قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنە

دەپۋتات باۋىرلارىما

سەنات توراعاسى ق. ك. توقاەۆقا

ءماجىلىس توراعاسى ب.س.ىزمۇحامەدوۆكە 

قۇرمەتتى توراعالار! قادىرلى دەپۋتاتتار! سىزدەرگە  ارنايى حات جازۋىمنىڭ بىرنەشە قاعيداتتى سەبەپتەرى بولىپ وتىر. بۇگىن تىلدىك كەڭىستىكتە، اسىرەسە انا تىلىمىزگە قاتىستى قايشىلىقتى ماسەلەلەر كوبەيە تۇسۋدە. ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان قازاق ءتىلىنىڭ باسىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇر دەسەم، ارتىق كورمەڭىزدەر. بىرىنشىدەن، زاڭدىق نەگىزسىز ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بالاباقشالارعا ارنايى مۇعالىم ءبولىپ، اعىلشىن ءتىلىن وقىتىپ جاتقانى ەكىنشى جىلعا اينالدى. ولارداعى ۇل-قىزدارىمىزدىڭ كوبى انا  تىلدەرىن بىلمەيدى، ءتىپتى ولاردىڭ اكە-شەشەلەرى دە قازاقشا سويلەي بەرمەيدى. بىلتىر وسىلاردى ۇكىمەتكە، پرەمەر-مينيستر ك.ق.ماسىموۆكە جازىپ ەدىم. سويتسەم، قازاق تىلىندەگى حاتتى ۇكىمەتتە ەشكىم وقي قويمايدى ەكەن. ايتەۋىر ء«تىل» دەگەن ءسوزدى تۇسىنگەندەرىنە شۇكىر، حاتتى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە جولداپتى. ولار بالاباقشا تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جازا الماپتى.

بۇل ازداي ۇستىمىزدەگى وقۋ جىلىنان باستاپ ورتا مەكتەپتەردىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنان وقۋشىلار اعىلشىن ءتىلىن وقۋدا. رەسپۋبليكاداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ جاي-جاپسارىن بىلەر-بىلمەستەن، مينيستر بولار-بولماستان ەرلان ساعاديەۆ ەلباسىنىڭ ء«ۇش ءتىلدىڭ بىرلىگى» (استە ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» ەمەس) دەگەن ومىرشەڭ يدەياسىنا سايكەس قازىر مەكتەپتە وقىتىلىپ جاتقان  قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن يگەرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىزدەۋدىڭ ورنىنا مەكتەپتەردە ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ تۋرالى جار سالعاندا ءۇنسىز وتىرا الماي، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 24 ناۋرىزىندا حات جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. جالعىز مەن ەمەس شىعار. بىراق مەنىڭ حاتىما ءالى كۇنگە جاۋاپ جوق. بالكىم، حات قازاق تىلىندە جازىلعاندىقتان جاۋاپ جازۋعا قينالىپ وتىرعان بولار. وسىلايشا، پرەمەر-مينيستر نە مينيستر مىرزالاردان ءتيىستى جاۋاپ الا الماعاننان سوڭ، «پارلامەنت مەنىڭ توعىز جىل قىزمەت ەتكەن، مەنى تەك جاقسىلىققا جەتەلەگەن قاسيەتتى مىنبە ەدى» دەگەن ۇمىتپەن سىزدەرگە حات جازىپ وتىرمىن.

حات جازۋىمنىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن سەبەبى – مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان قازاق ءتىلى بۇگىنگى تاڭدا ەلەۋلى قۇقىقتىق قيىنشىلىقتاردى دا باسىنان كەشىپ وتىر. مىسالى، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى»، 2-تارماعىندا «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن قۇقىقتىق قاعيدالار بارلىعىڭىزعا بەلگىلى. ەكىنشى نورمانىڭ ءتۇپ -توركىنى دە سىزدەرگە ايان. الايدا وسى قاعيداتتى ماسەلەلەردىڭ ورىندالۋىن قاتاڭ قاداعالايتىن ءتيىستى ورگاننىڭ السىزدىگىنەن نە جوقتىعىنان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 4-بابىنىڭ ەكىنشى بولىگىندە «مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى» دەگەن ماڭىزدى قاعيدا ەش ەسكەرىلەر ەمەس. شىنىنا كەلگەندە، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعى 1-تارماعىنىڭ ءرولىن ويناپ كەتتى. بۇعان مىسالداردى وزدەرىڭىز كۇندە كورىپ جۇرسىزدەر.

