تومەندەگى سۇحبات رەسمي باسىلىمداردىڭ ءبىرى ءۇشىن جازىپ الىنعان ەدى. بىراق، ءمىنايى ءبىر سەبەپتەرمەن جاريا كورمەي قالىپتى. سوندىقتان سۇحباتتى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

 - ساياسي جانە ازاماتتىق بوستاندىقتاردىڭ حال-احۋالىن زەرتتەيتىن حالىقارالىق «Freedom House» ۇيىمىنىڭ بيىلعى جىلعى رەيتينگى بويىنشا قازاقستان ءسوز بوستاندىعى جوق ەلدەردىڭ قاتارىندا تۇر. (قازاقستان 24-يندەكسپەن 195 ەلدىڭ ىشىندە 165-ورىندا). قازاقستاندىق باق-تىڭ قازىرگى احۋالىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟

داۋرەن قۋات: ءسوز بوستاندىعى بويىنشا قازاقستان 165-ورىندا تۇرسا، وندا «الحام شۇكىر» ەكەن. مەن وسى 165-ورىن دەگەنگە كۇمانىم بار. بىراق مەنىڭ كۇمانىم داريعا نازارباەۆانىڭ «رەيتينگ ماسەلەسىنە فيلوسوفيالىق تۇرعىدان قاراۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىمەن سايكەسپەۋى مۇمكىن. نەگە دەيسىز عوي؟ ايتايىن. ادام قۇقى جونىندەگى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كەزەكتى ءبىر ەسەبى وسى جىلدىڭ ورتاسىندا جاريالانىپ، قازاقستان حالقىنىڭ زاڭ الدىنداعى قاقى مەن ەركىندىگى شەكتەلىپ جاتقانى رەيتينگتە تومەنگى ورىنداردان كورىنگەندە ۆيتسە-پرەمەرمىز الگىندەگىدەي پىكىر ءبىلدىرىپ ەدى: «رەيتينگ ماسەلەسىنە فيلوسوفيالىق تۇرعىدان قاراۋ كەرەك». قالاي قاراساقتا، رەيتينگتىڭ اتى – رەيتينگ. بىراق، دۇنيەنىڭ ءبارى رەيتينگپەن ولشەنبەيدى، ارينە.  الايدا، ءبىزدىڭ ۇلىقتارعا رەيتينگ كەرەك كەزىندە كەرەك تە، كەرەك ەمەس كەزىندە تۇككە تۇرمايتىن بىردەڭە بولىپ شىعا كەلەدى. قازىر تەلەارنالار مەن راديولاردىڭ باعدارلامالارى، ۆەب-سايتتاردىڭ قىزمەتى – تەگىس رەيتينگ ارقىلى باعالانادى. ول رەيتينگكە باسقا ەمەس، ۆيتسە-پرەمەردىڭ (بۇل سۇحبات داريعا نازارباەۆا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى كەزىندە الىنىپ ەدى-رەد) ءوزى نازار اۋدارىپ وتىراتىنىن بايقايمىز. سوندا قانداي رەيتينگ دەيسىز عوي ول؟ شوۋدىڭ رەيتينگى. وسى كۇنى تەلەارنالار مەن راديوتوراپتارى، گازەت-جۋرنالدار مەن ينتەرنەت-باسىلىمدار نەعۇرلىم جەڭىل-جەلپى، قىزىلدى-جاسىلدى دۇنيەنى كوپ بەرىپ، شوۋ-بيزنەس وكىلدەرىن كوبىرەك كورسەتسە، نەمەسە، ادامنىڭ رۋحاني الەمىن ەزگىگە سالاتىن، جانىن جارالايتىن، ادامي بولمىسىن وزگەرتىپ، ەسەڭگىرەتەتىن تاقىرىپتاردى مولىنان قامتىسا ءبىتتى –  رەيتينگتىڭ ۇشار باسىنان كورىنبەك. مۇنداي رەيتينگ بويىنشا قازاقستان ءباسپاسوزى ء«سوز بوستاندىعى جوق ەلدەردىڭ قاتارىندا تۇرماۋى» ءتيىس. 165-ورىنعا كۇمانمەن قارايتىنىمىز سول. نەگە دەسەڭىز، وسى كۇنى سارجاعالدانىپ العان گازەتتەر مەن جۋرنالدار نە جازباي جاتىر؟ تەلەارنالار نە كورسەتپەي جاتىر؟ تەلەجاشىكتى كۇنى بويىنا قوسىپ قويىپ قاراپ وتىرىڭىزشى، ىرجىڭ-ىرجىڭنان ەزۋىڭىزدى جيا الماي ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە ەلىرىپ شىعا كەلەسىز. ءبارىمىز بىلەمىز – بۇل سالماقتى، ساليقالى باق-تىڭ قىزمەتىنە جاتپايدى. مۇمكىن ءىشىنارا جاستار ءۇشىن، كوپ نارسەگە باس اۋىرتا بەرمەيتىن ادامدار ءۇشىن شوۋ-باعدارلامالار كەرەك تە شىعار. ونى مۇلدەم جوققا شىعارۋعا جانە بولمايدى. بىراق، ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ كەلبەتىن ايگىلەيتىن ىقپالدى ارنالار، گازەت-جۋرنالدار، ينتەرنەت-باسىلىمدار كەڭىنەن تارالىپ، مەملەكەت تاراپىنان سولار ناقتى قولداۋ كورىپ وتىرۋى كەرەك. ىرجاقاي-تىرجاقاي باعدارلامالار مەن جۋرنالدار وكىمەتتىڭ قولداۋىنسىز-اق قارجى تاۋىپ، جارناما تارتىپ، جان باعا الادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ بيلىك ۇلتقا كەرەك ءسوزدى ايتىپ، كۇردەلى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىراتىن ءباسپاسوزدىڭ دىمىن شىعارماي، قارجىلىق تۇرعىدان قىسىم جاساپ، بەيرەسمي تسەنزۋرانىڭ تەزىنە سالىپ وتىر. ەسەسىنە، ۇلتتى ساپالى ويدان سارقىپ الىپ اركىمنىڭ سارقىندىسىنا سالاتىن تەلەارنالار مەن مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ قولتىعىنا دىم بۇركىپ قويادى. بيلىك تاراپىنان باق-قا بەرىلگەن بىزدەگى ءسوز بوستاندىعىنىڭ سيقى – وسى.

