كەز كەلگەن ۇلتتىق مەملەكەت، ول ءبىرۇلتتى (مونوۇلتتى) نەمەسە كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرىنەن تۇراتىن مەملەكەت بولسىن، ايتەۋىر ءبىر ءتىلدى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە پايدالانىپ، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتىن جۇرگىزەدى. كوبىنەسە ونداي ءتىلدىڭ قىزمەتىن مەملەكەت قۇرۋشى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ءتىلى اتقارادى.

ۇلتتىق ءتىل مەملەكەتتىك ءتىل قىزمەتىن اتقارا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ماڭىزدى ءىس-شارالاردىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان جۇرگىزىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ۇلتتىق مەملەكەت ءوزىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك، ياعني مەملەكەتتىك سان سالالى قىزمەتى جان-جاقتى بولا ءتۇسۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوز قامقورلىعىنا الىپ، دامىپ وركەندەۋىنە بارىنشا قولايلى جاعداي جاساپ باعادى. ءسويتىپ، مەملەكەتتىڭ تىلدىك ساياساتى ۇلتتىق ساياساتپەن ەتەنە استاسىپ جاتادى. سول سەبەپتەن مەملەكەتتىك تءىل ساياساتى ەش ۋاقىتتا ۇلت ماسەلەسىنەن تىسقارى بولا المايدى. ۇلتتىق مۇددە ەسكەرىلمەي، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ بولۋى دا، دامۋى دا مۇمكىن ەمەس.

تىلدىك ساياساتىن ۇلتتىڭ ءدىلى (مەنتاليتەتى) مەن مۇددەسىنە (ينتەرەسنە) نەگىزدەپ جۇرگىزەتىن ەلدەر ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ وتىرعان ۇلتتىق ءتىلدىڭ سان سالالى قىزمەتتىك قولدانىسىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن جاعدايلارعا ەشقاشان جول بەرمەيدى. ەگەر مەملەكەتتىك تىلمەن قوسامجارلاسىپ ەكىنشى ءبىر ءتىل سول ەلدە ساياسي-قوعامدىق قىزمەت اتقارسا، ونداي مەملەكەتتەگى قوعامنىڭ تۇتاستىعى مەن بەرىكتىگى وسال دەۋگە بولادى. سەبەبى ەكىنشى ءتىلدىڭ سونداي دارەجەگە يە بولۋىنان ەلدە قوستىلدىلىك جاعداي قالىپتاسىپ، مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋ السىرەيدى. بيۋروكراتيزم باستالىپ، قاعازباستىلىق كۇشەيەدى.

قولدانىستاعى ەكىنشى ءتىل بۇرىننان قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى (سمي) مەن قازىرگى زامانعى اقپاراتتىق-قاتىستىق تەحنولوگيالاردى (يكت) پايدالانۋ ارقىلى ءوزىن قولداپ-جەبەيتىن باسقا مەملەكەتتىڭ (وسى ءتىلدى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە پايدالانىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ) تىلدىك (ۇلتتىق) ساياساتىن جۇزەگە اسىرىپ، ءوز قىزمەتىنىڭ ماڭىزىن ارتتىرا تۇسەدى. جەرگىلىكتى ۇلتتىق ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن تارىلتۋعا بارلىق مۇمكىنشىلىگىن، بارلىق الەۋەتىن مەيلىنشە جۇمسايدى. ءبىر ەسەپتەن، بۇنى تىلدەر (ۇلتتار) اراسىنداعى تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس دەسە دە بولادى.

قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى ۇلتتىق ءتىل ماسەلەسى قازاقتىلدى قوعامدى الاڭ كۇيگە ءتۇسىرىپ وتىر. سول سەبەپتەن تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭنىڭ العاشقى جىلىنان باستاپ ءتىل ماسەلەسى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماسەلە بولۋمەن قاتار، ۇلتتىق مۇددەلەرىمەن استاسىپ، ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالۋ ارەكتىنىڭ (ستراتەگياسىنىڭ) ماڭىزدى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر.

ادامزات تاريحىنا نازار اۋدارساق، ءبىر ءتىلدىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتىنىڭ زور قارقىن الىپ، ۇستەم تىلگە اينالۋىنا بايلانىستى ەكىنشى ءبىر تىلدەردىڭ، ولار جەرگىلىكتى ۇلت تىلدەرى بولا تۇرسا دا، قولدانىس اياسى بىرتە-بىرتە تارىلىپ، جويىلىپ كەتكەنىن نەمەسە قولدانۋشى-تۇتىنۋشىلارى جوق ء«ولى تىلدەرگە» اينالعانىن كورۋگە بولادى. ونداي تىلدەر ءجۇز-جۇزدەپ سانالادى. سولاردىڭ جويىلىپ ءولى تىلدەرگە اينالۋىنا، كوپ جاعدايدا، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ءومىر باقي تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان اتامەكەنىندە قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ ۇستانعان تىلدىك (ۇلتتىق) ساياساتى سەبەپ بولىپ جاتادى. ءتىلدىڭ قولدانىستان شىعۋىمەن بىرگە بىرتىندەپ ۇلت تا قۇرىيدى. الاش ارداگەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى: ء«وز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ھەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى. ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» [1]، – دەپ ايتقاندا وسى ماسەلەنى ەسكەرسە كەرەك.

كەز كەلگەن ءتىلدىڭ ء«تىرى ورگانيزم» رەتىندە دامىپ جەتىلۋى، وركەندەپ كەمەلدەنۋى تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ بارشا سالاسىندا كەڭ قولداناتىن تۇتىنۋشىلارىنىڭ كوپ بولۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ال ءتىل تۇتىنۋشىلارىنىڭ از-كوپ بولۋى، بىرىنشىدەن، ۇلتتىڭ سانى مەن ساپاسىنا، ەكىنشىدەن، ۇلت ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ تىلدىك ساياساتىنا بايلانىستى. ونى رەسەيدىڭ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ وزگە ۇلتتار تىلدەرىنە قاتىستى جۇرگىزىپ كەلگەن ساياساتىنان ايقىن كورۋگە بولادى. 

ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ رەسەي يمپەرياسى ءوز قۇرامىنداعى وزگە ۇلتتاردى ورىستاندىرۋ ساياساتىن كۇشەيتتى. وقۋ-اعارتۋ ءىسى پراۆوسلاۆيە ءدىنىن ناسيحاتتاۋ جۇمىسىمەن استارلاسا جۇرگىزىلدى. بۇل باعىتتا ن.ي.يلمينسكي، ا.ە.الەكتوروۆ، ا.ۆ.ۆاسيلەۆ، ۆ.ن.كاتارينسكي ءتارىزدى اتاقتى ورىس اعارتۋشىلارى كوزگە تۇسەدى. اسىرەسە ن.ي.يلمينسكي بەلسەندى ارەكەت ەتتى [2]. ونى ن.يلمينسكيدىڭ مىنا سوزىنەن ايقىن اڭعارۋعا بولادى: «تاك ي ۋ ناس ۆ روسسي ەدينستۆو الفاۆيتا، داجە ساموە توچنوە، نە پريۆەدەت ك ۆنۋترەننەمۋ ەدينەنيۋ ينورودتسەۆ س رۋسسكيمي، پوكا پەرۆىە نە وبەدينياتسيا س نامي ۆ ۆەرە پراۆوسلاۆنوي. يا دالەە پولاگايۋ، چتو ينوۆەرنىە ينورودتسى، يمەيۋششيە سۆويۋ رەليگيوزنۋيۋ پيسمەننوست، كاك، ناپريمەر، تاتارى-ماگومەتانە، يلي لامايتسى-بۋرياتى، نە پريمۋت رۋسسكوگو الفاۆيتا، ني تسەليكوم، ني س كاكيمي ۋگودنو پريسپوسوبلەنيامي ي پريباۆكامي. ۆسە ناشي ينورودتسى، كاك ي رۋسسكي سەلسكي نارود، ناحودياتسيا ۆ پەريودە رەليگيوزنوگو ميروسوزەرتسانيا ي رۋكوۆودستۆۋيۋتسيا رەليگيوزنىمي موتيۆامي» [2, 35].

ولاردىڭ ميسسيونەرلىك بەلسەندى ارەكەتى رەسەي بيلىگى تاراپىنان ەسكەرىلىپ، «ورىس گرافيكاسىن وزگەرتپەي الۋ كەرەك پە الدە قازاقتىڭ وزىندىك دىبىستارىن بەينەلەيتىن قوسىمشا تاڭبالار قوسۋ كەرەك پە دەگەنگە تىرەلەلەدى. بۇل ارادا ورىس ميسسيونەر-عالىمدارى اراسىندا ەكى ۇداي پىكىر بولادى. بۇل تالاس 1910 جىلعا دەيىن سوزىلىپ، اقىرىندا 1910 جىلىدىڭ يۋنىندە بۇل ماسەلەگە ارنالىپ پەتەربوردا ادەيى كەڭەس شاقىرىلادى. وعان جەرگىلىكتى جەردەن وكىلدەر قاتىسادى. كەڭەستە 1906 جىلعى «ورىستان وزگە حالىقتار جازۋىن ورىس گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» ەرەجە تالقىلانىپ، وعان كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزىلەدى. كەڭەستە كيريل ءالىپبيى تەك رەسمي دوكۋمەنتتەر مەن وقۋلىق كىتاپتارعا عانا قولدانىلاتىن بولسىن دەگەن شەشىم قابىلدانادى. الايدا بۇل شەشىمنىڭ تاجىريبەدە ىسكە اسقان-اسپاعانى بىزگە ءمالىم ەمەس» [3, 38].

«ورىس مەكتەپتەرىندە (بۇل ارادا ومبى، ورىنبور كادەت كورپۋستارى مەن ورىس-قازاق مەكتەپتەرىن ايتىپ وتىر) تاربيەلەنۋشى قازاق جاستارى اراسىندا، ءسوز جوق، مۇسىلمان دىنىنە سالقىن قارايتىن، ءوز انا تىلدەرىن جانىن سالا سۇيەتىندەر بار. سولارعا ورىس ءالفاۆيتى قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋدىڭ نەگىزگى امالى دەپ ۇعىندىرا الساق، ولار قىرعىز (قازاق) تىلىنە ورىس ءالفاۆيتىن ەنگىزۋدە كوپ نارسەگە كومەكتەسە الار ەدى» [2, 38]، – دەپ تە ورىس ميسسيونەرلەرى ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە وقىپ جاتقان نەمەس ونى بىتىرگەن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن ءوز ماقساتتارىنا تارتىپ، پايدالانىپ قالۋدى كوزدەيدى. ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى اراسىنان د.بانزاروۆ، ش.ءۋاليحانوۆ، ى.التىنسارين سياقتى بەلگىلى تۇلعالار شىعادى. ورىس-تۋزەم مەكتەپتەرى اشىلادى، وقۋلىقتار جازىلادى، ءتىپتى، كيريلل ارىپتەرىنە نەگىزدەلگەن ۇلت الىپبيلەرى تۇزىلەدى. مىسالى، ق.كۇدەرينانىڭ كورسەتۋىنشە، ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن العاشقى قازاق ءالىپبيىن ن.ي.يلمينسكي جاساعان [3].

ن.ي.يلمينسكي قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان دىبىس تاڭبالارىنىڭ ۇستىنە نوقات قويىپ بەلگىلەيدى. جانە ءبىر ەرەكشەلىگى ورىس الىپبيىندەگى ە، ۆ، ي، ف، تس، ح، چ، شش، ، ، ە، يۋ، يا تاڭبالارىن قازاق ءالىپبيى قۇرامىنا ەنگىزبەيدى [13]. بىراق ول ءالىپبيدى جەرگىلىكتى حالىق قابىلدامايدى. سوندىقتان ءالىپبيدى تۇزەمدەردىڭ وزدەرى ارقىلى ەنگىزۋ ساياساتى كوزدەلەدى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى – ى.ءالتىنساريننىڭ كيريلل ارىپتەرىنە نەگىزدەلگەن العاشقى قازاق ءالىپبيىن قۇرىپ، سول بويىنشا وقۋلىق جازىپ [4]، العاشقى ورىس-قازاق مەكتەبىن اشۋى بولدى.

