Týrkiyada jaryq kóretin «Yeni Hayat» basylymynyng bas redaktory Veyseli Ayhan 15 shildedegi tónkeris әreketine qatysty jauap izdegen birqatar súraqtardy kópshilik nazaryna tastady. Endi sol saualdardy tizbelesek:

1. Tarihta eshuaqytta kópirdi jauyp tastap tónkeris jasalmaghan. Tónkerilisshiler Búghaz kópirin jauyp tastaghansha, sol әskeriy  kýshterin memlekettik telearnalargha jiberip, Erdoghan men Binaly Yyldyrymnyng halyqpen baylanysqa shyghuyna kedergi jasaularyna bolar edi. Biraq búny nege jasamady?
2. Álem tarihynda tónkeriske talpynys jasalyp, alayda el basshysyn, premier-ministrdi, tipti ýkimet mýshelerining bireuin de qamaugha almaghan tónkeris bolmady. Búnday oghashtyqty qalay týsinuge bolady?
3. Ádette әskery tónkeris degeniniz tang aldynda úiymdastyrylsa kerek, al búl jolghy tónkeris talpynysynyng el-júrt әli oyau, úiqygha ketpegen uaqytta, praym-taym kezinde oryn alghany oilandyrarlyq emes pe?
4. Sol oqigha kezinde kóshelerde әskerlerdi aitpaghanda, shendilerding birde-bireuining tóbesi kórinbedi. Soldattar men ofiyserlerding ne istep, ne qoyarlaryn bilmey, tipti ózderining qanday jaghdayda ekendikterinen beyhabar bolulary qalypty jaghday ma?
5. Erdoghan әuejayda halyqqa jasaghan ýndeuinde «15.00-de bir qozghalys boldy» dedi. Sonday-aq, búl turaly Últtyq Barlau Úiymynyng saghat 16.30-da Erdoghandy habardar etkeni rastaldy. Eger sol saghattarda Erdoghan telearnalardan sóilese, halyqty alangha shaqyrsa, tónkeriske әreket etilmes-ti, әsker de baraqtan shyqpas-ty, myndaghan jan ajal qúshpas-ty. Alayda ol ýnsiz qalghan. Nege?
6. Halyqty alangha shaqyru ýshin tónkeris әreketin, yaghny ózining sózimen aitsaq, «Allanyng syiyn» kýtti me? Nelikten baqanday alty saghat boyynsha ýn qatpady?
7. 16.30-da tónkeris bolatynyn aldyn-ala bilgen Erdoghan nelikten qauipsiz bir jerge bas saughalap, sol jerden mәlimdeme jasaudy oilamay, kerisinshe әskery úshaqtar aghylghan Ystambúlgha barudy sheshken?
8.  Tura tónkeris oryn alyp jatqanda әri Atatýrik әuejayyna býlikshilerding shabuyl jasaghandaryn júrttyng bәri bilip otyrghanda Ystambúlgha úshyp keluin taghy qalay týsinemiz?
9. Erdoghan úshaghynyng «Flightradar24.com» arqyly qashan jәne qayda ekendigin el jappay kórip-bilip otyrghanda, basqa bir úshaqpen emes, taghy da sol ATA úshaghymen nelikten jolgha shyqty?

10.  Onsyz da kózsiz tәuelkel ete túra, ATA úshaghyna ilesken F-16 әskery úshaq úshqyshtaryna qalay sengen?

11.  Ózine qastandyq jasaluynan qaralay qorqyp, «meni ulap qoyar» degen sekemmen Reziydensiyasynda azyq-týlik zerthanasyna deyin ashqan ol, atyp týsirilui әbden yqtimal ATA úshaghyna qalaysha jýregi daualap mindi? Búl «Al maghan oq jaudyryndar» degenin bildirmes pe edi?

12.  «NTV», «CNN Týrik», «Doğan Haber», «AA» siyaqty jetekshi aqparat agenttikterinin, qúddy bir kelisip alghanday, tónkeris әreketi bastalmay jatyp, әli eshkim eshtenening bayybyna bara almay jatqanda «Tónkeristi Týrik Qaruly Kýshteri arasyndaghy Gýlenshi Terrorlyq Úiymdar (FETÖ) úiymdastyrghan» degen habardy qayta-qayta efirden taratulary, Erdoghan men Yyldyrymnyng da eki sózderining birin osy sóilemmen bastauy tanqalarlaq emes pe?

13.   Býlikshilerding basty maqsattary Erdoghan men onyng reziydensiyasy bola túra, nelikten Týrik Úly Últtyq Mәjilisi (TBMM) bombalandy? F-16 әskery úshaqpen 450 myng sharshy metrlik Reziydensiyasyn jara almay, tek qana onyng aulasyn atqylaulary neni bildiredi?

14.  Myndaghan qyzmetkeri men jýzdegen suyq qaruly qorghanysy bar Reziydensiyagha 3 ofiyser, 13 әskerdi qosqanda barlyghy 16 әskerding shabuyl jasauy jәne olardyng kireberistegi polisiya tarapynan tútqyndaluy aqylgha qonymsyz.

