Tómendegi súhbat resmy basylymdardyng biri ýshin jazyp alynghan edi. Biraq, minәii bir sebeptermen jariya kórmey qalypty. Sondyqtan súhbatty Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandaryna úsynudy jón kórdik.

 - Sayasy jәne azamattyq bostandyqtardyng hal-ahualyn zertteytin halyqaralyq «Freedom House» úiymynyng biylghy jylghy reytingi boyynsha Qazaqstan sóz bostandyghy joq elderding qatarynda túr. (Qazaqstan 24-indekspen 195 elding ishinde 165-orynda). Qazaqstandyq BAQ-tyng qazirgi ahualyn qalay baghalar ediniz?

Dәuren Quat: Sóz bostandyghy boyynsha Qazaqstan 165-orynda túrsa, onda «alham shýkir» eken. Men osy 165-oryn degenge kýmәnim bar. Biraq mening kýmәnim Darigha Nazarbaevanyng «reyting mәselesine filosofiyalyq túrghydan qarau kerek» degen pikirimen sәikespeui mýmkin. Nege deysiz ghoy? Aytayyn. Adam qúqy jónindegi Halyqaralyq úiymdardyng kezekti bir esebi osy jyldyng ortasynda jariyalanyp, Qazaqstan halqynyng zang aldyndaghy qaqy men erkindigi shektelip jatqany reytingte tómengi oryndardan kóringende viyse-premiermiz әlgindegidey pikir bildirip edi: «Reyting mәselesine filosofiyalyq túrghydan qarau kerek». Qalay qarasaqta, reytingting aty – reyting. Biraq, dýniyening bәri reytingpen ólshenbeydi, әriyne.  Alayda, bizding úlyqtargha reyting kerek kezinde kerek te, kerek emes kezinde týkke túrmaytyn birdene bolyp shygha keledi. Qazir telearnalar men radiolardyng baghdarlamalary, veb-sayttardyng qyzmeti – tegis reyting arqyly baghalanady. Ol reytingke basqa emes, viyse-premierding (Búl súhbat Darigha Nazarbaeva Ýkimet basshysynyng orynbasary kezinde alynyp edi-red) ózi nazar audaryp otyratynyn bayqaymyz. Sonda qanday reyting deysiz ghoy ol? Shoudyng reytingi. Osy kýni telearnalar men radiotoraptary, gazet-jurnaldar men internet-basylymdar neghúrlym jenil-jelpi, qyzyldy-jasyldy dýniyeni kóp berip, shou-biznes ókilderin kóbirek kórsetse, nemese, adamnyng ruhany әlemin ezgige salatyn, janyn jaralaytyn, adamy bolmysyn ózgertip, esengiretetin taqyryptardy molynan qamtysa bitti –  reytingting úshar basynan kórinbek. Múnday reyting boyynsha Qazaqstan baspasózi «sóz bostandyghy joq elderding qatarynda túrmauy» tiyis. 165-oryngha kýmәnmen qaraytynymyz sol. Nege deseniz, osy kýni sarjaghaldanyp alghan gazetter men jurnaldar ne jazbay jatyr? Telearnalar ne kórsetpey jatyr? Telejәshikti kýni boyyna qosyp qoyyp qarap otyrynyzshy, yrjyn-yrjynnan ezuinizdi jiya almay bir-aq kýnning ishinde elirip shygha kelesiz. Bәrimiz bilemiz – búl salmaqty, saliqaly BAQ-tyng qyzmetine jatpaydy. Mýmkin ishinara jastar ýshin, kóp nәrsege bas auyrta bermeytin adamdar ýshin shou-baghdarlamalar kerek te shyghar. Ony mýldem joqqa shygharugha jәne bolmaydy. Biraq, últtyq baspasózding kelbetin әigileytin yqpaldy arnalar, gazet-jurnaldar, internet-basylymdar keninen taralyp, memleket tarapynan solar naqty qoldau kórip otyruy kerek. Yrjaqay-tyrjaqay baghdarlamalar men jurnaldar ókimetting qoldauynsyz-aq qarjy tauyp, jarnama tartyp, jan bagha alady. Ókinishke qaray, bizding biylik últqa kerek sózdi aityp, kýrdeli mәselelerdi kýn tәrtibine qoyyp otyratyn baspasózding dymyn shygharmay, qarjylyq túrghydan qysym jasap, beyresmy senzuranyng tezine salyp otyr. Esesine, últty sapaly oidan sarqyp alyp әrkimning sarqyndysyna salatyn telearnalar men merzimdi basylymdardyng qoltyghyna dym býrkip qoyady. Biylik tarapynan BAQ-qa berilgen bizdegi sóz bostandyghynyng siqy – osy.