قازاق جەرىندە سانى ۇزدىكسىز ارتا باستاعان شىركەۋ جانىنداعى ورىس-قازاق ساۋات اشۋ مەكتەپتەرى دە وزدەرىندە وقيتىن قازاق جاستارىنا ءدىني ءبىلىم بەرە وتىرىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن بەلسەندىرۋ ماقساتىندا پراۆوسلاۆيە ءدىنىن قابىلداعان قازاقتاردى ماراپاتتاۋ مەن ماتەريالداق جاردەم جاساۋ ساياساتىن رەسمي تۇردە اشىق جۇرگىزگەن ەدى. بۇل كەزەڭدەگى قازاقتاردى شوقىندارىپ، ورىستاندارۋ جونىندەگى پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ساياساتى م.مىرزاحمەتوۆتىڭ «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى» دەگەن ەڭبەگىندە كەڭ قامتىلىپ، جان-جاقتى باياندالعان [5]. رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءالىپبي جونىندەگى تىلدىك ساياساتى وسىلاي جۇرگىزىلدى.

مۇنداي ساياساتقا قارسى حح عاسىردىڭ باسىندا ي.گاسپرينسكي باستاعان رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ء«جاديت» (جاڭا) اعىمى پايدا بولدى. ولار وزدەرى قولدانىپ كەلگەن اراب ءالىپبيىن رەفورمالاپ، ۇلتتىق ءتىل دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىمەن تولىقتىردى. وقىتۋدىڭ كونە ءادىسىن جاڭا وقىتۋ ادىستەرىمەن الماستىردى. بۇل اعىم قازاق اراسىندا «توتە وقۋ» اتىمەن تارالىپ، 1907-14 جىلدارى العاشقى قازاق الىپبيلەرىنىڭ 7-8 نۇسقاسى باسپادان شىقتى [6]. بۇلاردان تىس قولجازبا الىپپەلەر دە بولعان ەكەن. مىسالى، كوكباي مولدا جازعان «الىپپەنىڭ» قولجازباسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كىتاپحانا قورىندا ساقتاۋلى تۇر. بىراق ءبارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جۇيەلى، ەملە ەرەجەسى دۇرىسى –  احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ نۇسقاسى بولىپ تانىلدى [7].

«قازاق» گازەتى (1913-1918)  مەن «ايقاپ» جۋرنالى (1911-1914) جانە ت.ب. سول ۋاقىتتاعى قازاق باسىلىمدارى قازاق ءالىپبيىن، ەملەسىن ءبىر قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن ءالىپبي نۇسقالارى تۋرالى ماقالالار جاريالاپ، ەل ىشىندە كەڭ پىكىرتالاس تۋعىزدى. ماسەلەگە ا.بايتۇرسىنوۆ بەلسەنە ارالاسىپ، ءوز ءالىپبيى مەن دىبىستىق جۇيەسىنىڭ دۇرىستىعىن كورسەتە ءبىلدى. ءالىپبي 1912 جىلدان باستاپ ەل ىشىنە كەڭ تاراپ، كسرو-دا 20-جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن قولدانىستا بولدى. ونى قحر قازاقتارى قازىر دە پايدالانىپ وتىر. بۇل ءالىپبي وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسى پايدا بولعان قۇبىلىستىڭ جارقىن كورىنىسى بولىپ تابىلادى.

كەڭەستىك جاڭا وكىمەت العاشقى ونجىلدىقتا ۇلتتىق تىلدەردى دامىتۋعا ءبىرشاما كوڭىل ءبولدى. ۇلتتار حالىق كوميسسارياتى (ناركومناتس) جاساقتالىپ، ونى ي.ۆ. ستالين باسقاردى. بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (ۆتسيك) مەن حالىق كوميسساريات كەڭەسىنىڭ (سنك) 1918 جىلعى 15 اقپانداعى №2 دەكرەتىندە: «سوتتىڭ بارلىق جاعدايىندا (ينستانتسي) بارلىق جەرگىلىكتى ءتىل قولدانىلادى» [8] دەگەن شەشىم قابىلداندى. ماسەلەگە قاتىستى ي.ۆ.ستالين: «سوت ءىسىن جۇرگىزۋدە دە، مەكتەپتە دە ەشقانداي مىندەتتى مەملەكەتتىك ءتىل بولمايدى. ءاربىر وبلىس ءوز حالقىنىڭ قۇرامىنا سايكەس ءتىلدى نەمەسە تىلدەردى تاڭدايدى، وسىعان قاراي بارلىق قوعامدىق جانە ساياسي شەشىمدەردە ازشىلىقتىڭ دا، كوپشىلىكتىڭ دە تەڭ قۇقىقتىعى ساقتالادى» [9,70]،– دەپ، جەرگىلىكتى ۇلتتىق ءتىل ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.

1918 جىلدىڭ 31 قاراشاسىندا رەسەي حالىق كوميسسارياتى: «از ۇلتتاردىڭ مەكتەبى تۋرالى» قاۋلى شىعارادى. 1919 جىلى ركپ(ب) ءVىىى سەزىندە ۇلتتىق تىلدە ساباق بەرەتىن بىرىڭعاي ەڭبەكشىلەر مەكتەپتەرىن قۇرۋدىڭ قاجەتتىلىگى كورسەتىلدى. ناتيجەسىندە 1921 جىلى تۇركىستاندا (ورتالىق ازيادا) ۇلتتىق تىلدەردە، سونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرىلە باستايدى [10,31]. وسى جىلدىڭ ناۋرىزىندا قازاق واك: «قواك-ءنىڭ بارلىق مۇشەلەرى قازاق ءتىلىن كەشىكتىرمەي ۇيرەنۋلەرى قاجەت ەكەنى» تۋرالى شەشىم قابىلدانادى [11,28].

1922 جىلى قۇرىلعان ماسكەۋدەگى ورتالىق شىعىس باسپاسى ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ءتىلىندى ۇلتتىق الىپبيمەن ءتۇرلى ادەبيەتتەر شىعاردى. ول ماركستىك-لەنيندىك يدەولوگيانى ءار حالىققا ءوز انا تىلىندە يگەرتۋ ماقساتىندا ساياسي ادەبيەتتەردى، ورىس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن، الەمدىك كلاسسيكالىق كوركەم ادەبيەتتەردى ۇلت تىلدەرىنە اۋداردى. بۇلاردىڭ ءبارى كسرو حالىقتارى مەن الەمدىك جۇمىسشى تابىنىڭ (پرولەتارياتتىڭ) كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن جاساعان وكىمەتتىڭ العاشقى تىلدىك (ۇلتتىق) ساياسي ارەكەتى ەدى.

