Maghjandy túnghysh tanuym

1986 jylghy Jeltoqsan oqighasynan song Qazaqstanda erekshe bir dýrbeleng bastaldy. Azattyqty ansap alangha shyghyp ústalyp qalghan jastardyng bәri ayausyz jazalanyp, azamattar qara tizimge iligip, jauapqa tartylyp, qyzmetterinen alynyp, júmystarynan bosatylyp jatty.

Bir kýni әkem ýige júmysynan kónilsiz oraldy. Ásheyinde kózi kýlimdep, aqsha búlttay jarqyrap jýretin әkemning jýzi túnjyrap, qabaghy týsip ketipti. Jýreginde kónil-kýiin qúlazytqan bir týitkilding bar ekenin ýige kirgen bette sezdim. Inim Maghjan oinap ketken, sheshem әli júmystan kele qoymaghan edi. Ekeumiz as bólmege kirip, ýnsiz otyryp shәiimizdi ishtik. Sýt pisirim uaqyttan song kónil-kýiining nege algharjaqtanyp túrghanyn sezdirgisi kelgendey әkem ekeumizge de únamaghan ýnsizdikti ózi búzdy:

– Oljastyng jaghdayy qiyn. Dinmúhamed Qonaev turaly filim týsirgen son, sonyng sýiikti adamdarynyng biri bolghansyng dep, әrkim bir tiyisip jatyr, – dedi kónilining nelikten qúlazyp qalghanyn bildirip.

– Oljas kim kóringenge jalynan ústata qoyar ma eken? – dedim men.

– Jalghyz ghoy, – dedi әkem әngimesin әri qaray jalghastyryp. – Múqaghaly aitpaqshy – úly aqyndardyng bәri jalghyz. Abay, Maghjan, Oljas, Múqaghali, Tólegen, Júmeken – bәri-bәri…

– Maghjan degen kim? – dedim, búryn-sondy әdebiyetten múnday esimdi kezdestirmegen men an-tang qalyp.

– Amangeldi, sening aqylyng bar ghoy. Eshkimge aityp qoyma, Maghjan Júmabaev degen qazaqtyng úly aqyny bolghan. Úlym Maghjannyng atyn sol aqynnyng esiminen enshilep qoyghanmyn. Kezinde dosym Jarasqan Ábdirashevqa kóptegen lirikalyq ólenderine bola «Maghjannyng qúiyrshyghy» degen aidar taghylyp, onyng basyn dau-damaydan әzer qútqaryp qalghanbyz.

Men sol kýni shygharmalaryn oqugha tyiym salynghan aqyndardyng da bolatynyn ómirimde birinshi ret estip, tanghaldym….

Ákem Alash arystary, qazaq әdebiyetining som dingekteri Ahmet, Mirjaqyp, Jýsipbekterdin, әsirese, poeziya patshasy – Maghjan Júmabaev­tyng aqtaluyn ansap kýtti. Áskerde jýrgen maghan jazghan songhy hatynda: «Biylghy jyldyng eng ýlken janalyghy – Shәkәrim Qúdayberdiyev degen ýlken aqyn aqtaldy. Abaydyng shәkirti, Abay auylynda tughan. Men Semeydegi toyy­na baryp qayttym. Aldaghy ýlken ýmit – Magh­­jan Júmabaev, Ahmet Baytúrsynov (tor­ghaylyq, «Aqkól» sovhozynan shyqqan, otes mirovoy turkologiy bolghan), Jýsipbek Ay­mauytov – dramaturg, osy ýsheui aqtala ma de­gen ýmittemiz. Praviytelistvennaya komissiya qúrylyp, mәseleleri qaralyp jatyr», – degen quanyshty habardy jýregi jaryla jazdap jetkizgen edi.

Ókinishke qaray, әkem Maghjannyng resmy týrde aqtalghanyn kóre almay ketti. Alayda, ol ýkimet qaulysyn kýtpey-aq Maghjan, Ahmet, Jýsipbekter turaly «Olar halqyna qaytyp oraldy» degen maqala jazyp, ony ózi júmys isteytin «Parasat» jurnalyna jariyalap jiberdi.

ÓLIMNING BÁRI BIRDEY ME?

Maghjan men Kenshilik aqynnyng taghdyry men ónerdegi minezinde úqsastyqtar men ýndestikter jetip artylady. Kenshilik te óleng ólkesine Maghjan sekildi salghannan óz qoltanbasyn tanytyp kelgen aqyn. Maghjannyng ólenderi qazaq halqynyng әigili qamqorshysy, jazushy Ghalymjan Ibragimovti qatty tolghantady. Áygili jazushy 1911 jyly shyqqan «Qazaq qyzy» romanynyng birinshi betine 16 jasar Maghjannyng «Aygha» degen ólenining bir shumaghyn epigraf etip keltiredi:

«Keng dala kóresing ghoy mynau jatqan,

Jibektey jasyl shópter betin japqan.

