(qaz-qalpynda)

«Kókserek» filimi.... Auyl qaraborbaylarynyng asyq oinaytyn epizody. Qúitaqanday Qúrmashtan útylyp qalghan Úzyntúra «qaraulyq» jasadyng dep bóltirikti tartyp aldy, aqyry janjalgha úlasty........

- «Ashyq», «ashyq» dep  tili janadan shyghyp kele jatqan úlym, asau tayday tulap ketti. Atamnan qalghan atkórpening (atannyng teri singen, tósenip jýr dep әjem marqúm berip edi)  ýstinde jalanbút otyrghany oida joq, serkege úmtylghan kókparshyday qopan-qopang etedi. Kýnde ózi oinap jýrgen oiynshyghyn teledidardan kórgenine an-tang au sirә..... Ýidegiler onyng búl qylyghyna mәz bolysyp jatyr, men noutbugymdy qúshaqtap, kelesi bólmege bet aldym....

***

Biz de talay ret kósheni basymyzgha kóterip  asyq oinap, asyr salushy edik. Myqynyn symtemirmen mytyp, ózimizshe taryltyp qoyghan kónetoz shalbardyng (aghamyzdan qalghan) qos qaltasyn toltyryp, talay mәrte masayrap qayttyq. Talay mәrte útylyp, únjyrghamyz týsip, auyl balalarynyng tilimen aitqanda «syp-sipalam» bolyp ta keldik. Úzyntúra sekildi eresekterden әlimjettik kórgen kezimiz de jeterlik.

Mening bir kórshim boldy. Ókiresh dep qoyatynbyz, shyn aty Samat. Boyy eki metrge jeteqabyl, qoly da sala-qúlash. Sol Ókiresh bizding auyldaghy mergenning biri. Bizding auylda negizi «asyqtyng mayyn ishken» mergen ekeu. Bireui – Ukrain kóshesindegi (orys, ukrain últynyng ókilderi túratyndyqtan sóitip atalyp ketken) Petika. Petikanyng shyn atyn әli kýnge bilmeydi ekenmin, aty Petika bolghanmen zaty qazaq, әiteuir. Ókireshting súlbasy ebedeysiz bolghanmen, asyqqa kelgende epti. Bar denesimen sozylyp baryp, shoqyp atady, al Petika jalpaq bas, qamyt ayaq, júdyryqtay bala, saqasyn jer bauyrlatyp jiberedi ýnemi. Ekeui talay mәrte jekpe-jek oinap kórdi, olardyng oiyny tym úzaqqa sozylyp ketedi. Ayaghyna deyin kórip otyra beruge elding taghaty jetken emes... Sodan auyl balalary aqyldasa kelip, bes asyqtan ghana berip taytalastyryp bayqady. Múnday bәsekening qansha mәrte bolghanyn bilmedim, men beseuine kuә bolyppyn, sonyng ýsheuinde Ókiresh, ekeuinde Petika jeniske jetti. Al biz sekildi shalamergendermen olar sol qolymen oinaydy. Sonyng ózinde shaq-shәlekeyimizdi shygharatyn sabazdaryn.....

***

Ókireshting ýiinde ózinen basqa jalghyz әjesi ghana bolatyn, aduyndy kempir edi. Kýieui soghystan oralmapty. Sol kisining qyzynan tughan bala desetin múny. Mal degende synyq mýiiz targhyl siyry ghana bar qorasynda. Jaryqtyq januardy tuar aldynda ghana sualtady, әitpese qysy-jazy sauady. Búty-bútyna shalynysyp, ynyrshaghy shyghyp jýrse de jylda búzaulaydy. Biraq jyldaghysyn tayynsha kezinde kәdege jaratyp jiberedi. Soghymgha soyady ya bolmasa bazargha shygharyp, aqysyna Ókiresh pen әjesi shyrttay kiyinip keledi. Atam marqúm múndayda búlqan-talqan ashulanady.