تامارا كالەەۆا دەيتىن بەلسەندى ايەل باسقاراتىن ء«ادىل ءسوز» دەگەن ۇيىم بار. جوعارىداعى سۇراققا جاۋابىمدى وسى كالەەۆانىڭ قازاقستانداعى ميسسياسىمەن قورتىندىلايىن. تامارا اپاي بىلايىنشا ەلگەزەك ادام. ساۋاتتى مامان. كۇرەسكەر ايەل. ءورىستىلدى جۋرناليستەردىڭ بىرەۋىنىڭ باسىنان ءبىر تال شاش تۇسسە، دۇنيەنى دۇرلىكتىرەدى. سونداي قامقور ءوزى. «Freedom House» سياقتى ۇيىم قازاقستانداعى ءسوز بوستاندىعىن وسى كالەەۆالاردىڭ بەرگەن ەسەبى بويىنشا انىقتايدى. ال، سول كالەەۆا قازاق جۋرناليستەرىنىڭ جاعدايىمەن قانشالىقتى تانىس؟ مەنىڭشە، مۇلدە تانىس ەمەس. قازىر تەلەارنالاردا جابىلىپ جاتقان قانداي باعدارلامالار؟ – قازاقتىلدى ءتاپ-ءتاۋىر باعدارلامالار. جابىلىپ جاتقان قانداي گازەت-جۋرنالدار؟ – ۇلتقا، بيلىككە، ەلباسىنا شىن دوستىق، جاناشىرلىق تانىتىپ كەلە جاتقان، زامانى مەن ۋاقىتىنا ساي ءبىلىمدى ءسوز ايتىپ وتىراتىن قازاق ءتىلدى گازەت-جۋرنالدار. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ شيرەگىندەگى وسىنداي جايتتاردى، ياعني قازاق جۋرناليستەرىنىڭ قىسىمعا ۇشىراپ، قازاق ءتىلدى گازەت-جۋرنالداردىڭ، تەلەباعدارلامالاردىڭ سەبەپسىز جابىلىپ جاتقاندىعىن الگى اتالعان ۇيىمنىڭ ەسەبىنە تۇگەل بەرسەك، قازاقستان وندا ءسوز بوستاندىعى بويىنشا 165-ورىندا ەمەس، ودان دا تومەن ورىندا بولار ەدى. الايدا، قازاق جۋرناليستەرى، مەنىڭ ارىپتەستەرىم، ۇندەمەيدى، بارىنە توزەدى. بۇل – ولاردىڭ دارمەنسىزدىگى، قورقاقتىعى ەمەس، «ەلىمىزگە سىرتتان جامان ءسوز جامالماسىنشى» دەيتىن جاناشىرلىعى. سول جاناشىرلىقتان تۋعان ۇندەمەستىك. بۇنداي دوس پەيىلدى ءباسپاسوز وكىلدەرىن ءبىزدىڭ بيلىك دۇنيەنى قانشا اينالسا دا تاپپايدى. ال، الپەشتەپ، اۋزىنان اق ماي اعىزىپ وتىرعان ءباسپاسوزى (ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى ءباسپاسوزدى ايتامىز) سىرت اينالا بەرە كوكي سالادى، سىرت اينالا بەرە قۇسا سالادى. قازاق مۇنايىنىڭ قارجىسىنا شىعىپ وتىرعان «نوۆوە پوكولەنيە» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعان سەرگەي ءاپاريننىڭ ءسوزى قاي ءبىر جىلى شۋ بولىپ ەدى عوي، ەستەرىڭىزدە مە؟ قازاقستاندى، قازاق جۋرناليستەرىن مازاقتاپ بالتىق بويىنداعى ءبىر ەلدىڭ گازەتىنە سۇحبات بەرگەن ول «وتانداستارىمىزدىڭ» ويىندا نە جۇرگەنىن ءبىلدىرىپ قويعان ەدى. الايدا اپاريندەر قازاقستاندا ءسوز بوستاندىعى جوق دەپ ايتا المايتىن شىعار. سەبەبى ولارعا بار جاعداي جاسالعان. ايتسە دە، «Freedom House» ۇيىمى قازاقستاندى ءسوز بوستاندىعى جوق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىپ وتىر. نەگە؟ نەگە دەسەڭىز، بۇل ۇيىم ءبىزدىڭ ەلدەگى جاساندى ءسوز بوستاندىعىنىڭ شاماسىن ءبىلىپ ءجۇر. ءسوز بوستاندىعى قازاقستانداعى ءباسپاسوز كەڭىستىگىنىڭ شىن يەسىنە – قازاق باسپاسوزىنە ەركىندىك تيگەندە عانا بولاتىندىعىن «Freedom House»  وسى كۇنى ءبىلىپ قالدى. تەك ونىڭ رەيتينگىن ءبىزدىڭ اق جاعالى ۇلىقتار عانا مويىنداعىلارى كەلمەيدى. ويتكەنى ولار قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ازات ويلى ءارى ىقپالدى ءباسپاسوز بولعانىن قالامايدى.    