Asqar tau, baldan tәtti sulary bar,

Áne sol anam edi meni tapqan.

Kenshilik Myrzabekov te qazaq poeziyasyna qúbylys bolyp keldi. Jazushy Bolat Bodaubaev 1971 jyly shyqqan kitabyna Kenshilikting 16 jasynda jazghan bir ólenining segiz shumaghyn epigraf etip alghan edi.

Óliara mezgil… on alty jasta edik biz,

Óliara ótse óruge jýrgen elikpiz.

Sansyz tabandar sarsylghan dýniye, seni biz,

Tauysa almaspyz, armansyz kezsek dedik biz.

Jalghyz da jarym jorytpay jayyq japangha,

Túyaghy barlar tughan song tynysh jatar ma?

Qyryq qúbylyp Qúralay erteng ótken son,

Qúlynday oinap shyghamyz biz de sapargha.

Búl eki aqynnyng taghdyryndaghy úqsastyq. Al Maghjan men Kenshilikting ónerdegi minezderinde de birin-biri tolyqtyratyn ýndestikter mol. Sonyng biri ólendegi minez. Maghjan – auyz­dyghymen alysqan asau aqyn. Ol kóktegi Tәnir­den basqa eshkimdi moyyndamaydy, dýniye-jalghangha asqaq qaraydy.

Arystanmyn, aibatyma kim shydar?

Jolbaryspyn, maghan qarsy kim túrar?

Kókte – búlt, jerde – jelmin gulegen,

Jer erkesi – jelding jónin kim súrar?

Maghjan aqynnyng tabighatyndaghy osy minezdi Kenshilikten de kóremiz. Dýniye-sarayynyng keng ekenine kәmil sengen onyng boyynda da júrttyng bәri sekildi bolugha kóngisi kelmeytin tarpandyq bar.

Tabanym talay shoq basyp,

Qyp-qyzyl otqa kýidi erin.

Tarpang em taghdyr noqtasyn.

Salghyzbay basqa sýiredim.

Kenshilikting jyr kestesindegi ong-órnekterge nazar audarynyz. Maghjannyng intimdik liy­rikasyndaghy ólimdi moyyndaghysy kelmeytin tәkәppar minez Kenshilik poeziyasyna da tәn. Eger de jyr shayyry Maghjan:

Men ólmeymin, meniki de ólmeydi,

Nadan adam ólim joghyn bilmeydi.

Ózim – patsha, ózim – qazy, ózim – biy,

Qanday essiz ne qyldyng dep tergeydi, – dep jyrlasa, Kenshilik aqyn:

Ólimning bәri birdey me?

Jo-jo-joq, oghan qarsymyn.

Men ólsem erteng gýldeydi

Tamyrym men mening talshyghym – dep, tәn ólgenmen, jan ólmeytinin aityp, búl oidy tolyqtyryp, odan әri terendete týsedi.

Sýie beremin

Eki aqynnyng mahabbat taqyrybyn jyrlauynda da, әiel zatyna jan-tәnimen ghashyq bolatyn jastyqqa tәn albyrt minezderinde de ghajayyp ýndestik bar. Maghjan da, Kenshilik te búl nәzik sezimdi enesin ansaghan qúlynday sonshalyqty berilip, bar jan-tәnimen shynayy jyrlaydy. Maghjan әielmen sýiisken sәtining bir minutyna dýniyening býkil malyn aiyrbastaghysy kelmey, ghashyghynyng balday tәtti qúshaghynda túnshyghyp ólgisi keledi.

Áyel sýiem, biraq emes sendershe,

Men sýiemin jan-denesin bergenshe,

Jan-denesin birdey alam, ulaymyn,

Qysyp sýiem qúshaghymda ólgenshe.

Kenshiliktegi mahabbat taqyrybyn jyrlau­daghy qysylyp-qymtyryludy bilmeytin, biraq әdepsizdikke boy aldyrmaytyn erkindik te – Maghjan poeziyasynan júqqan qasiyet. Onyng sýiegi qurap qalghansha әiel zatyn sýiden tanbaytynyn jyrlap, mahabbatyna mandayyn sýiep ólgendi qosh kóretini de sondyqtan. Kenshilikting mahabbat maydanyndaghy kýige­lektigi de Maghjannan aumaydy: …

Sondyqtan sýiem, sol ýshin sýiem sonsha kóp,

Múnnan da rahat, udan da uyz tamsa dep.

Sýie almay, nalyp bolghanym da bar

sonsha әlek,

Sýiip te qalyp, kýiip te qaldym qansha ret.

