Qazir Qazaqstanda orys júrtshylyghynyn ýlesi salmaghy tómendey kele bar bolghany 20 payyzdy ghana qúrap otyr. Múnday jaghdayda "orys tili qalay resmy til bolady?" degen zandy saual qoyylary haq...  

Qazaqstanda orys júrtshylyghynyn keri salidosy, yaghniy elimizdegi  (ketkenderdin kelgenderden azany) orys últy ókilderining azangy 1970 jyldardan bastalghan bolatyn. Kenes zamanynda qozghalghan osy sen býgingi kýnge deyin jalghasyp keledi. Kenes dәuirinde jylma jyl ketushilerding kelgenderden artyqtyghy orta eseppen 30-35 myn adamdy qúraghan bolatyn. Osynyng aldyn alu ýshin Kenester Odaghy Qaraqalpaqstangha kóshetinderge bir "Jiguli" avtokóliginin qúnyn beretin, biraq kóshirilgen orys ol jaqta kóp túraqtamay, aqsha zaya ketetin. Yaghny dekolonizasiya ýrdisi 1970 jyldan bastaldy desek bolady, búl stihiyalyq týrde jýrdi. Osylaysha, orys biyligi dýrkirep, KSRO da bәri orystanyp jatqan, orysqa eshbir jergilikti últ ókili tis batyra almaytyn shaqtyng ózinde orys júrtshylyghy ózin últ respulikalarynda diskomfort sezindi-di. Orystyng Reseyding Qiyr Shyghysynan, Qazaqstan, Ózbekstannan ketuine Resey men ózge elderdegi túrmys dengeyding aiyrmashylyghy sebep boldy. Mәselen, Reseyding Europalyq bóliginde túrmys Qazaqstannan edәuir joghary boldy, sony bilgen jergilikti júrt sol jaqqa kóshe berdi. Ekinshi faktor: Ózbekstanda enbekaqy bizden de tómen edi, al Tәjikstannyng jaghdayy Ózbekstannan da mýshkil boldy. Sondyqtan aldymen orys qauymy Tәjikstannan, sosyn Ózbekstannan ýdire kóshti.

1990 jyldarda últtyq respublikalargha orystardy kóshiretin qarjy tym azayyp ketti. KSRO-nyng memleketttik joparlau organdary búl sharalargha qarjy talap etkenimen, nәtiyje bolmady. Osylaysha, aqsha bólu azaya berdi. Qazaqstannyn egemendik jyldary daghdarystan shyghu ýshin Qajygeldiyn «shokovaya terapiya» әdisin paydalandy. Ol kezde búdan basqa amal joq edi. Osylaysha, az uaqyttyn ishinde eski әmirshildik josparlyq ekonomikalyq jýie joyylyp, ornyna naryqtyq qatynastar ornady. Búl iygi is edi. Biraq, elimizde túrmys dengeyi tym qatty tómendep ketti. 1994 jyly keri migrasiyalyq salido 410 myngha kóterildi. Biraq birte birte Qazaqstannyng emigrasiyalyq ýrdisi bәsendey berdi. Negizinen Qazaqstandy tastap kóshken orys, ukraiyn, nemis últ ókilderinen bolatyn. Olardyng ornyn 1989-1994 jyldary aldymen mongol qazaqtary, keyin qytay qazaqtary kóship kelip, basa bastady.

1989 jyldan bastap KSRO ýkimeti tarapynan әr últqa óz ata mekenderine kóship ketuge rúqsat berilgeni belgili. Sonyng nәtiyjesinde sol jyldary emigrasiya mólsheri 23-25 myn adam, al orys depopulyasiyasy 20 myngha jetken. Emigranttardyn qúramy negizinen jastar men orta jastaghylar edi. Student jastar arasynda qyzdar kóp. Osynyng arqasynda elimizdegi orys túrghyndarynyn sany 43-45 myngha azayyp otyrdy. 1992 jyldan bastap orys, ukraiyn, belorus, tatar arasynda depopulyasiya ýrdisi oryn alyp, býgingi kýnge deyin jalghasyp keledi. Búl orayda qazir tughan orystyn sanynan ólgen orystyn sany kóbirek bolyp túrghanyn da úmytpauymyz kerek. Yaghni, tәuelsizdik alghan son, elimizdegi birqatar etnostar tabighy jolmen de azaya bastady. Búl ýrdis postkenestik memleketterdin bәrinde, sonyn ishinde Reseyde de jýrgeni belgili. Osynday týrli ýrdister sebebinen, elimizdegi orys júrtshylyghynyn ýles salmaghy tómendey kele 20% jetti, al qazaq ýlesi 67% dengeyine deyin ósti. Demografiyalyq araqatynas pen arasalmaqtyn ózgerui últ sayasatynyn, til sayasatynyn prioriytetterining ózgeruin kerek etedi. Demek, orys ýlesi bar bolghany 20% bolsa, orys tili resmiy til rólin qalay atqarady? Últtyq azshylyq tiline qalay basymgerlik beriledi?Olay bolsa búl sayasatttyn qisynyn ayqyndaytyn kez keldi dep oilaymyn.

Ázimbay Ghaliy

Abai.kz