1926 جىلعى كەڭەستىك العاشقى حالىق ساناعىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، كەڭەستىك وداقتاس ەلدەردەگى ورىس ءتىلىن بىلەتىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى قازاقستاندا 22,8%، ال قىرعىزستاندا 15,1%، تۇركمەنستاندا 12,5%، وزبەكستاندا 10,6%، تاجىكستاندا 3,7% بولعان ەكەن [12,6]. وسى مالىمەتتەن بايقايتىنىمىز – ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقتاردى ورىستاندىرۋ ساياساتى زور قارقىن الا باستاعان. بۇعان ءوز دارەجەسىندە ەلىمىزدەگى ىشكى سەبەپتەر دە ءوز اسەرىن تيگىزگەن بولاتىن.

1920-جىلداردىڭ ورتاسى مەن سوڭىنا قاراي بۇل ساياسات باعىتىن كىلت وزگەرتىپ، وداقتاس رەسپۋبليكالاردى لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ ارەكەتىن باستايدى. ۆ.ۆ.بازاروۆانىڭ كورسەتۋىنشە، بۇل ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋدا جاڭا ءالىپبي قوعامى مەن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەدەلى مەن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ەرەكشە قولداۋى زور قىزمەت اتقارعان [13,58]. سونىمەن بىرگە بۇل ماسەلەگە ي.ۆ.ءستاليننىڭ تىكەلەي ارالاسۋى جونىندە بىلاي پايىمدايدى: «وبراششاەت نا سەبيا ۆنيمانيە فاكت توگو، چتو ي.ۆ.ستالين نە وستاۆيل كرۋپنىح دوكۋمەنتوۆ، كوتورىە بى كاساليس ەگو پرياموگو ۋچاستيا ۆ رەفورميروۆاني پيسمەننوستي. ودناكو، بولشوي ماتەريال، كوتورىي بىل بولەە پولنو پرەدستاۆلەن ۆ حودە ديسكۋسسي پو ۆوپروسام يازىكوزنانيا ۆ پوسلەۆوەننىە گودى، پوزۆولياەت سدەلات ۆىۆود، چتو ەتيمي پروبلەمامي ون زانيمالسيا دوستاتوچنو اكتيۆنو» [14,58].

وسى تىلدىك ساياساتتىڭ استارىنداعى تۇركى حالىقتارى جازۋىن الداعى ۋاقىتتا ورىس جازۋى مەن ەملەسىنە كوشىرىپ، بىرتىندەپ ورىستاندىرۋدى كوزدەگەن ساياساتىڭ جاتقانىنان بەيحابار كەڭەستىك تۇركىلەر لاتىن قارپىنە اۋىسۋعا قامدانا باستايدى. جانە وسى رەفورمانى بەلسەنە قولداپ، جاقتاۋشى بولعان ءازىربايجان ۇلتىنىڭ قوعام قايراتكەرى ن. ناريمان سەكىلدى ت.ب. ۇلت وكىلدەرى (ادامدارى) بويىندا «لاتىنشاعا كوشسەك، بارىمىزگە ورتاق ءالىپبي جاسالىپ، تۇركى حالىقتارى ءبىر-بىرىمەن تىلدىك، ادەبي-مادەنيەتتىك قارىم-قاتىناسى جاقسارا تۇسەدى. لاتىن جازۋى تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەدى» دەگەن سەكىلدى قيالي (ۋتوپيالىق) سەنىمدە دە بولدى. البەتتە، بۇل سەنىمدى دە ولاردىڭ ساناسىنا ۇيالاتقان كەڭەستىك تىلدىك ساياسات بولاتىن. 

1928 جىلى باكۋدە وتكەن قۇرىلتايدا ولاردىڭ (تۇركى حالىقتارىنىڭ) لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي جوبالارى تانىستىرىلىپ ساراپتالدى. قازاقستان تاراپىنان 28 ارىپتەن تۇراتىن جوبانى و.جاندوسوۆ باستاعان توپ ازىرلەگەن ەدى. ونى 1929 جىلى قىزىلوردادا ت.شونانۇلى، ە.وماروۆ، ق.كەمەڭگەروۆ، ق.جۇبانوۆ، ە.د.پوليۆانوۆ سياقتى ت.ب. عالىمدار قىزۋ تالقىلاعان كونفەرەنتسيادا بۇل ءالىپبي جەتىلدىرىپ، 29 ارىپتەن تۇراتىن الىپبيگە اينالدى [15]. بۇل جوبا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق قوعامىنا 20 جىلداي مۇلتىكسىز قىزمەت ەتكەن اراب ارىپتەرىنە نەگىزدەلگەن ءالىپبيىن باسشىلىققا العان ەدى [16].  

ا.بايتۇرسىنۇلى قۇراستىرعان جاڭا ءالىپبي ءتىلىمىزدىڭ تابيعي دىبىستىق جۇيەسىنە نەگىزدەلىپ جاسالعاندىقتان، ونىڭ دىبىستىق قۇرامىن سول ۋاقىتتاعى قازاق قوعامى تۇرماق، وزگە ۇلتتاردىڭ دا بىلگىر ءتىلشى-عالىمدارى تولىقتاي مويىنداعان بولاتىن. مىسالى، ە.د.پوليۆانوۆ: «ەتۋ پوسلەدنيۋيۋ فورمۋ، كوتورۋيۋ پرينيالا كازاك-كيرگيزسكايا گرافيكا ۆ 1924 گودۋ، يا ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، سچيتايۋ ۋجە نە نۋجدايۋششەيسيا، ۆ پوپراۆلەنياح ي پرەدستاۆليايۋششەي پوسلەدني شاگ ۆ يستوريچەسكوم فورميروۆاني ناتسيونالنوي گرافيكي، كوتوروم س پولنىم موگۋت گورديتسيا كيرگيزسكيە دەياتەلي پروسۆەششەنيا – سوزداتەلي رەفورمى، كاك كرۋپنىم كۋلتۋرنىم زاۆوەۆانيام» [17,32]،– دەپ ايىرىقشا اتاپ ايتقان ەدى.

ءسويتىپ، قازاق پەن تاتار ارابتىق ەسكى جازۋىن رەفورمالاپ، العاش رەت ءوزىنىڭ ءتول ءالىپبيىن قۇراستىرعانىنا قاراماستان، ورىستاندارۋدىڭ وسىنداي جىمىسقى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە كەڭەستەر وداعىنىڭ ورىس، گرۋزين، ارميانداردان وزگە حالىقتارىنىڭ ءبارى – لاتىن جازۋىنا كوشىرىلدى.