 - قازاقستاندىق مەديانارىقتىڭ بۇگىنگى تاۋارى بيلىككە قولايلى تاۋار  بولىپ تۇر. جۋرناليستەر ءوزىن-ءوزى شەكتەپ، تسەنزۋرا قويىپ العان - انانى ايتۋعا بولمايدى، مىنانى جازۋعا بولمايدى جانە ت.س.س. بىراق، باق قىزمەتكەرىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تىنىشتىعى حالىققا  شىنايى اقپارات جەتكىزۋگە نەگە كەدەرگى بولۋى ءتيىس؟

داۋرەن قۋات: جۋرناليستەردىڭ ءوزىن-ءوزى شەكتەپ، وزدەرىنە وزدەرى تسەنزۋرا قويىپ العانى راس. بۇنىڭ ءوزى بىزدەگى «كوزگە كورىنبەيتىن» تسەنزۋرانىڭ پارمەنىنەن شىعىپ وتىرعان جايت. الايدا، جاعداي وسىلاي ەكەن دەپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. اقپاراتتىڭ ەركىن تاراۋى ءۇشىن، ءسوز بوستاندىعى ءۇشىن، ءاربىر وتكىر ماقالا ءۇشىن جۋرناليست پەن باس رەداكتور بارىن سالىپ كۇرەسپەسە، قارسى كۇشتەرگە قارسى تۇرماسا، وندا تسەنزۋرا كۇشەيە بەرەدى. باق ولەدى. بۇنداي جاعدايدا باق ءوز ميسسياسىنان ايرىلادى دا، باس ەركىن تسەنزۋراعا بەرىپ تىنادى. مەن جالپى باق دەگەن تەرمينگە قارسى اداممىن. سەبەبى، «باق» دەگەن ءسوزدى  تارقاتىپ ايتساق، بۇقارالىق اقپارات قۇرالى عانا. كىمنىڭ قۇرالى؟ ارينە، بيلىك پەن قارجىلىق توپتاردىڭ قۇرالى. ال، قۇرالدى كىم قالاي پايدالانبايدى؟ ءسوز جوق ەركىنشە، بىلگەنىنشە پايدالانادى.

باسپاسوزگە بايلانىستى ساياساتتىڭ قازىرگى پارمەنىنە جىعىلىپ، جاڭبىر جاۋماي سۋ بولىپ، سۇمىرەيىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمە قاراپ قىنجىلامىن، ارينە... ولاردىڭ جاعدايعا بەيىمدەلگىشتىگى مەنى تاڭقالدىرادى. اسىرەسە، مەملەكەتتىك باسىلىمدارداعى كەيبىر قىز-جىگىتتەر. قۇداي-اۋ، جاپ-جاس بولىپ الىپ قايداعىنى ءبىلىپ تۇرادى وزدەرى. ء«ويتىپ جازۋعا بولمايدى»، ء«بۇيتىپ ايتۋعا بولمايدى»، ء«بۇيتىپ جازساق، ايتساق، پالەنشەكەڭە ءتيىپ كەتەدى» دەيدى ولار. سودان كەيىن شەتىنەن مانساپقور. مۇنداي ارزان قۋلىقپەن، اسىرە ساقتىقپەن ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ ءورىسى كەڭي قويماسى انىق. سۇراق دۇرىس. راسىندا، باق قىزمەتكەرىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تىنىشتىعى حالىققا  شىنايى اقپارات جەتكىزۋگە  كەدەرگى بولماۋى كەرەك!  كاسىبي مىندەتىن جەكە باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىمەن شاتاستىراتىن جورنالشىنىڭ باسپاسوزدە ەمەس،  بالاباقشادا قىزمەت ەتكەنى ءجون. جۋرناليستيكا – بۇل مايدان. مىلتىقسىز مايدان. وسى مىلتىقسىز مايداننىڭ ارداگەرلەرى «اقمىلتىق» اتالاتىنى سوندىقتان. ارينە، ءباسپاسوز تۋرالى زاڭىمىزعا باق وكىلدەرىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن مەيىلىنشە قاماتاماسىز ەتەتىن باپتار ەنگىزۋىمىز كەرەك. بۇل ەندى باسقا اڭگىمە.

- كەز كەلگەن باق-تىڭ باستى بايلىعى – ول اقىلدى اۋديتوريا: ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى جوعارى، پاتريوت، وتانشىل، ءوزى ءۇشىن دە، ەلى ءۇشىن دە جاۋاپكەرشىلىگى، ايقىن ۇستانىمى بار ازامات. ياعني، اۋديتوريانى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن دە دەڭگەي كەرەك. 18 شىلدەدە الماتىدا بولعان شەتىن وقيعا كەزىندە دە ادەكۆاتتى تالداۋ جاساي الاتىن جۋرناليستەردىڭ، باق-تىڭ جوقتىعى بايقالدى.  ولاي بولسا، جۋرناليستەردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگى مەن ءبىلىم دەڭگەيى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟ تسەنزۋرانى اينالىپ ءوتىپ، استارلاپ ايتاتىن، «ەزوپتىڭ ءتىلىن» بىلەتىن جۋرناليستەر نەگە از؟