1998 جىلعى 14 تامىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى «مەملەكەتتىك ورگانداردا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ تۋرالى» جاقسى قاۋلى قابىلدادى. سونىڭ «1. ورتالىق اتقارۋ ورگاندارى، بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەر: 1) «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ 23-بابىنا سايكەس، مەملەكەتتىك ءىستىڭ بارلىق سالالارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەلسەندى قولدانىلۋى ءۇشىن باسىم جاعداي جاساۋ قاجەتتىگىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ورگانداردا ءىس-قاعازدارىن كەزەڭ-كەزەڭمەن قازاق تىلىنە كوشۋگە بايلانىستى ءىس-شارالار جوسپارىن جاساپ، جۇزەگە اسىرسىن» دەگەن تاپسىرمانى ورىندادىق دەپ وبلىستىق اكىمدىكتەردىڭ جوعارى جەرلەرگە راپورت بەرگەنىنە ءبىراز جىل بولدى، بىراق ءىس كوبىنە اۋدارماشىلاردىڭ كۇشىمەن جۇزەگە اسىپ وتىر. ال قاۋلىنىڭ «2) ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ جانە رەسمي قۇجاتتار ازىرلەۋگە قاتىستى قۇرىلىم ماماندارى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى مەن ونى مەملەكەت قارجىسىنىڭ ەسەبىنەن وقىپ-ۇيرەنۋى كاسىبي بىلىكتىلىك تالاپتارى قاتارىنا جاتقىزىلسىن» دەگەن قاعيدانىڭ قانداي دەڭگەيدە ورىندالىپ جاتقانىن ءبىر اللا بىلەدى.  وسى قاۋلىداعى  «ورتالىق اتقارۋ ورگاندارى 1999 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن وزدەرىنىڭ رەسمي شارالارىن، القا ماجىلىستەرى مەن ءتۇرلى جيىندارىن وتكىزەتىن زالدارىن ىلەسپە اۋدارما جاساۋعا قاجەتتى تەحنيكالىق قۇرال-جابدىقتارمەن، ماماندارمەن قامتاماسىز ەتسىن» دەگەن تاپسىرما دا قاداعالاۋسىز قالدى.  وسىعان بايلانىستى رەسپۋبليكالىق، ءتىپتى بيلىك مەكەمەلەرىندە وتكەن جيىنداردا سويلەنگەن سوزدەر ەكىنشى تىلگە اۋدارىلماي، قازاق ازاماتى ءوز تىلىندە اقپارات الۋ جانە ءوز تىلىندە سويلەۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ، كونستيتۋتسيالىق نورما تىكەلەي بۇزىلىپ، كەيبىرەۋلەردىڭ ايتاتىنىنداي، تۇسىنىكتى تىلدە - ورىس تىلىندە سويلەۋگە ءماجبۇر بولىپ ءجۇرمىز. مىنەكەي، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسن ارتتىرۋ، ونى مەڭگەرۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋدىرۋعا قاتىستى جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلمەگەندىكتەن قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى كۇننەن-كۇنگە تارىلىپ بارادى. گازەتتەردە  جاريالانعان زەرتتەۋلەر  بويىنشا قازىر قازاقتىڭ 60 پايىزى تەك ورىس ءتىلىن پايدالانادى. ال سولتۇستىك وبلىستاردا  بۇل كورسەتكىش بۇدان دا تومەن. ەڭ قيىنى – جاستارىمىز قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە كوبىنە ورىس ءتىلىن قولدانادى، ويتكەنى قازىرگى قوعامدا قازاق ءتىلدى ورتا ءالى ءالسىز. ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن ۇل-قىزدارىمىزدى بىلاي قويعاندا، قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەردىڭ دە جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. ۇيدە ورىسشا، مەكتەپتە قازاقشا، سودان ولار يا قازاقشا نە ورىسشا تازا سويلەي المايدى. ولاردىڭ ەڭ باستى تاربيەشىلەرى – ورىس تىلىندەگى تەلەحابارلار، گازەت-جۋرنالدار، كومپيۋتەر، ءتۇرلى ورىس جانە باسقا تىلدەردەگى ءتۇرلى ويىن قۇرالدارى ت. ب.

