eskertulerden ayaq alyp jýrgisiz emle erejelerimizdi maqtap, «orys tilining iygi әseri arqasynda tilimiz bayydy, kez kelgen shetel sózderin jaza da, aita da alatyn boldyq» dep qazaq tilining belgili ghalymdary enbekter jazady [24; 25, 199-205; 26, 48; 27, 22 t.b.]

Dybystyq jýiesi mýlde kereghar, grammatikalyq qúrylymy sәikes kelmeytin tilderge (qazaq, orys) ortaq ereje shygharu әreketi emle erejelerin eskertulerge toltyryp jiberdi. Búl qiyndyqtan shyghudyng jolyn kórsetpek bolyp, taghy bir qazaq ghalymdary arnayy ghylymy enbek te dayyndady [28].

Biraq onday ghalymdarmen kelispeushiler de boldy. Kórnekti ghalym S.Myrzabekov qazaq tili dybystyq jýiesining ýndestik zanyn saqtau qajettiligin dәleldep úzaq jyldar boyy tynbay enbektendi [29]. Al qazaq tili dybystyq jýiesining (fonetikasynyn) teris baghytta zerttelip jýrgenin alghash ret Á.Jýnisbekov [30, 24] kórsetken edi.

Ol ózining bir enbeginde bylay dep jazady: «Til tuystyghy men til úqsastyghy joq orys tilining dybystary, birinshiden, qazaq tilining dybys sanyn birden kóbeytip jiberdi. Ekinshiden, ýndesim ýlgisi kelispeytin kirme sózder kóbeyip ketti. Ýshinshiden, qazaq jazuynyng emle-erejelerin kýrdelendirip jiberdi. Búl – orys tilining til búzar yqpaldarynyng negizgileri ghana» [31, 12].

Til búzar yqpaldan qútyludyng bir ghana joly bar – ol әlipby auystyru ekeni dausyz. «... Álipby auystyrudy belgili bir elding tiline ne jazuyna degen qarsylyq dep týsinbey, qazaq tilining jazuyna reforma jasau dep baghalau kerek» [32, 7]. Ol – qazaq tili jazuyn jetildiruge baghyttalghan keleli is. Sol sebepten onyng kýrdeli de manyzdy mәseleleri jetkilikti. Sonyng biri – qoldanysta bolyp kele jatqan ózgetildik qoghamdyq-sayasy sózderdi jana әlipbiymen tanbalau mәselesi bolyp tabylady.

Qazaq tili emlesin tól tabighatyna әkelip, reformalau mәselesi latyn әlipbii jobalaryn jasaudan bastalyp otyr. Qazaq qoghamy, sonyng ishinde qazaqtildiler búl mәselege belsene atsalysyp, 100-den astam joba úsynyldy. Oghan sheteldegi qazaqtar da, tipti, ózgetildi aghayyndar da ýn qosyp keledi [33].

Olardy shartty týrde ýsh baghytta toptastyrugha bolady. 1-baghyt ortaq týrki әlipbiyin qúru maqsatynda keneytilgen (astyly-ýstili belgileri bar) latyngha negizdeledi (Á.Jýnisbek t.b.). 2-baghyt «bir dybysqa bir tanba» ústanymy boyynsha pernetaqtada joq dybys tanbalary ýshin diakrittik belgini paydalanady (R.Abdyqadyrov t.b.). 3-baghyt negizgi latyn tanbalaryn ghana alyp, pernetaqtagha syimay qalghan dybystar ýshin qosarlanghan tanbalardy paydalanady (A.Shәripbay t.b.). Songhy eki baghyt kompiuterlik baghdarlamalardy mýltiksiz paydalanu maqsatyn kózdeydi.

Qazirgi qoldanystaghy kirilge negizdelgen qazaq әlipbiyinde orys tilining barlyq әripteri tolyghymen qosa qamtylghany belgili. Soghan qatysty latynsha joba núsqalaryndaghy dybys tanbalarynyng sany da әraluan. Keybiri (Á.Jýnisbek, B.Qantarbayúly) qazaqtyng tól dybystaryna ghana arnalghan 28 tanbamen shekteludi jón kóredi. Endi bireuleri (M.Malbaqúly, A.Shәripbay) kirme v, f, h dybystary qosylghan 31 әriptik әlipbiydi jaqtaydy.

Álipbiydegi dybys tanbalaryna qaray emle erejeleri týziletini belgili. Osyghan baylanysty 28 jәne 31 tanbaly әlipby jobalary arasynda kelispeushilik bar. Alghashqysy qazaq tilin bastapqy taza, yaghny aitylym qalpyna keltirudi, ol ýshin kirme v, f, h dybystarynan tazartudy úsynady. Ol boyynsha kirme sózderdi jazu ýlgisi mynaday: halyq – qalyq, fabrika – pabrika nemese pәbriyke, vagon – bagon nemese uagon). Songhysy, yaghny v, f, h dybystary saqtaluy tiyis dep esepteytinder. «V, f, v dybystaryn qaldyru kerek» deushilerding qatarynda qazaq tilining maytalman mamandary da az emes. Olar: «Búl «v, f, h» dybystary tilimizge ornyqqan, olardy aitugha artikulyasiyalyq bazamyz qalyptasqan. Ony qayta ózgertu mýmkin emes. Sondyqtan da búl tanbalar jana әlipbiyding qúramynda bolugha tiyis» dep biledi.

