QAZAQSTAN RESPUBLIKASY PARLAMENTINE

DEPUTAT BAUYRLARYMA

SENAT TÓRAGhASY Q. K. TOQAEVQA

MÁJILIS TÓRAGhASY B.S.IZMÚHAMEDOVKE 

Qúrmetti tóraghalar! Qadirli deputattar! Sizderge  arnayy hat jazuymnyng birneshe qaghidatty sebepteri bolyp otyr. Býgin tildik kenistikte, әsirese ana tilimizge qatysty qayshylyqty mәseleler kóbeye týsude. Egemendikting elen-alanynda memlekettik mәrtebege ie bolghan qazaq tilining basyna qauip tónip túr desem, artyq kórmenizder. Birinshiden, zandyq negizsiz Bilim jәne ghylym ministrligi balabaqshalargha arnayy múghalim bólip, aghylshyn tilin oqytyp jatqany ekinshi jylgha ainaldy. Olardaghy úl-qyzdarymyzdyng kóbi ana  tilderin bilmeydi, tipti olardyng әke-shesheleri de qazaqsha sóiley bermeydi. Byltyr osylardy Ýkimetke, Premier-Ministr K.Q.Mәsimovke jazyp edim. Sóitsem, qazaq tilindegi hatty Ýkimette eshkim oqy qoymaydy eken. Áyteuir «til» degen sózdi týsingenderine shýkir, hatty Mәdeniyet jәne sport ministrligine joldapty. Olar balabaqsha turaly bir auyz sóz jaza almapty.

Búl azday ýstimizdegi oqu jylynan bastap orta mektepterding birinshi synybynan oqushylar aghylshyn tilin oquda. Respublikadaghy bilim beru jýiesindegi qazaq tilining jay-japsaryn biler-bilmesten, ministr bolar-bolmastan Erlan Saghadiyev Elbasynyng «ýsh tilding birligi» (әste «ýsh túghyrly til» emes) degen ómirsheng iydeyasyna sәikes qazir mektepte oqytylyp jatqan  qazaq, orys jәne aghylshyn tilderin iygeruding tiyimdi joldaryn izdeuding ornyna mektepterde ýsh tilde bilim beru turaly jar salghanda ýnsiz otyra almay, ýstimizdegi jyldyng 24 nauryzynda hat jazugha mәjbýr boldym. Jalghyz men emes shyghar. Biraq mening hatyma әli kýnge jauap joq. Bәlkim, hat qazaq tilinde jazylghandyqtan jauap jazugha qinalyp otyrghan bolar. Osylaysha, Premier-Ministr ne Ministr myrzalardan tiyisti jauap ala almaghannan son, «Parlament mening toghyz jyl qyzmet etken, meni tek jaqsylyqqa jetelegen qasiyetti minbe edi» degen ýmitpen Sizderge hat jazyp otyrmyn.

Hat jazuymnyng taghy bir ýlken sebebi – memlekettik mәrtebege ie bolghan qazaq tili býgingi tanda eleuli qúqyqtyq qiynshylyqtardy da basynan keship otyr. Mysaly, Konstitusiyanyng 7-babynyng 1-tarmaghynda «Qazaqstan Respublikasynda memlekettik til – qazaq tili», 2-tarmaghynda «Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady» degen qúqyqtyq qaghidalar barlyghynyzgha belgili. Ekinshi normanyng týp -tórkini de Sizderge ayan. Alayda osy qaghidatty mәselelerding oryndaluyn qatang qadaghalaytyn tiyisti organnyng әlsizdiginen ne joqtyghynan «Qazaqstan Respublikasyndaghy Til turaly» Zannyng 4-babynyng ekinshi bóliginde «Memlekettik til – memleketting býkil aumaghynda qoghamdyq qatynastardyng barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqaru, zang shygharu, sot isin jýrgizu jәne is qaghazdaryn jýrgizu tili» degen manyzdy qaghida esh eskeriler emes. Shynyna kelgende, Konstitusiyanyng 7-babynyng 2-tarmaghy 1-tarmaghynyng rólin oinap ketti. Búghan mysaldardy Ózderiniz kýnde kórip jýrsizder.