انا ءتىلىمىزدىڭ ماسەلەسى كوڭىلدەگى تۇيتكىلدى وي بولعاندىقتان، ونىڭ كەشەگى تاريحى ماعان ازىن-اۋلاق ءمالىم. سوناۋ 1938 جىلعى 13 ناۋرىزدا بكپ(ب) وك مەن كسرو حالىق  كوميسسارياتى قابىلداعان «ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستارداعى مەكتەپتەردە ورىس ءتىلىن مىندەتتى وقىتۋ تۋرالى» قاۋلىسىن ەلىمىزدە جۇزەگە اسىرۋدا ۇلتتىق مۇددەگە قايشى ۇسىنىستار جاسالىپ، كەيىن قازاق ءتىلىنىڭ بەيشارا كۇيگە تۇسكەنى تۋرالى باسىلىمدارعا جازعان بولاتىنمىن. ماعان بۇگىنگى «رەفورما»  وسى قاۋلىنىڭ تونىن تەرىس كيگەن ءتول بالاسى سياقتانادى. مەنىڭ بىلۋىمشە، اعىلشىن ءتىلدى ەلدەردەن باسقا بىردە-ءبىر ەل بالاباقشادا اعىلشىن ءتىلىن وقىتىپ جاتقان جوق. ىرگەلەس كورشىمىز رەسەيدە اعىلشىن ءتىلىن ەكىنشى سىنىپتان، قىتايدا - ءۇشىنشى سىنىپتان، جاپونيادا - بەسىنشى سىنىپتان باستاپ  وقىتادى، بىراق رەسەيدە دە، قىتايدا دا، جاپونيادا دا ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن جاس ۇرپاقتى نە ەرەسەك كىسىنى قولعا شىراق الىپ ءجۇرىپ تابا الماسپىز.

مىنە، جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارلىعى، كەشىرىڭىزدەر، مەنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەشەل ەتۋگە جول اشىپ وتىر دەۋىمە نەگىز بولا الادى.  بۇدان شىعار جالعىز عانا جول  - ول كەز كەلگەن بالاباقشادا اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدى تىيىپ، قازاق ءتىلىن جۇيەلى تۇردە ۇيرەتۋگە، باستاۋىش مەكتەپتىڭ العاشقى ەكى سىنىبىندا ۇل-قىزدارىمىزدىڭ تەك قازاقشا جازا، وقي جانە سويلەي الۋىنا، ولاردىڭ ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن ءجون. سونان سوڭ ءبىلىم مەن تاربيەنى قازاق تىلىندە جۇرگىزىپ، ونى ادامگەرشىلىكتى بەرىك ۇستانعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا نەگىزدەپ، بۇگىنگى زامانا تالاپتارىن ءوزىمىزدىڭ تاريحي، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ جۇزەگە اسىرعان ءتيىمدى بولار ەدى.

الەمدىك ءبىلىم-عىلىمنىڭ بيىگىن يگەرۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن - ءۇشىنشى،  ورىس ءتىلىن ءتورتىنشى سىنىپتان باستاپ، جالعىز ءپان رەتىندە وقىتۋ كەرەك تە، قالعان ۋاقىتتا وقىتۋشى مەن وقۋشى قاۋىم ءوزارا مەملەكەتتىك تىلدە  قارىم-قاتىناس جاساعاندارى ءجون. جوعارى وقۋ ورنىندا دا وسىلاي بولىپ جاتسا، ەلباسىنىڭ «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن تالابىنا ساي كەلەر  ەدى. ال اعىلشىن ءتىلىن ۇل-قىزدارىمىزدىڭ قابىلەتىنە قاراي سەگىزىنشى سىنىپتان  تەرەڭىرەك وقىتۋعا جول اشساق بولادى. بالكىم، مينيسترلىك كوپ ايتىپ جۇرگەن ون ەكى جىلدىق وقۋدى وسى ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋمەن دە بايلانىستىرا جۇزەگە اسىرۋعا بولار.

مۇنىڭ بارلىعىن ءالى دە پاراساتتى پايىمعا، تارازى باسىنا  سالىپ، اقىلداسا وتىرىپ، اسىقپاي شەشكەن ءجون. ونسىز نەگىزگى نىسانامىز - ءبىلىم دە ءتيىستى ناتيجە بەرە قويمايدى. قاي تىلدە وقىتۋدى شەشە الماي جۇرگەندە باسقا ناتيجە كۇتۋ ورىنسىز.

اشىق حاتىما مىندەتتى تۇردە جاۋاپ كۇتەمىن.

وزدەرىڭىزگە دەگەن ۇلكەن قۇرمەتپەن،

قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،

ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى - ابدىجالەل  باكىر

 استانا قالاسى، اباي داڭعىلى، 1 ءۇي،7 پاتەر.

ت.ت.237006, 87077459878. Abdizhalel_bakir@mail.ru

Abai.kz