Sóitip, qazirgi uaqytta mәseleni sheshuding eki joly úsynylyp otyr: birinshi ústanymdaghylar qazaqtyng 28 tól dybysymen shektelip, aitylym boyynsha jazudy kózdese, ekinshi ústanymdaghylar tilimizge ornyghyp qalghan ózgetildik «v, f, h» dybystaryn әlipby qúramynda qaldyryp, búrynghy jazylym emlesin saqtaudy maqsat tútady. Osynday qayshylyqtyng baryna qaramastan, eki baghyttyng da jaqtaushylary qazaq tili emle erejelerin qayta qarastyrudy qoldaydy. Óitkeni bәrimizding maqsatymyz – bolashaq úrpaq ýshin últtyq әlipby týzip, jazu emlesin dúrystau bolyp otyr.

Paydalanghan әdebiyetter

1 Nazarbaev N.Á. Qazaqstan-2050» Strategiyasy qalyptasqan memleketting jana sayasy baghyty /Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng Qazaqstan halqyna Joldauy. 2012 jylghy 14 jeltoqsan.

2 Baytúrsynúly A. «Qazaq» gazeti, 1913, № 2, bas maqala.

11 Iliminskiy N.I. Iz perepisky po voprosu o priymeneniy russkogo alfavita k inorodcheskim yazykam. – Kazani, 1883.

3 Latyn grafikasy negizindegi qazaq әlipbiyi: tarihy, taghylymy jәne bolashaghy. Almaty: «Arys», 2007.

4 Kýderinova Q. Qazaq jazuynyng teoriyalyq negizderi. – Almaty, 2010, –115 b.

5 Myrzahmetov M. Qazaq qalay orystandyryldy. –Almaty: «Atamúra-Qazaqstan», 1993.

6 Altynsarin Y. Qazaq hrestomatiyasy. –Qazan,– B. 80.

7 Núrbaev M. «Álippe». –Ufa, 1910; Erghaliyúly Z. «Qazaq әlippesi». –Qazan, 1910; Maldybaev M. «Qazaqsha әlippe». –Qazan, 1912; Sәrsekeev H., Arabaev I. «Álippe». –Ufa, 1913; Syrghalin K. «Qazaqsha eng jana әlippe» –Qazan, 1914.

8 Baytúrsynov A. Oqu qúraly. – Semey, 1922.

9 Býkilreseylik ortalyq atqaru komiyteti (VSIYK) men Halyq komissariat kenesining (SNK) 1918 jylghy 15 aqpandaghy №2 dekreti.

10 Stalin I. V. Sobranie sochiyneniy. Tom 4.  M. 1948.

11 Boltenkova JI. F. Internasionalizm v deystvii. – Moskva, 1988.

12 Mihaylov M. M. Dvuyazychiye: problemy, poiski. – Cheboksary, 1989.

13 Bacon E. E. Central Asians under Russian Rule. A Study in Cultural Change. Ithaca, 1966.

14 Bazarova V.V. Latinizasiya buryat-mongoliskoy pisimennosti: opyt kuliturno-istoricheskoy modernizasiy v 1920-1930 gg. – Ulan-Ude, 2006. – S. 365.

15 Stenograficheskiy otchet nauchno-orfograficheskoy konferensii, sozvannoy 2-4 iilya 1929 g. Nauchno-metodicheskim Sovetom NKP y SKNTA. –Kyzylorda, 1930 – S. 482.

16 Baytúrsynúly A. Bes tomdyq shygharmalar jinaghy. 3 t. – Almaty: «Alash»,  2005. – 352 b.

17 Polivanov E.D. Novaya kazak-kirgizskaya (Baytursynovskaya) orfografiya. – Tashkent, 1926.

18 Baytúrsynúly A. Bes tomdyq shygharmalar jinaghy. 4 t. – Almaty: «Alash», 2005. – 320 b.

19 Dosmúhamedúly H. Alaman. – Almaty. – 1991.

20 Qazaq bilimpazdarynyng túnghysh siyezi. –Almaty. 2005. – 144 b.

21 Ámirjanova N. Qazaqstandaghy latyn jazuynyng tarihy taghlymy. – Almaty: Memlekettik tildi damytu instituty. – 2012 j. – 300 b.

22 Bennigsen A., Quelquejay Ch. The Evolution of the Muslim Nationalities of the USSR and their Linguistic Problems Oxford, 1967. 214.

23 Qazaq tilining orfografiyalyq sózdigi. – Almaty: «Qazaqstan», 1988.

24 Orfografiyalyq sózdik / Qúrast.: N.Uәliyúly, A.Fazyljanova, Q.Kýderinova, Gh.Ánes. – Almaty: Til bilimi instituty, 2007. – 480 b.

25 Kenesbaev I, Músabaev Gh. Qazirgi qazaq tili. – Almaty.

26 Syzdyqova R. Janpeyisov E. Qazaq tilining tarihy. – Almaty: «Mektep» – 1968. – 239 b.

27 Aytbayúly Ó. Qazaq sózi. – Almaty: «Evro». – 1997.

28 Barlybaeva R. Qazirgi qazaq tilindegi qoghamdyq-sayasy leksika. –Almaty: «Mektep», 1978. –144 b.

29 Uәliyev N., Aldasheva A. Qazaq orfografiyasyndaghy qiyndyqtar. – Almaty: «Ghylym», 1986.

30 Myrzabekov S. Qazaq tilining aitylym sózdigi. –Almaty: «Sózdik-Slovari». 2001.

31 Djunisbekov A. Problemy turkskoy slovesnoy prosodiy y singarmonizm kazahskogo slova. – Alma-Ata: ADD, 1988.

32 Jýnisbek Á. Qazaq fonetikasy. –Almaty: «Arys», 2009.,Qazaq jazuy: Tól dybys – tól әlipbi. – Astana, 2013.

33 Azer Hasret: «Biz qatelestik, Sizder qatelespenizder!». http://www.azerhasret.com/

Beybit Jәlelúly 

Abai.kz