قازاق جازۋىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋىنە بايلانىستى 1929 جىلى ەملە (ورفوگرافيا) ەرەجەسى بەكىتىلەدى. بۇل ەرەجەدە كىرمە سوزدەردىڭ جازىلۋى تۋرالى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ء«تىل – قۇرال» اتتى وقۋلىعىنداعى [15]، سونداي-اق ونىڭ باكۋ قالاسىندا وتكەن بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى تۇركولوگيالىق سەزدە ايتقان پىكىرلەرى باسشىلىققا الىندى. ماسەلەن، ا.بايتۇرسىنۇلى اتالعان سەزدە جاساعان بايانداماسىندا ءپان سوزدەرى (تەرميندەرى) رەتىندە الىنىپ جۇرگەن ەۋروپا تىلدەرىندەگى سوزدەردىڭ ايتىلۋى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سايكەس كەلمەيتىنىن ەسكەرتە كەلىپ: «پوەتومۋ مى ۆسە ينوستراننىە سلوۆا بۋدەم برات ۆ تاكوم ۆيدە، چتوبى ەتو بىلو لەگكو دليا پرويزنوشەنيا كازاكوۆ. توچنو تاك جە ي درۋگيە تيۋركسكيە نارودى نە دولجنى سچيتاتسيا س پرويسحوجدەنيەم سلوۆ، ا دولجنى سچيتاتسيا س گوۆوروم، س ارتيكۋلياتسيەي ناسەلەنيا» [17, 277]،– دەپ كىرمە سوزدەردى جەرگىلىكتى ءتىل ەملەسى بويىنشا جازۋ كەرەكتىگىن كورسەتكەن.

كىرمە سوزدەردىڭ جازىلۋ ەملەسىنە بايلانىستى ح.دوسمۇحامەدۇلى 1924 جىلى: «اۋرۋپا جۇرتى لاتىن سوزدەرىن تەرمين قىلىپ قولدانعاندا بۇلجىتپاي الىپ وتىرعان جوق، ءار ءسوزدى اركىم ءوز تىلىنە بەيىمدەپ وزگەرتىپ قولدانىپ ءجۇر، ءسوزدى وزگەرتكەندە ارقايسىسى ءوز تىلدەرىنىڭ زاڭىمەن وزگەرتەدى» [18, 95]،– دەپ جازدى. وسى باعىتتى قولداۋشىلاردىڭ ءبىرى ە.ومارۇلى سول جىلى ورىنبوردا وتكەن قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە: ء«پان ءسوزدى ءوز تىلىمىزدەن تابا الماعان كۇندە، ياۋرىپا قولدانعان لاتىنشا ءپان سوزدەردى الۋعا بولادى. بىراق ونداي جات سوزدەردى العاندا، – ونى ءتىلىمىزدىڭ زاڭىنا كەلتىرىپ وزگەرتىپ الۋ كەرەك» [19, 97]،– دەپ بوتەن تىلدەن ءسوز قابىلداۋدىڭ دۇرىس جولىن كورسەتەدى.

سول كەزدە قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا جات سوزدەردى ءتىلدىڭ تابيعاتىنا بەيىمدەپ الۋدى قولدايتىندار كوپ بولعاندىقتان، ءارى ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى قازاقشا جازۋ ماسەلەسىنە ساياسي قىسىم ءالى جاسالا قويماعاندىقتان، 1929 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا رەسمي بەكىتىلگەن ەملە ەرەجەسى بويىنشا ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەر قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا بەيىمدەلىپ جازىلدى. وعان قازاقستانداعى لاتىن جازۋى تاريحىن زەرتتەۋشى ن.ءامىرجانوۆانىڭ ەڭبەگىندەگى 1929 جىلعى ورفورگافيالىق ەرەجەدەگى ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ جازىلۋى دالەل بولا الادى [20, 190-195].

ءسويتىپ، كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ لاتىنشا جازۋعا كوشىپ، ورتاق جازۋ ارقىلى ءبىر-بىرىمىزبەن تىعىز بايلانىس ورناتامىز، تۇركى الەمىنىڭ باسىن بىرىكتىرەمىز، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ادەبي ءتىل قالىپتاستىرامىز دەگەن ماقسات-مۇددەسى العاشقى ونجىلدىقتا ورىندالا باستاعانداي ەدى. الايدا، باتىس زەرتتەۋشىلەرى اتاپ كورسەتكەندەي، تۇركى حالىقتارىنىڭ ارقايسىسى ءوز تىلدەرىمەن اۋىزشا سويلەسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جاقسى تۇسىنگەنىمەن، ەكونوميكالىق جانە مادەني قارىم-قاتىناستارى وتە الشاقتاپ كەتكەندىكتەن، ونىڭ ىسكە اسۋ مۇمكىندىگى نەعايبىل بولماپتى [21,8]. ونى كەيىنگى جىلدارداعى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ ءتىل ساياساتىنان دا ايقىن كورەمىز.

1938 جىلعا دەيىن كىرمە سوزدەردىڭ ءبارى لاتىن ارىپتەرىمەن قازاقشا ايتىلىم (ورفوەفيا) زاڭى بويىنشا جازىلىپتى: «ساتسىياليزم»، «ساتسىياليست»، «كامۇنىس»، «بالشابەك»، «رەپورما»، «سابەت»، «پەبىرال»، «سابناركوم»، «پۇرتاكول» سياقتى ت.ب. سول جىلى تولىقتىرىلىپ قابىلدانعان ەرەجەنىڭ 10-پۋنكتىندە: «بۇرىنعى الىپپەمىزدە جوقتىقتان تىلىمىزدەگى ءتۇرى بۇزىلىپ كەلگەن دىبىسى بار سوزدەر، ەندى دۇرىستالىپ ەستىلگەن جەرلەرىندە ح، ف، ۆ داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ ارىپتەرىمەن جازىلادى. مىسالى، حات، حان، حيميا، فازىل، ۆاگون، سوۆەت تۇرىندە جازىلادى. قات، قان، قىيمىيا، پازىل، باگون، سابەت تۇرىندە جازىلمايدى» [20, 97]،– دەپ كورسەتىلگەن.

كەزىندەگى اراب الىپبيىنە نەگىزدەلگەن قازاق جازۋىن لاتىنشاعا اۋىستىرۋدىڭ استارىندا ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ جاتقانىن كيريلل جازۋىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنان دا كورەمىز. سەبەبى ورىس جازۋىنىڭ (كيريلليتسا) ءوزى لاتىن نەمەسە گرەك ءالىپبيى نەگىزىندە قالىپتاسقاندىقتان، ەگەر قازاق جازۋى لاتىنشاعا كوشە قالعان جاعدايدا ونى كەيىنىرەك ورىس جازۋىمەن وپ-وڭاي الماستىرا سالىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن ەمىن-ەركىن جۇرگىزە بەرۋگە كەڭىرەك جول اشىلاتىن ەدى. سولاي بولدى دا.

