Qyp-qyzyl qantógispen kelgen Kenes ókimetinen bizding qazaqtyng kórmegen qúqayy bar ma? Nebir zorlyq-zombylyqtyng bәrin kórdi, soghan kóndi. Otyzynshy jyldardaghy asharshylyqty qalay úmytamyz? Ýsh millionnan astam beykýnә qazaqty jasandy jauyzdyqpen joy – últymyzgha kórsetilgen genosiyd.

Alayda búl aqiqat moyyndalghan joq, tipti tarih betterinde aiqyndalyp jazylghan da joq. Qazaqtar ózderining juastyghynan, dәrmensizdiginen el aman, júrt tynyshta ashtan qyryldy degen kópirme sózderdi estip te, oqyp ta jýrmiz. Qoy ekesh qoy da kenirdegine pyshaq tiygende túyaq serippey me? Qalaysha biz, qazaqtar, esh qarsylyqsyz, kýressiz, shegimiz ýzilgenshe óle berdik?

Búl shynynda da namysqa tiyetindey pikir ekenin teriske shygharu ýshin, tarihty týbegeyli zertteu qajet. Mәselen, tek Jetisu jerinde ýlkendi-kishili qanshama kóterilister, qandy qaqtyghystar boldy. El esinde qalghan eng iri kóterilis – Aqsu-Qapaldy jaylaghan Nayman ruynan taraghan qalyng Matay úldaryn bastap shyqqan Ótebay Ghaly men Bórte Múqannyng kóterilisi. Bóribay atalarynyng aruaghyn shaqyryp, bastaryn bәigege tikken bozdaqtardyng bәri múzday qarulanghan әskerlermen aqtyq demderi qalghansha shayqasty, esil erlerding bәri derlik opat boldy.

Sol kezderi ýkimetting núsqauymen «manqa auruyna» úshyrady degen jalghan sebeppen auyl-aymaqtyng bar jylqysy Aqsu aimaghynda qyryp tastaldy. Tau bolyp ýiilgen qayran januarlardyng óleksesinen ainala mang sasyp, el arasyna indet tarady. Sol jer әli kýnge «Manqa» dep atalady.

Ol – ol ma, «Asyra silteu bolmasyn, asha túyaq qalmasyn», «Qaydan tapsang odan tap, qaptyng týbin qaq!» degen aiqay-shu úrandarmen ýi-ýidi timiskilep, bala-shaghanyng auyzdaghy azyqtaryn sypyra jinap әketti. Qarsylyq kórsetkenderding bәrin «bandy» dep atty, aidady. Osynday qorlyq pen qatygezdikke qazaq shydap otyrdy dep kim aitady?

Tarihta qalghan qantógisting taghy biri – Sartau tóre qyrghyny. Aqsu ónirin qonystanghan Shynghys hannan taraghan Sartau tórening úrpaqtary asharshylyqtan bala-shaghany aman alyp qalu ýshin ýdere Qytay jaqqa kóshuge bet alghanda, jansyzdardyng habarymen arttarynan qughyn týsedi. Tek orystardan jasaqtalghan qyzyl әsker Aqsu ózenining arghy betindegi Demikpe asuynda beybit kóshti quyp jetip, qanjosa qyryp tastaydy. Sol qyrghyngha qatysqan qyzyl komandir qazaqtardyng qarusyz shayqasqanyn, ólispey berispegenin, bala-shaghany qorghau ýshin qarsy shauyp, jantalasa alysqanyn, sodan soldattar da shyghyngha úshyraghanyn moyyndapty. Kuәlardyng aituy boyynsha, kóshti bastaghan seksendegi Túrsyn tóre men onyng jiyrmadaghy nemeresi Mәjin qylyshpen turap óltirgenshe at basyn búrmapty. Ol jayly «Jetisu baylaryn tәrkileu» atty arhiv materialdarynda tarihy derek bar.

Aygýl Asylbekova-Nókerbaevanyng FB-paraqshasynan

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №21 (338) ot 26 maya 2016 g.