ORTAQ QASIRET

Eki týrli zamanda ómir sýrse de Maghjan men Kenshilikting jýrekterin janshyp, azap shekkizgen ortaq qasiret boldy. Ol – qúldyq sana men otarshyldyqtyng búghauy. Maghjannyng týbine jetken bir qauym bar. Ol – qúldyq sanadan aryla almaghan qara tobyr. Maghjan júrttyng bәrin bir shybyqpen aidap, bir ghana jolmen jýrgizgisi kelgen mysyqtileules qara tobyrdyng aitqanyna kóngisi kelmedi. Óitkeni, Maghjan – elining azattyghyn ansap aigha atylghan arystan. 1923 jyldan bastap shayyrgha qarsy shabuyl qatty ýdep, sharyqtau shegine jetti. Proletar synshylary tarapynan oghan qarsy jýrgizilgen kýres te qatal boldy. Belgili jazushy Jýsipbek Aymauytovtyng úly aqyndy aqtap alghysy kelip jasaghan bayandamasy da ash qasqyrday alaqtaghan qara tobyrdyng ekpinin basa almady. Týisiksiz nadan qara tobyr qay kezde kimdi tyndap edi? Dәl Maghjanday bolmasa da, Kenshilik aqyngha da qúldyq sanadan aryla almaghan qara tobyrdyng kórsetken azaby men shekkizgen sheri shash etekten. Kózi tirisinde «Qyz», «Erte kelgen kýz», «Qara taqyr», «Qashardyng ólimi», «Japyraq» sekildi tolyp jatqan tórt qúbylasy týgel ólenderin jariya­lata almaghan Kenshilik aqynnyng nәzik janyn nala kemirdi. Aqyndy ruhany mýgedek qyludyng búdan artyq qanday amaly bar edi?

«Býginderi azdy kópti tvorchestvolyq ómir­bayanymyzgha kóz tastasaq, әdebiyetke toqyrau kezeninde kelgen sol kezding syzy men salqyny boyymyzdan endi-endi biline bastaghanday. Sol kezende talay-talay ólen, balla­dalarymnyng kezdeysoq baspa redak­torlarynyng qolymen óndelip-jóndelip, qysqaryp-ústaryp shyq­qanyn aitpaghanda osydan jiyrma jyl búryn jazghan kishigirim bir kitaptyq ólenderim jiy­naqtan-jinaqqa enbey, joly bolmay keledi», – dep shynayy poeziyanyng ne ekenin týsinbeytin qara tobyrdyng mәngýrttiginen qapalanghan Kenshilik aqyn amaly tausylyp, ólerining aldynda aq qaghazgha múnyn shaqty.

BOZ BIYE

Qazaqtyng moynyndaghy otarshyldyqtyng qamyty Maghjannyng soryn qaynatyp, jýregin qan jylatty. Kenes ókimetining «jetistikterin» jyrlaudyng ornyna aqyn tәuelsizdik tanynyng atpaghanyna qapalandy. «Múndylarmen mún­dasyp, adassa el dep adasqan» Maghjan aqyn­nyng jany qazaqtyng qamyn oilap yshqyna shynghyrdy.

– Qandy jas jalau kimdiki?

– Kimning úly qúl bolsa,

Túlymdysy túl bolsa,

Qandy jas jalau sonyki,

Endeshe, qazaq seniki!

Maghjan poeziyasynan susyndaghan Kenshilik aqynda da otansýigishtik ruhtyng aibyny basym. Otanyn sheksiz sýietin aqyn otarshyldyqtyng zardabynan Qazaqstannyng kódeli oiy men jusandy qyrynyng tu-talaqayy shyghyp, jyrtylyp tastalghanyna qapalanyp, boz bie bolyp bozdady.

Naghashy auylymnyng arasy bizden bir-aq qyr,

Qozy-laghymyz qosylghan shýigin qyrat búl.

Tyng kótergen jyl tóbening týbit kódesin

Tarap әketti taraq tabandy traktor.

Tyng iygeru nauqanynyng qazaq dalasyna alyp kelgen qayghy-qasiretin jyrlaghan aqyn «Boz biye» balladasyn on segiz jyl boyy jariyalata almady. Búl turaly Kenshilik aqynnyng ómirining songhy sәtinde jazylghan esteliginde mynanday joldar bar: «Men besikten belim jana ghana shyghyp, әdebiyetke әli tolyq kelip ýlgermegen kezimde «Tyng jyrtqan jyl nemese boz biye» degen dýnie jazdym. Osy ólen­di on segiz jyl jariyalata almay jýrip-jýrip 1985 jyly aqyn Iranbek Orazbaev «Jazushy» baspasynda mening jinaghyma redaktor bolghan kezde әreng shyghardym. Al qazir tynnyng ekologiyasy turaly aityp jatyrmyz. Mәsele kóterip jatyrmyz. Shybyn janymyz shyrqyrauda. Al men, maqtanghanym emes, sol problemany jiyr­ma jyl búryn, bala aqyn kezimde jazyppyn. Biraq, der kezinde bastyra almadym».

Amangeldi KENShILIKÚLY

"Egemen Qazaqstan" gazeti