لاتىنشا قازاق ءالىپبيىن قابىلداۋعا قارسى بولعان الاش زيالىلارى تۇگەلگە دەرلىك رەپرەسسيالانعان سوڭ، 1937 جىلدان باستالعان دايىندىقتان كەيىن ەشقانداي تالداۋ-ساراپتاۋسىز، داۋ-دامايسىز 1940 جىلى مەملەكەتتىك تىلدىك ساياساتتىڭ جانە مەملەكەتتىك تارتىپتىك كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن لاتىنشا قازاق جازۋى كيريلل الىپبيىنە كوشىرىلدى. ءسويتىپ، قازاق جازۋى تاريحىندا بولعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ زور ەڭبەگىمەن العاش رەت قۇراستىرىلعان قازاقتىڭ ارابشا ءتول ءالىپبيى دە، سونىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە نەگىزدەلىپ دايىندالىپ، 1938 جىلعا دەيىن قولدانىستا بولعان لاتىنشا قازاق ءالىپبيى دە قولدانىستان شىعارىلدى.

كسرو وكىمەتى ىلگەردە ورىستاندىرۋ ساياساتىن ەلەۋسىز جالعاستىرىپ كەلگەن بولسا، الاش زيالىلارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، بارشاسىنا دەرلىگى اتىلىپ كەتكەننەن كەيىن، ەش قارسىلىقتىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، 1940 جىلداردان باستاپ سول ساياساتىن اشىق جۇرگىزۋدى قولعا الدى. وعان كسرو قۇرامىندا بولعان قازكسر-دىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىنىڭ كەڭەستىك كوممۋنيستىك ساياسي جۇيەنىڭ ۇستانىمىنا تاۋەلدى بولعانى دا قاتتى ىقپال ەتكەن بولاتىن. سوعان بايلانىستى 1940-1991 جىلدار ارالىعىنداعى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتى شەكتەۋلى بولعانى كوپشىلىككە ايان. ول، نەگىزىنەن، اۋىلدىق، كەيبىر ايماقتاردا اۋداندىق دەڭگەيدە عانا كەڭسە ىسقاعازدارىن جۇرگىزۋدە قولدانىلاتىندىعى بولماسا، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىندە پايدالانىلماي، عىلىم مەن ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق جوعارى ءبىلىم الۋدا، ساياسي-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-الەۋمەتتىك سالادا، ديپلوماتيا مەن ەل باسقارۋ سالاسىندا ءوزىنىڭ تولىققاندى قىزمەتىن اتقارا العان جوق. رەسپۋبليكاداعى قازاقتىلدى قوعامنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىندە عانا قولدانىلاتىن قارىم-قاتىناس ءتىلى بولىپ قالا بەردى.

دەگەنمەن كەڭەستىك ساياسي جۇيە قازاق قوعامىن ورىستاندىرۋعا قانشالىقتى تىرىسىپ باقسا دا، كوركەم ادەبيەت پەن ءباسپاسوز ءتىلىنىڭ ۇزدىكسىز قازاقشا دامۋىنا كەدەرگى بولا المادى. ويتكەنى قازاق ۇلتى سەكىلدى سان مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسىپ ورنىققان حالىقتىڭ كوركەم-ەستەتيكالىق تانىم-بىلىكتىلىككە دەگەن قۇشتارلىعى ەش ۋاقىتتا تومەندەگەن ەمەس.

قازىرگى قولدانىستاعى قازاق ءالىپبيىن كەڭەستىك-كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ تىلدىك (ۇلتتىق) ساياساتىنىڭ ىقپالىمەن ف.ع.د.، پروفەسسور س.امانجولوۆ قۇراستىردى. ول ونى قازاق تىلىندە جوق ورىس ارىپتەرىمەن تولىقتىردى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق ءتىلىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىنا، تابيعي زاڭدىلىعىنا جات ەرەجەلەردى كىرگىزىپ، جازۋ ەملەسىن وزگەرتىپ، ونى كۇردەلەندىرىپ جىبەرۋگە اكەلدى. سوندىقتان قازاق ءتىلى ەملە (ورفوگرافيا) سوزدىكتەرى بىرنەشە رەت (1940, 1957, 1978, 1983) قايتا وڭدەلىپ وتىردى [22,7]. سوڭعى نۇسقا 2006 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تەرمينولوگيا كوميسسياسى بەكىتكەن «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» نەگىزگە الىندى [23].

وسى ۋاقىتتار (1940 جىلدان بۇگىنگە دەيىن) ارالىعىندا قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنان تىس دىبىس تاڭبالارىمەن تولىتىرىلعان ءالىپبيىمىزدى، ەسكەرتۋلەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز ەملە ەرەجەلەرىمىزدى ماقتاپ، «ورىس ءتىلىنىڭ يگى اسەرى ارقاسىندا ءتىلىمىز بايىدى، كەز كەلگەن شەتەل سوزدەرىن جازا دا، ايتا دا الاتىن بولدىق» دەپ قازاق ءتىلىنىڭ بەلگىلى عالىمدارى ەڭبەكتەر جازادى [24; 25, 199-205; 26, 48; 27, 22 ت.ب.]

دىبىستىق جۇيەسى مۇلدە كەرەعار، گرامماتيكالىق قۇرىلىمى سايكەس كەلمەيتىن تىلدەرگە (قازاق، ورىس) ورتاق ەرەجە شىعارۋ ارەكەتى ەملە ەرەجەلەرىن ەسكەرتۋلەرگە تولتىرىپ جىبەردى. بۇل قيىندىقتان شىعۋدىڭ جولىن كورسەتپەك بولىپ، تاعى ءبىر قازاق عالىمدارى ارنايى عىلىمي ەڭبەك تە دايىندادى [28].

بىراق ونداي عالىمدارمەن كەلىسپەۋشىلەر دە بولدى. كورنەكتى عالىم س.مىرزابەكوۆ قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىنىڭ ۇندەستىك زاڭىن ساقتاۋ قاجەتتىلىگىن دالەلدەپ ۇزاق جىلدار بويى تىنباي ەڭبەكتەندى [29]. ال قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىنىڭ (فونەتيكاسىنىڭ) تەرىس باعىتتا زەرتتەلىپ جۇرگەنىن العاش رەت ءا.جۇنىسبەكوۆ [30, 24] كورسەتكەن ەدى.

