Jahandanu syndy juandy jinishkertip, jinishkeni ýzgen jalpy jersharylyq sipat alghan qúbylysqa, kóterem attay kósile almay jatqan Qazaq eli tizesi dirildemesten qarsy túrarlyq qauqary az... «Myng ólip myng tirilgen Qazaqpyn» degen qashanghy qaysarlyq minezine basyp, qansha uaqyt beldese alary belgisiz... Ár ýide «Men-QAZAQPYN» «Mening elim», «Mening jerim» deytin aibarly úl, әdepti qyz óspese Qazaqtyng bolashaghyn boljau qiyn...

Osydan tura bir ghasyr búryn, mayly etke týsken qyzyl qúryttay, qyzyl imperiya týlki qulyq pen mysyq tabandap jýrip, Qazaq dalasyn qolyna alyp, ýstemdigin ornatty. Atty... shapty... qyrdy... qinady... әupirimdep jýrip shyldyng ýiirindey az Qazaq tiri qalyp edi, tilin ózgertip, ruhyn túnshyqtyryp, dinin úmyttyryp tastady. Egemendik alyp ensemizdi kótersek te, eski әdetten aryla almay kelemiz... Uaqyt kerek deymiz au, biraq qorqynyshtysy adamnyng úiqysynan oyanuyna bir tәulik ketse, sanasynyng oyanuyna keyde bir ómir azdyq etedi eken...

Álemdegi jan sannyng altydan birin ústaytyn Qytay memleketi, búl kýnde «myltyqsyz maydan» ashyp, әlemdi jan sany arqyly jaulap keledi. Múnyng tipttik mysaly, Singapurgha sauda-sattyq, júmys isteu maqsatymen barghan qytaylar ainalasy shiyrek ghasyrda, Singapurdy ekinshi Qytay memleketine ainaldyryp ýlgirdi. Búl yqpaldan Qazaqstan qaghys qala qoyghan joq. Tipti jaqynnan beri qytay tilin ýirenu jóninde súranystar da arta týsti. Qytay memleketining yqpalyn, bolashyghyn boljay bilgen «kórikpelder» auzynyng suy qúryp, qolynan kelse bir-aq kýnde qytay bolyp shygha salghysy keledi...

Jaqynda bireulerden qytay tilin ýiretu jóninde úsynys týsti. Birden bas taryttym. Sebebi Qazaqtargha qytay tilin ýiretip jatqanym, últyma qiyanat, satqyndyq jasap jatqanday sezildi. Qytaydan Qazaqstangha QAZAQ  bolamyn dep kelgenmin, qytaylar artymyzdan kelip alsa, «kakaya razinsa»?! Onsyz da Almatygha kelgenime ýsh jyl bolsa da, әli kýnge deyin oryssha ongha deyin sanay bilmeytin «sauatsyzdyghym» bar edi. Ýireneyin dep kitap betin asham da, qaytadan jyly jauyp qoyamyn. Ishki qarsylyghymdy jene almay kelemin.

Qazaqta bir sóz bar, «búryn shyqqan qúlaqtan, keyin shyqqan mýiiz ozypty» degen. Jýz jyl ýstemdik etken orys tilining orynyn, jybyrlap jýrip qytay tili basyp ozuy әbden mýmkin. Onsyz da ana tilin qomsynyp jýrgen key qazaqqa qytay tili jas toqalday kózine ystyq kórinip, birden qol salyp ýirenip ketui әbden mýmkin. Sebebi kórshilerimizding kóniline qarap tilimizdi búray salatyn halyqpyz. Óitkeni dәrmensizbiz... jetim bala sekildi jaltaq bolyp ketkenbiz... Jalghyz jaratushygha ylayyq ÚLY sózin eldi qyryp, jerdi tartyp alghan orystargha syigha berdik. «Úly Orystyn» ishinde aqyny da, jyzushysy da, jez ókshesi de, jeksúryny da ketti... ne degen masqaralyq! Tipti «Úly Orys» sózin әr bir sóz basynda qaytalap otyru әdetke ainalyp, әrbir auyz avtomatsha sayrap túrdy... Birazdan beri atamyzdyng qara shanyraghyn tanystyrghanday, qytay elin «aspan asty eli» dep alaqaylap jar saludy shyghardyq. Kórshining kónili qalmasyn degendik pe, әlde jaghympazdyq pa?! Kerisinshe oilayyq, orys pen qytay bizdi «batyr Qazaq, jauynger Qazaq» dep aita ala ma?! Solay bola túra olardyng aitugha auyzdary barmaydy...

Ótkende qytaydan kelgen tarihshy, professormen saparlas boldym. Anany-mynany aita kelip, aqyrynda at basyn tariyhqa búrdyq. Orystyng kezinde bizding Qazaq handarynyng otary bolghanyn aitsam, moyyndasa qane?! «Mýmkin emes» dep kekesindi jymidy. Sebebi búlar oqyghan dýnie tarihy orystardyng qolymen jazylghan, yaghny orystar bizge «janashyrlyq» kórsetip, tarihymyzdy «әdemilep» jazyp әlemge taratyp jibergen ghoy. «Quyrdaqtyng kókesin týie soyghanda kóresin» demekshi әngimening kókesi endi aityldy. Ýsh-tórt saghat ittey yryldasyp, itjyghys týsip «qyzu nýktege» kelgende qytayyn aitady ghoy: «Sen qytaylyq emessing be?» dep. Men birden «Men – qazaqpyn» dedim nyq senimmen. Demek onyng ar jaghynda tarihty últ, memleket, sayasat jóninen oilanyp jazyp, kitap qúrastyratyn jymysqy iydeyasynyng sheti býlik ete qalghanyn seze qoydym da, osy kýni qytay mektepterinde oqytylyp jatqan tarih kitaptarynda «ejelgi qytay elining shekarasy Balqash kóline deyin bolatyn» degen jalghan tarihynyng astarynda qanday esek dәme jaqtanyn angharyp, jýregim múzdap ketti... Birden Qazaq tarihyn qytay tiline audaryp, airopylanmen aspannan oqyndar dep shashyp-shashyp ketkim keldi...

«Kýshtining arty diyirmen tartady» demekshi, on jeti million-aq qazaqtyng bir milliard qytaydyng tilin eki qolyn tóbesine qoyyp, ýirenbeymin dep at tonyn ala qashuy mýmkin emes. Til – adamdar arasyndaghy qarym-qatynas qúraly. Til ýirenudegi basty maqsat: ózge ozyq últtardyng mәdeniyeti, әdebiyeti, tehnikasyn iygerip, óz últyng ýshin qyzmet etu. Áste tilimen qosa dilin, dinin ýirenip, tamyrdan tayyp, mәngýrt bolyp, qúday bergen Qazaqtyghynnan aiyrylyp qalu emes!

Bolashaqta orys tili men qytay tili bәibishe men toqalday kýndesip, qyryq pyshaq bolyp jatqanda, ardaqty ana tilimiz sýt súraghan baladay irgede jautandap, auylda qalyp qoya ma degen alandaushylyq esimnen eki eli keter emes... Áriyne búl jerde qytay tilin ýirenuge mýlde qarsy emespin. Qayta aldymen balalarymyzdy ana tilding uyzyna qandyryp, qazaqy tәrbiyemen tәrbiyelep, es bildi-au degende ózge tildi ýiretsek kesh qala qoymasyz anyq. Auzynan ana sýti keppegen shiyki ókpemizdi, shetel tilin ýirenuge zorlap, shala qazaq jasap almayyq aghayyn!

Qaster Ákizaúly

Abai.kz