1998 jylghy 14 tamyzda Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimeti «Memlekettik organdarda memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytu turaly» jaqsy qauly qabyldady. Sonyng «1. Ortalyq atqaru organdary, barlyq dengeydegi әkimder: 1) «Qazaqstan Respublikasynda til turaly» Zannyng 23-babyna sәikes, memlekettik isting barlyq salalarynda memlekettik tilding belsendi qoldanyluy ýshin basym jaghday jasau qajettigin eskere otyryp, memlekettik organdarda is-qaghazdaryn kezen-kezenmen qazaq tiline kóshuge baylanysty is-sharalar josparyn jasap, jýzege asyrsyn» degen tapsyrmany oryndadyq dep oblystyq әkimdikterding joghary jerlerge raport bergenine biraz jyl boldy, biraq is kóbine audarmashylardyng kýshimen jýzege asyp otyr. Al qaulynyng «2) is qaghazdaryn jýrgizu jәne resmy qújattar әzirleuge qatysty qúrylym mamandary memlekettik tildi bilui men ony memleket qarjysynyng esebinen oqyp-ýirenui kәsiby biliktilik talaptary qataryna jatqyzylsyn» degen qaghidanyng qanday dengeyde oryndalyp jatqanyn bir Alla biledi.  Osy qaulydaghy  «ortalyq atqaru organdary 1999 jyldyng 1 qantaryna deyin ózderining resmy sharalaryn, alqa mәjilisteri men týrli jiyndaryn ótkizetin zaldaryn ilespe audarma jasaugha qajetti tehnikalyq qúral-jabdyqtarmen, mamandarmen qamtamasyz etsin» degen tapsyrma da qadaghalausyz qaldy.  Osyghan baylanysty respublikalyq, tipti biylik mekemelerinde ótken jiyndarda sóilengen sózder ekinshi tilge audarylmay, qazaq azamaty óz tilinde aqparat alu jәne óz tilinde sóileu qúqyghynan aiyrylyp, konstitusiyalyq norma tikeley búzylyp, keybireulerding aitatynynday, týsinikti tilde - orys tilinde sóileuge mәjbýr bolyp jýrmiz. Minekey, qazaq tilining memlekettik mәrtebesn arttyru, ony mengeruding qajettiligin tudyrugha qatysty jýieli júmys jýrgizilmegendikten qazaq tilining qoldanys ayasy kýnnen-kýnge tarylyp barady. Gazetterde  jariyalanghan zertteuler  boyynsha qazir qazaqtyng 60 payyzy tek orys tilin paydalanady. Al soltýstik oblystarda  búl kórsetkish búdan da tómen. Eng qiyny – jastarymyz qarym-qatynas qúraly retinde kóbine orys tilin qoldanady, óitkeni qazirgi qoghamda qazaq tildi orta әli әlsiz. Orys mektebin bitirgen úl-qyzdarymyzdy bylay qoyghanda, qazaq mektebin bitirgenderding de jetisip túrghany shamaly. Ýide oryssha, mektepte qazaqsha, sodan olar ya qazaqsha ne oryssha taza sóiley almaydy. Olardyng eng basty tәrbiyeshileri – orys tilindegi telehabarlar, gazet-jurnaldar, kompiuter, týrli orys jәne basqa tilderdegi týrli oiyn qúraldary t. b.

Ana tilimizding mәselesi kónildegi týitkildi oy bolghandyqtan, onyng keshegi tarihy maghan azyn-aulaq mәlim. Sonau 1938 jylghy 13 nauryzda BKP(b) OK men KSRO Halyq  Komissariaty qabyldaghan «Últtyq respublikalar men oblystardaghy mektepterde orys tilin mindetti oqytu turaly» qaulysyn elimizde jýzege asyruda últtyq mýddege qayshy úsynystar jasalyp, keyin qazaq tilining beyshara kýige týskeni turaly basylymdargha jazghan bolatynmyn. Maghan býgingi «reforma»  osy qaulynyng tonyn teris kiygen tól balasy siyaqtanady. Mening biluimshe, aghylshyn tildi elderden basqa birde-bir el balabaqshada aghylshyn tilin oqytyp jatqan joq. Irgeles kórshimiz Reseyde aghylshyn tilin ekinshi synyptan, Qytayda - ýshinshi synyptan, Japoniyada - besinshi synyptan bastap  oqytady, biraq Reseyde de, Qytayda da, Japoniyada da óz tilin bilmeytin jas úrpaqty ne eresek kisini qolgha shyraq alyp jýrip taba almaspyz.

Mine, jogharyda aitylghandardyng barlyghy, keshirinizder, mening memlekettik tildi meshel etuge jol ashyp otyr deuime negiz bola alady.  Búdan shyghar jalghyz ghana jol  - ol kez kelgen balabaqshada aghylshyn tilin oqytudy tyiyp, qazaq tilin jýieli týrde ýiretuge, bastauysh mektepting alghashqy eki synybynda úl-qyzdarymyzdyng tek qazaqsha jaza, oqy jәne sóiley aluyna, olardyng últtyq oilau jýiesining qalyptasuyna erekshe mәn bergen jón. Sonan song bilim men tәrbiyeni qazaq tilinde jýrgizip, ony adamgershilikti berik ústanghan últtyq qúndylyqtarymyzgha negizdep, býgingi zamana talaptaryn ózimizding tarihi, últtyq erekshelikterimizdi eskere otyryp jýzege asyrghan tiyimdi bolar edi.

Álemdik bilim-ghylymnyng biyigin iygeru ýshin aghylshyn tilin - ýshinshi,  orys tilin tórtinshi synyptan bastap, jalghyz pәn retinde oqytu kerek te, qalghan uaqytta oqytushy men oqushy qauym ózara memlekettik tilde  qarym-qatynas jasaghandary jón. Joghary oqu ornynda da osylay bolyp jatsa, Elbasynyng «qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessin» degen talabyna say keler  edi. Al aghylshyn tilin úl-qyzdarymyzdyng qabiletine qaray segizinshi synyptan  terenirek oqytugha jol ashsaq bolady. Bәlkim, ministrlik kóp aityp jýrgen on eki jyldyq oqudy osy ýsh tilde bilim berumen de baylanystyra jýzege asyrugha bolar.

Múnyng barlyghyn әli de parasatty payymgha, tarazy basyna  salyp, aqyldasa otyryp, asyqpay sheshken jón. Onsyz negizgi nysanamyz - bilim de tiyisti nәtiyje bere qoymaydy. Qay tilde oqytudy sheshe almay jýrgende basqa nәtiyje kýtu orynsyz.

Ashyq hatyma mindetti týrde jauap kýtemin.

Ózderinizge degen ýlken qúrmetpen,

Qazaq gumanitarlyq zang uniyversiytetining professory,

sayasy ghylymdarynyng doktory - Ábdijәlel  Bәkir

 Astana qalasy, Abay danghyly, 1 ýi,7 pәter.

T.t.237006, 87077459878. Abdizhalel_bakir@mail.ru

Abai.kz