ول ءوزىنىڭ ءبىر ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: ء«تىل تۋىستىعى مەن ءتىل ۇقساستىعى جوق ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستارى، بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس سانىن بىردەن كوبەيتىپ جىبەردى. ەكىنشىدەن، ۇندەسىم ۇلگىسى كەلىسپەيتىن كىرمە سوزدەر كوبەيىپ كەتتى. ۇشىنشىدەن، قازاق جازۋىنىڭ ەملە-ەرەجەلەرىن كۇردەلەندىرىپ جىبەردى. بۇل – ورىس ءتىلىنىڭ ءتىل بۇزار ىقپالدارىنىڭ نەگىزگىلەرى عانا» [31, 12].

ءتىل بۇزار ىقپالدان قۇتىلۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار – ول ءالىپبي اۋىستىرۋ ەكەنى داۋسىز. «... ءالىپبي اۋىستىرۋدى بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ تىلىنە نە جازۋىنا دەگەن قارسىلىق دەپ تۇسىنبەي، قازاق ءتىلىنىڭ جازۋىنا رەفورما جاساۋ دەپ باعالاۋ كەرەك» [32, 7]. ول – قازاق ءتىلى جازۋىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان كەلەلى ءىس. سول سەبەپتەن ونىڭ كۇردەلى دە ماڭىزدى ماسەلەلەرى جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى – قولدانىستا بولىپ كەلە جاتقان وزگەتىلدىك قوعامدىق-ساياسي سوزدەردى جاڭا الىپبيمەن تاڭبالاۋ ماسەلەسى بولىپ تابىلادى.

قازاق ءتىلى ەملەسىن ءتول تابيعاتىنا اكەلىپ، رەفورمالاۋ ماسەلەسى لاتىن ءالىپبيى جوبالارىن جاساۋدان باستالىپ وتىر. قازاق قوعامى، سونىڭ ىشىندە قازاقتىلدىلەر بۇل ماسەلەگە بەلسەنە اتسالىسىپ، 100-دەن استام جوبا ۇسىنىلدى. وعان شەتەلدەگى قازاقتار دا، ءتىپتى، وزگەتىلدى اعايىندار دا ءۇن قوسىپ كەلەدى [33].

ولاردى شارتتى تۇردە ءۇش باعىتتا توپتاستىرۋعا بولادى. 1-باعىت ورتاق تۇركى ءالىپبيىن قۇرۋ ماقساتىندا كەڭەيتىلگەن (استىلى-ءۇستىلى بەلگىلەرى بار) لاتىنعا نەگىزدەلەدى ء(ا.جۇنىسبەك ت.ب.). 2-باعىت ء«بىر دىبىسقا ءبىر تاڭبا» ۇستانىمى بويىنشا پەرنەتاقتادا جوق دىبىس تاڭبالارى ءۇشىن دياكريتتىك بەلگىنى پايدالانادى (ر.ابدىقادىروۆ ت.ب.). 3-باعىت نەگىزگى لاتىن تاڭبالارىن عانا الىپ، پەرنەتاقتاعا سىيماي قالعان دىبىستار ءۇشىن قوسارلانعان تاڭبالاردى پايدالانادى (ا.ءشارىپباي ت.ب.). سوڭعى ەكى باعىت كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردى مۇلتىكسىز پايدالانۋ ماقساتىن كوزدەيدى.

قازىرگى قولدانىستاعى كيريلگە نەگىزدەلگەن قازاق الىپبيىندە ورىس ءتىلىنىڭ بارلىق ارىپتەرى تولىعىمەن قوسا قامتىلعانى بەلگىلى. سوعان قاتىستى لاتىنشا جوبا نۇسقالارىنداعى دىبىس تاڭبالارىنىڭ سانى دا ءارالۋان. كەيبىرى ء(ا.جۇنىسبەك، ب.قاڭتاربايۇلى) قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىنا عانا ارنالعان 28 تاڭبامەن شەكتەلۋدى ءجون كورەدى. ەندى بىرەۋلەرى (م.مالباقۇلى، ا.ءشارىپباي) كىرمە ۆ، ف، ح دىبىستارى قوسىلعان 31 ارىپتىك ءالىپبيدى جاقتايدى.

الىپبيدەگى دىبىس تاڭبالارىنا قاراي ەملە ەرەجەلەرى تۇزىلەتىنى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى 28 جانە 31 تاڭبالى ءالىپبي جوبالارى اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك بار. العاشقىسى قازاق ءتىلىن باستاپقى تازا، ياعني ايتىلىم قالپىنا كەلتىرۋدى، ول ءۇشىن كىرمە ۆ، ف، ح دىبىستارىنان تازارتۋدى ۇسىنادى. ول بويىنشا كىرمە سوزدەردى جازۋ ۇلگىسى مىناداي: حالىق – قالىق, فابريكا – پابريكا نەمەسە پابريكە, ۆاگون – باگون نەمەسە ۋاگون). سوڭعىسى، ياعني ۆ، ف، ح دىبىستارى ساقتالۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيتىندەر. «ۆ، ف، ۆ دىبىستارىن قالدىرۋ كەرەك» دەۋشىلەردىڭ قاتارىندا قازاق ءتىلىنىڭ مايتالمان ماماندارى دا از ەمەس. ولار: «بۇل «ۆ، ف، ح» دىبىستارى تىلىمىزگە ورنىققان، ولاردى ايتۋعا ارتيكۋلياتسيالىق بازامىز قالىپتاسقان. ونى قايتا وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا بۇل تاڭبالار جاڭا ءالىپبيدىڭ قۇرامىندا بولۋعا ءتيىس» دەپ بىلەدى.