- Mal basyn ósirmeysing be, Áshshә-au (Ókireshting әjesin býkil auyl solay ataydy), jylda soyyp jey bergennen birdeme shyghady deysing be? Anau balang ýilenedi erten, qalyng malyna da bir qara kerek qoy, qinalsang maghan ber, men-aq aqysyz-púlsyz baghyp bereyin Qalaghannyng (Ókireshting atasy ) әruaghy ýshin, - dese de әlgi kisi:

- Tә, joghal әri, qúdaydyng bergeni bolady, onyng betine qarap otyrghanda ne tabam, «jaryq dýniyemnin» toyyna jinaghanym jetedi dep tendik bermeytin..

Biz sabaqtan kele salyp qora tazalap әlek bolyp jatqanda, Ókiresh arbasyn sýiretip kóshening basyndaghy qúdyqqa bet alar edi. Sodan keshke qaray sýiretilip kele jatqanyn kóresin. Osy aralyqta asyq oinaydy. Odan keyingi mindeti – jalghyz siyrdyng aldynan shyghu. Mal óristen qaytar qyzyl inirde kәri-jas týgel auyl syrtyna jinalady. Ýlkender kartanyng qyzyghyna týsse, bozbalalar dop qualaydy. Al biz sekildi shiykiókpeler asyq oinaymyz. Aramyzda ónkiyip Ókiresh jýredi. Ókireshting menen 4 jas ýlkendigi bar. Sabaqqa keyde birge shyghamyz, kóp sóilemeydi, tek mektepke kirer kezde birer auyz tildesip ýlgeremiz. Ángimeni bastaytyn men:

- Býgin qansha sabaq? Ol basyn bir qasyp alyp, súraqqa súraqpen jauap qaytarady, - sende she?

- Tórt sabaq..

-Onda men ýsh sabaqtan qashyp shygham, internattyng artynda (internattyng arty bizding asyaq oinaytyn alanymyz)  jolyghayyq. Aytpaqshy qansha asyq alyp shyqtyn?

- On...

- Jaldana almay qalsam, beresing be?

Ókiresh ómiri mektepke kóp asyq aparmaydy, ary ketse tórt asyq bir saqamen barady, biraq qaytarda bylghary sómkesining jartysyn toltyryp qaytady.

- Berem, deysin...Búl sózdi quana-quana aitasyn... Óitkeni Ókireshting útatyny belgili, ol útyp jatsa ózine jankýier bolyp otyrghan biz sekildilerge de qúdaydyng bergeni. Bir asyghyndy eki asyq qylyp qaytarady. Sol sebepti Ókiresh oiyngha kiriskende biz onyng tileuin tileymiz. Ózgeler asyq atar kezde ishimizden «ala mysyq zu-zu», «sýf qargha, sýf qargha» dep qarghap otyramyz.  Alda-jalda dau-damay tuynday qalsa, aq-qarasyn aiyrmastan Ókireshke jaqtasamyz. Ózimizding tilde ony «odaq» dep ataymyz.

«Odaqtyn» mindeti de onay emes, boksshynyng sekundanty sekildi shyjbalaqtap, shyr-pyr bolyp jýrgenin. Qashannan qalyptasqanyn kim bilsin, әiteuir bizding auyldyng asyq turaly jazylmaghan zany bolatyn. Ol boyynsha eger oiynshynyng saqasy aghashtyng týbine nemese ýy qabyrghasyna taqalyp týsse, onyng ózi nemese odaqtastary «jәy soldat» dep aitu kerek. Ágәrәky qarsy jaq olardan búryn «kak soldat» dep qoysa onda, oiynshy enkeymey, tikesinen tik, soldatsha qaqiyp túryp atugha mәjbýr bolady. Al saqa andausyzda әldekimning ayaghyna tiyip ketse «jatsyn» nemese «ketsin» dep jamyraymyz. «Jatsyn» degen sóz birinshi shyqsa, saqa sol ornynda qalady, al «ketsin» búryn aitylsa onda әlgi ayaqtyng iyesi kýshenip túryp bir tebedi. Eger ózining odaqtasynyng saqasy bolsa aqyryn ghana tiguli asyqtargha qarata týrte salady. Sol sekildi atatyn kez ben shertetin sәtte qolyng tayyp ketip, saqa basqa baghytqa yrshyp ketse «múrtym bar, múrtym bar» dep ýlgeru kerek. Qarsylystar «múrtyng joq» dep shyghady әdette. Eger sen birinshi aitsan, qayyra atugha rúhsat beriledi. 