Tamara Kaleeva deytin belsendi әiel basqaratyn «Ádil sóz» degen úiym bar. Jogharydaghy súraqqa jauabymdy osy Kaleevanyng Qazaqstandaghy missiyasymen qortyndylayyn. Tamara apay bylayynsha elgezek adam. Sauatty maman. Kýresker әiel. Orystildi jurnalisterding bireuining basynan bir tal shash týsse, dýniyeni dýrliktiredi. Sonday qamqor ózi. «Freedom House» siyaqty úiym Qazaqstandaghy sóz bostandyghyn osy kaleevalardyng bergen esebi boyynsha anyqtaydy. Al, sol Kaleeva qazaq jurnalisterining jaghdayymen qanshalyqty tanys? Meninshe, mýlde tanys emes. Qazir telearnalarda jabylyp jatqan qanday baghdarlamalar? – Qazaqtildi tәp-tәuir baghdarlamalar. Jabylyp jatqan qanday gazet-jurnaldar? – Últqa, biylikke, Elbasyna shyn dostyq, janashyrlyq tanytyp kele jatqan, zamany men uaqytyna say bilimdi sóz aityp otyratyn qazaq tildi gazet-jurnaldar. Songhy eki-ýsh jyldyng shiyregindegi osynday jayttardy, yaghny qazaq jurnalisterining qysymgha úshyrap, qazaq tildi gazet-jurnaldardyn, telebaghdarlamalardyng sebepsiz jabylyp jatqandyghyn әlgi atalghan úiymnyng esebine týgel bersek, Qazaqstan onda sóz bostandyghy boyynsha 165-orynda emes, odan da tómen orynda bolar edi. Alayda, qazaq jurnalisteri, mening әriptesterim, ýndemeydi, bәrine tózedi. Búl – olardyng dәrmensizdigi, qorqaqtyghy emes, «elimizge syrttan jaman sóz jamalmasynshy» deytin janashyrlyghy. Sol janashyrlyqtan tughan ýndemestik. Búnday dos peyildi baspasóz ókilderin bizding biylik dýniyeni qansha ainalsa da tappaydy. Al, әlpeshtep, auzynan aq may aghyzyp otyrghan baspasózi (elimizdegi orystildi baspasózdi aitamyz) syrt ainala bere kóky salady, syrt ainala bere qúsa salady. Qazaq múnayynyng qarjysyna shyghyp otyrghan «Novoe pokoleniye» gazetining bas redaktory bolghan Sergey Aparinning sózi qay bir jyly shu bolyp edi ghoy, esterinizde me? Qazaqstandy, qazaq jurnalisterin mazaqtap Baltyq boyyndaghy bir elding gazetine súhbat bergen ol «otandastarymyzdyn» oiynda ne jýrgenin bildirip qoyghan edi. Alayda aparinder Qazaqstanda sóz bostandyghy joq dep aita almaytyn shyghar. Sebebi olargha bar jaghday jasalghan. Áytse de, «Freedom House» úiymy Qazaqstandy sóz bostandyghy joq elderding qataryna qosyp otyr. Nege? Nege deseniz, búl úiym bizding eldegi jasandy sóz bostandyghynyng shamasyn bilip jýr. Sóz bostandyghy Qazaqstandaghy baspasóz kenistigining shyn iyesine – qazaq baspasózine erkindik tiygende ghana bolatyndyghyn «Freedom House»  osy kýni bilip qaldy. Tek onyng reytingin bizding aq jaghaly úlyqtar ghana moyyndaghylary kelmeydi. Óitkeni olar qazaq baspasózining azat oily әri yqpaldy baspasóz bolghanyn qalamaydy.    

 - Qazaqstandyq medianaryqtyng býgingi tauary biylikke qolayly tauar  bolyp túr. Jurnalister ózin-ózi shektep, senzura qoyyp alghan - anany aitugha bolmaydy, mynany jazugha bolmaydy jәne t.s.s. Biraq, BAQ qyzmetkerining jeke basynyng qauipsizdigi men tynyshtyghy halyqqa  shynayy aqparat jetkizuge nege kedergi boluy tiyis?

Dәuren Quat: Jurnalisterding ózin-ózi shektep, ózderine ózderi senzura qoyyp alghany ras. Búnyng ózi bizdegi «kózge kórinbeytin» senzuranyng pәrmeninen shyghyp otyrghan jayt. Alayda, jaghday osylay eken dep qarap otyrugha bolmaydy. Aqparattyng erkin tarauy ýshin, sóz bostandyghy ýshin, әrbir ótkir maqala ýshin jurnalist pen bas redaktor baryn salyp kýrespese, qarsy kýshterge qarsy túrmasa, onda senzura kýsheye beredi. BAQ óledi. Búnday jaghdayda BAQ óz missiyasynan airylady da, bas erkin senzuragha berip tynady. Men jalpy BAQ degen terminge qarsy adammyn. Sebebi, «BAQ» degen sózdi  tarqatyp aitsaq, búqaralyq aqparat qúraly ghana. Kimning qúraly? Áriyne, biylik pen qarjylyq toptardyng qúraly. Al, qúraldy kim qalay paydalanbaydy? Sóz joq erkinshe, bilgeninshe paydalanady.