15.  Saghat 16.00-de  Últtyq Barlau Úiymynan (MİT) tónkeris turaly esitken Qaruly Kýshter qolbasshylary qalay ghana týk bolmaghanday toygha barghan?

16.   Tónkerilisshiler 50 әskermen «Türksat» sputniktik baylanys operatoryna tútqiyldan kirip, kez-kelgen kórsetilimdi óshiru nemese Telekommunikasiyalyq Baylanys Ministrligin (TİB) basyp alyp, internet baylanysyn ajyratu mýmkindikteri bola túra múny nege jasamady?

17.   Últtyq Barlau Úiymy tónkeristi saghat 16.00 shamasynda ýkimet mýshelerining barlyghyn derlik habardar etkenmen, Týrkiya Radio Teledidar Mekemesi (qysqasha әri týrikshe TRT. aud) ne sebepti baqylaugha alynbady? Tónkerilisshilerding mәlimdemelerine nege kedergi jasalmady?

18.  TRT-nyng sol mәlimdeme jasalar-jasalmas qyzmetkerler tarapynan keri qaytaryluy jәne toqtatylghan jerden qaytadan habarlaryn tarata berui kýmәn tudyrady.

19.  Bolmashy ghana terrorlyq oqigha kezinde jabyla qalatyn Twitter jәne basqa da әleumettik jeliler sol týni nelikten isten shygharylmady. Tipti internet jyldamdyghynda ózgeris bolmady? Nege?

20.  Bolmashy ghana terrorlyq oqigha kezinde barlyq mediagha tyiym salynghanyn eskersek, tónkeris әreketi siyaqty oqigha oryn alghanda sol sharalar nege qoldanylmady?

21.  Ýnemi tiksinip, qabaghy ashylmay jýretin Erdoghan tónkeris әreketi bolghan týni tym baysaldy kórindi. Tikeley efirde jýzdegen adam kóz aldynda ólim qúshyp jatqanda, onyng búl baysaldylyghyn ne dep týsinemiz?

22.   Ásker salasynda jamaghatqa jaqyn әri olardy qoldaytyn 100 general bar eken de, olar 3 jyl boyy Fetullah Gýlenning basty qarsylasy Erdoghandy qúptap, sózine bas shúlghyp keledi eken. Sosyn jamaghatshyl degen barlyq úiymdar men kompaniyalardyng biylikke ótuin kýtip jýre beredi de, sonynda gýlenshil barlyq úiym jabylyp, eldegi jamaghatqa jaqyn qyzmetkerler taratylghannan keyin «Oy, endi tónkeris jasayyq» deydi eken. Mysqyl úyalatady...

23.  Tónkeris әreketin Ádilet jәne Damu partiyasy basshysynyng orynbasary Shaban Dishliyning bauyry general-mayor Mehmet Dishly siyaqty bazybir shendiler josparly týrde qoldap, keyin ol isterinen bas tartqan degen sahnalyq ssenariy sizdi sendire aldy ma?

24.  Tónkeris әreketinen keyin biylik «tazartu» júmystaryny jýrgizdi. Tónkeris әreketi tómendegi «tazartulardyn» syltauy bolghany ma?

25.  Mәselen tónkeris әreketining ertesi tanerteng zandy ayaq asty etip, Konstitusiyalyq Sot mýshesi Alparslan Altan men Erdal Terjan qamaugha alyndy. Joghary sottyng (Yargytay) 140 jәne Memlekettik kenes (Danyshtay) 48 mýshesi jóninde de tergeu bastaldy. 2 myng 745 sudiya, әkimshilik sot pen prokurorgha qatysty da qamaugha alu sheshimi shygharyldy. Búlardyng tónkeris әreketine ne qatysy bar? Bolmasa olardyng tizimderi әzirlenip qoyylghan ba?

26.   Ishki Ister Ministrligi, ortalyq jәne provinsiyalyq úiymdarynda barlyghy 8 myng 777 adam qyzmetterinen alastatyldy. Tónkeris әreketin qúqyq qyzmetkerleri jasady ma sonda qalay?

27.  Bilim jәne ghylym Ministrliginde 15 myng 200 adam júmystaryn toqtatugha búiryq aldy. Al jekemenshik úiymdarda 21 myng múghalim qyzmettik liysenziyalarynan airyldy. Negiz retinde «15 shilde tónkeris әreketinen keyin bastalghan zertteuler» kórsetildi. 48 saghatta 50 myng adam qalay zerttelip ýlgerilgen?

28.  Ýsh kýnde jýz myndaghan adamdy qyzmetterinen quu ýshin Atazang retinde Últtyq Barlau Úiymynyng qújattary paydalanyldy ma?

29.  Býlikshiler dittegen maqsattaryna jetken jaghdayda, osynday masshtabta «tazartu» júmystary jýrgiziler me edi?

30.  Osy «tazartu» prosessterin ÁREKETSIZ TÓNKERIS desek qalay bolar eken?

Audarghan – Rauan Mәlik

Abai.kz