داۋرەن قۋات: ناقتى اقپارات بار جەردە «ەزوپ ءتىلىنىڭ» كەرەگى جوق. «ەزوپشىلاپ» ەزۋدىڭ كەزەڭىنەن وتتىك-اۋ دەپ ءجۇرمىز. بىراق، شەبەر جۋرناليست، ءتىلدى مىقتى مەڭگەرگەن قالامگەر «ەزوپ ءتىلىن» قاجەت كەزىندە قاجەتىنشە پايدالانۋى مۇمكىن. الايدا، 18 شىلدەدەگى الماتىدا بولعان وقيعانى ەزوپشىلاۋدىڭ ءجونى جوق-اۋ دەيمىن. سەبەبى: ۇقك مەن ءىىم تاعى دا ءبىر-بىرىنە قايشى كەلدى. اقتوبەدە بولعان لاڭكەستەردىڭ ارەكەتى بارىسىندا دا بۇل ەكى كۇشتىك قۇرىلىم ءبىر ءبىرىنىڭ دەرەگىن جوققا شىعارىپ، جۇرتتى تاڭ قالدىرعان. اتالعان وقيعالار بارىسىندا ادەكۆاتتى تالداۋ جاساي الاتىن جۋرناليستەردەن بۇرىن بىزدە كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ ۇيلەسىپ جۇمىس ىستەي المايتىندىعى، جالپى جۇيەنىڭ جوقتىعى انىق كورىندى. بۇنداي جاعدايدا قاتاڭ باقىلاۋدا وتىرعان باق نە ايتىپ، نە جازا قويسىن؟ بىراق، ماسەلەنىڭ ءمان-جايى ينتەرنەت-باسىلىمداردا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە تالقىلاندى. قازىر ءسوز بوستاندىعى، وي ازاتتىعى مەن پىكىر ەركىندىگى وسى جاڭا مەديا مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇنى تەورەتيكتەر «ازاماتتىق جۋرناليستيكا» دەپ اتايدى. ءداستۇرلى باق ءوز قوتانىندا قالىپ قويماي، كەيدە وسى «ازاماتتىق جۋرناليستيكانىڭ» بەتالىسىنا دا قاراپ وتىرعانى دۇرىس دەپ ويلايمىن.   

- باق دەسە بىردەن ناسيحات قۇرالى ەلەستەيدى. ياعني، باق  يدەولوگيالىق قۇرال جانە بۇل قۇرالدى بيلىك ءتيىمدى پايدالانىپ وتىر. دەگەنمەن، «ەگەمەن قازاقستان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا» جانە ت.ب. مەملەكەتتىك ارنالاردىڭ ىقپالى ازايعان سىڭايلى.  وسى قالىپتاسقان جاعداياتتا باسپا جانە ەلەكتروندى باق  قىزمەتى الداعى ۋاقىتتا قاي باعىتتا ءوربۋى ءتيىس؟

داۋرەن قۋات: باسپا جانە ەلەكتروندى باق جاڭا مەديا مەن «ازاماتتىق جۋرناليستيكا» قوزعاپ وتىرعان ماسەلەلەردى تالداپ، ساراپتاپ، سالماقتاپ، ءار قىرىنان اشىپ بەرۋگە ۇمتىلۋى كەرەك. كاسبي جۋرناليستيكا ءوزىنىڭ مىقتىلىعىن تەك وسىلاي عانا دالەلدەي الادى. الەمجەلىدەگى اڭگىمەلەر دە وتكىنشى. ەندى بىرەر جىلدا ونىڭ بەلسەندىلىگى دە قالىپتى بەلسەندىلىككە اينالادى. مىنە، سول كەزدە كاسىبي جۋرناليستيكا الدىعا شىعاتىن بولادى. بىراق، وعان دەيىن  ءداستۇرلى باسپا جانە ەلەكتروندى باق مەديا-تەحنولوگيانىڭ بارلىق جاڭالىعىن يگەرىپ، الدا بولاتىن، بولىپ جاتقان، ۇردىسكە اينالا باستاعان جاڭالىقتارعا سەرگەك قاراۋى كەرەك.  

 سۇحباتتاسقان دينا يمامباي

Abai.kz