Baspasózge baylanysty sayasattyng qazirgi pәrmenine jyghylyp, janbyr jaumay su bolyp, sýmireyip jýrgen әriptesterime qarap qynjylamyn, әriyne... Olardyng jaghdaygha beyimdelgishtigi meni tanqaldyrady. Ásirese, memlekettik basylymdardaghy keybir qyz-jigitter. Qúday-au, jap-jas bolyp alyp qaydaghyny bilip túrady ózderi. «Óitip jazugha bolmaydy», «býitip aitugha bolmaydy», «býitip jazsaq, aitsaq, pәlenshekene tiyip ketedi» deydi olar. Sodan keyin shetinen mәnsapqor. Múnday arzan qulyqpen, әsire saqtyqpen últtyq baspasózding órisi keny qoymasy anyq. Súraq dúrys. Rasynda, BAQ qyzmetkerining jeke basynyng qauipsizdigi men tynyshtyghy halyqqa  shynayy aqparat jetkizuge  kedergi bolmauy kerek!  Kәsiby mindetin jeke basynyng qauipsizdigimen shatastyratyn jornalshynyng baspasózde emes,  balabaqshada qyzmet etkeni jón. Jurnalistika – búl maydan. Myltyqsyz maydan. Osy myltyqsyz maydannyng ardagerleri «aqmyltyq» atalatyny sondyqtan. Áriyne, baspasóz turaly zanymyzgha BAQ ókilderining jeke basynyng qauipsizdigin meyilinshe qamatamasyz etetin baptar engizuimiz kerek. Búl endi basqa әngime.

- Kez kelgen BAQ-tyng basty baylyghy – ol aqyldy auditoriya: intellektualdyq dengeyi joghary, patriot, otanshyl, ózi ýshin de, eli ýshin de jauapkershiligi, aiqyn ústanymy bar azamat. Yaghni, auditoriyany ústap túru ýshin de dengey kerek. 18 shildede Almatyda bolghan shetin oqigha kezinde de adekvatty taldau jasay alatyn jurnalisterdin, BAQ-tyng joqtyghy bayqaldy.  Olay bolsa, jurnalisterding kәsiby biliktiligi men bilim dengeyi turaly ne aitar ediniz? Senzurany ainalyp ótip, astarlap aitatyn, «Ezoptyng tilin» biletin jurnalister nege az?

Dәuren Quat: Naqty aqparat bar jerde «Ezop tilinin» keregi joq. «Ezopshylap» ezuding kezeninen óttik-au dep jýrmiz. Biraq, sheber jurnalist, tildi myqty mengergen qalamger «Ezop tilin» qajet kezinde qajetinshe paydalanuy mýmkin. Alayda, 18 shildedegi Almatyda bolghan oqighany ezopshylaudyng jóni joq-au deymin. Sebebi: ÚQK men IIM taghy da bir-birine qayshy keldi. Aqtóbede bolghan lankesterding әreketi barysynda da búl eki kýshtik qúrylym bir birining deregin joqqa shygharyp, júrtty tang qaldyrghan. Atalghan oqighalar barysynda adekvatty taldau jasay alatyn jurnalisterden búryn bizde kýshtik qúrylymdardyng ýilesip júmys istey almaytyndyghy, jalpy jýiening joqtyghy anyq kórindi. Búnday jaghdayda qatang baqylauda otyrghan BAQ ne aityp, ne jaza qoysyn? Biraq, mәselening mәn-jayy internet-basylymdarda, әleumettik jelilerde talqylandy. Qazir sóz bostandyghy, oy azattyghy men pikir erkindigi osy jana media men әleumettik jelilerde qalyptasyp keledi. Búny teoretikter «azamattyq jurnalistika» dep ataydy. Dәstýrli BAQ óz qotanynda qalyp qoymay, keyde osy «azamattyq jurnalistikanyn» betalysyna da qarap otyrghany dúrys dep oilaymyn.   

- BAQ dese birden nasihat qúraly elesteydi. Yaghni, BAQ  iydeologiyalyq qúral jәne búl qúraldy biylik tiyimdi paydalanyp otyr. Degenmen, «Egemen Qazaqstan», «Kazahstanskaya pravda» jәne t.b. memlekettik arnalardyng yqpaly azayghan synayly.  Osy qalyptasqan jaghdayatta baspa jәne elektrondy BAQ  qyzmeti aldaghy uaqytta qay baghytta órbui tiyis?

Dәuren Quat: Baspa jәne elektrondy BAQ Jana media men «azamattyq jurnalistika» qozghap otyrghan mәselelerdi taldap, saraptap, salmaqtap, әr qyrynan ashyp beruge úmtyluy kerek. Kәsby jurnalistika ózining myqtylyghyn tek osylay ghana dәleldey alady. Álemjelidegi әngimeler de ótkinshi. Endi birer jylda onyng belsendiligi de qalypty belsendilikke ainalady. Mine, sol kezde kәsiby jurnalistika aldygha shyghatyn bolady. Biraq, oghan deyin  dәstýrli Baspa jәne elektrondy BAQ media-tehnologiyanyng barlyq janalyghyn iygerip, alda bolatyn, bolyp jatqan, ýrdiske ainala bastaghan janalyqtargha sergek qarauy kerek.  

 Súhbattasqan Dina Imambay

Abai.kz