ءسويتىپ، قازىرگى ۋاقىتتا ماسەلەنى شەشۋدىڭ ەكى جولى ۇسىنىلىپ وتىر: ءبىرىنشى ۇستانىمداعىلار قازاقتىڭ 28 ءتول دىبىسىمەن شەكتەلىپ، ايتىلىم بويىنشا جازۋدى كوزدەسە، ەكىنشى ۇستانىمداعىلار تىلىمىزگە ورنىعىپ قالعان وزگەتىلدىك «ۆ، ف، ح» دىبىستارىن ءالىپبي قۇرامىندا قالدىرىپ، بۇرىنعى جازىلىم ەملەسىن ساقتاۋدى ماقسات تۇتادى. وسىنداي قايشىلىقتىڭ بارىنا قاراماستان، ەكى باعىتتىڭ دا جاقتاۋشىلارى قازاق ءتىلى ەملە ەرەجەلەرىن قايتا قاراستىرۋدى قولدايدى. ويتكەنى ءبارىمىزدىڭ ماقساتىمىز – بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ۇلتتىق ءالىپبي ءتۇزىپ، جازۋ ەملەسىن دۇرىستاۋ بولىپ وتىر.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1 نازارباەۆ ن.ءا. قازاقستان-2050» ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى /ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى. 2012 جىلعى 14 جەلتوقسان.

2 بايتۇرسىنۇلى ا. «قازاق» گازەتى، 1913, № 2, باس ماقالا.

11 يلمينسكي ن.ي. يز پەرەپيسكي پو ۆوپروسۋ و پريمەنەني رۋسسكوگو الفاۆيتا ك ينورودچەسكيم يازىكام. – كازان، 1883.

3 لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى: تاريحى، تاعىلىمى جانە بولاشاعى. الماتى: «ارىس»، 2007.

4 كۇدەرينوۆا ق. قازاق جازۋىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى. – الماتى، 2010, –115 ب.

5 مىرزاحمەتوۆ م. قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى. –الماتى: «اتامۇرا-قازاقستان»، 1993.

6 التىنسارين ى. قازاق حرەستوماتياسى. –قازان،– ب. 80.

7 نۇرباەۆ م. «الىپپە». –ۋفا، 1910; ەرعاليۇلى ز. «قازاق الىپپەسى». –قازان، 1910; مالدىباەۆ م. «قازاقشا الىپپە». –قازان، 1912; سارسەكەەۆ ح.، اراباەۆ ي. «الىپپە». –ۋفا، 1913; سىرعالين ك. «قازاقشا ەڭ جاڭا الىپپە» –قازان، 1914.

8 بايتۇرسىنوۆ ا. وقۋ قۇرالى. – سەمەي، 1922.

9 بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (ۆتسيك) مەن حالىق كوميسساريات كەڭەسىنىڭ (سنك) 1918 جىلعى 15 اقپانداعى №2 دەكرەتى.

10 ستالين ي. ۆ. سوبرانيە سوچينەني. توم 4.  م. 1948.

11 بولتەنكوۆا JI. ف. ينتەرناتسيوناليزم ۆ دەيستۆي. – Mوسكۆا، 1988.

12 ميحايلوۆ M. M. دۆۋيازىچيە: پروبلەمى، پويسكي. – چەبوكسارى، 1989.

13 Bacon E. E. Central Asians under Russian Rule. A Study in Cultural Change. Ithaca, 1966.

14 بازاروۆا ۆ.ۆ. لاتينيزاتسيا بۋريات-مونگولسكوي پيسمەننوستي: وپىت كۋلتۋرنو-يستوريچەسكوي مودەرنيزاتسي ۆ 1920-1930 گگ. – ۋلان-ۋدە، 2006. – س. 365.

15 ستەنوگرافيچەسكي وتچەت ناۋچنو-ورفوگرافيچەسكوي كونفەرەنتسي، سوزۆاننوي 2-4 يۋليا 1929 گ. ناۋچنو-مەتوديچەسكيم سوۆەتوم نكپ ي تسكنتا. –كىزىلوردا، 1930 – س. 482.

16 بايتۇرسىنۇلى ا. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 3 ت. – الماتى: «الاش»،  2005. – 352 ب.

17 پوليۆانوۆ ە.د. نوۆايا كازاك-كيرگيزسكايا (بايتۋرسىنوۆسكايا) ورفوگرافيا. – تاشكەنت، 1926.

18 بايتۇرسىنۇلى ا. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 4 ت. – الماتى: «الاش»، 2005. – 320 ب.

19 دوسمۇحامەدۇلى ح. الامان. – الماتى. – 1991.

20 قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سىيەزى. –الماتى. 2005. – 144 ب.

21 ءامىرجانوۆا ن. قازاقستانداعى لاتىن جازۋىنىڭ تاريحي تاعلىمى. – الماتى: مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتى. – 2012 ج. – 300 ب.

22 Bennigsen A.، Quelquejay Ch. The Evolution of the Muslim Nationalities of the USSR and their Linguistic Problems Oxford, 1967. 214.

23 قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگى. – الماتى: «قازاقستان»، 1988.

24 ورفوگرافيالىق سوزدىك / قۇراست.: ن.ءۋاليۇلى، ا.فازىلجانوۆا، ق.كۇدەرينوۆا، ع.انەس. – الماتى: ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، 2007. – 480 ب.

25 كەڭەسباەۆ ءى، مۇساباەۆ ع. قازىرگى قازاق ءتىلى. – الماتى.

26 سىزدىقوۆا ر. جانپەيىسوۆ ە. قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى. – الماتى: «مەكتەپ» – 1968. – 239 ب.

27 ايتبايۇلى ءو. قازاق ءسوزى. – الماتى: «ەۆرو». – 1997.

28 بارلىباەۆا ر. قازىرگى قازاق تىلىندەگى قوعامدىق-ساياسي لەكسيكا. –الماتى: «مەكتەپ»، 1978. –144 ب.

29 ۋاليەۆ ن.، الداشەۆا ا. قازاق ورفوگرافياسىنداعى قيىندىقتار. – الماتى: «عىلىم»، 1986.

30 مىرزابەكوۆ س. قازاق ءتىلىنىڭ ايتىلىم سوزدىگى. –الماتى: «سوزدىك-سلوۆار». 2001.

31 دجۋنيسبەكوۆ ا. پروبلەمى تيۋركسكوي سلوۆەسنوي پروسودي ي سينگارمونيزم كازاحسكوگو سلوۆا. – الما-اتا: ادد، 1988.

32 جۇنىسبەك ءا. قازاق فونەتيكاسى. –الماتى: «ارىس»، 2009.،قازاق جازۋى: ءتول دىبىس – ءتول ءالىپبي. – استانا، 2013.

33 ازەر حاسرەت: ء«بىز قاتەلەستىك، سىزدەر قاتەلەسپەڭىزدەر!». http://www.azerhasret.com/

بەيبىت جالەلۇلى 

Abai.kz