Ásili, mayda-shýide bәsekelerde әrkim «óz qotyryn ózi qasityny» belgili, múnday «odaqtar» Ókiresh sekildi myqtylar taytalasqa týsetin iri oiyndarda ghana qúrylady. Ári onyng mýsheleri retinde aitqanynan qaytpaytyn ójet, daukes, tóbeleskish, bastysy joldasyn  jaugha bermes senimdi balalar tandalady. Mening kórshilik jaqyndyghymdy eskerip Ókiresh «odaqtyn» qyzmetinen shettetken kezi joq.  Mende onyng senimine selkeu týsirgen emespin.      

Minekey Ókiresh atugha ynghaylanyp túr. Angha shabar tazyday tanauy qusyrylyp, kózi shatynap ketipti. Bas barmaghymen súq sausaghynyng arasynda qyzyl saqa ortekedey oinaqtaydy. Shiyryp-shiyryp, sol qolyna jinalghan asyqtargha «shaq» etkizip úrdy. Búl ýirenshikti әdeti. Endi sala-qúlash boyymen jauar búlttay tónip baryp tiguli asyqtargha qyzyl saqany saqpannyng tasynday jiberip kep qalady. Qyzyl saqa da qandybalaq býrkittey ýnemi dittegen jerine tiygish-aq. Qazyl saqanyng «shyq» etip tiygen dausymen Ókireshting bәtenkesining topyraqqa «qolp» etip týsken ýni qatar shyghady. Osy sәtte biz de beyne bir tayymyz bәigeden kelgendey shu ete týsemiz. Birimiz jýgirip baryp shenber syrtyna shyqqan asyqtardy qaghyp alamyz. Óitkeni Ókiresh tórt asyqtan artyq ústamaydy. Aytpaqshy ózge balalardyng alaqanyna ýsheui әreng sighanda, Ókireshting dәu qolyna tórt asyq erkin enip ketedi. Ókireshting bir kemshiligi ayaghy shamadan tys ýlken. Ásirese ýsh taban oinaghanda qiyn. Sol kezde 42-razmerli etik kiyedi au shamasy, onyng ýsh tabany, ózgelderding bes tabanyna tatityn. Sondyqtan ol neghúrlym qatty atugha tyrysatyn....

Ókiresh ýndemegenmen qulyghy bir basyna jetetin bala. Oiynnan sәn kete bastasa, dau tudyryp jiberui op-onay. Ondayda kóbine «júppay» jasaydy. Ereje boyynsha asyqtyng bәrin alshysynan nemese tәikesinen tiguge tiym salynghan, olay etken kýnde júppay bolady. Asyqty kórip otyrghan balalar hantalapaygha salyp talap әketedi. Onyng arty belgili, qyzylkenirdek dau, tipti tóbeleske de úlasuy mýmkin. Bireu júppay bolghan joq, bireu boldy dep ózeureydi. Aqyry oiyn tarqaydy.....Ókiresh osy júppay jasaudyng sheberi...

***

Auyldaghy asyqqúmar Ókireshke әjesining úrysqanyn kórmeppin. Ózi ghana emes ózgege de qatty sóiletpeytin. Alda-jalda tiyise qalghandar, Ókireshke әlimjettik jasaghandar bolsa sol kýni-aq Áshsha әjeden sybaghasyn alady.  Tipti mektep múghalimderi de Ókireshke batyp úrysa almaytyn. Sodan bolar Ókireshting oqu ýlgerimi nashar. Kóbeytu tablisasyn bilmey súraq belgisinshe býktelip, túrghanyn talay kórgenmin...

-Asyghymnyng sanyna jete almay jýrmin, týsten keyin kelip sanap bershi,- dedi bir kýni ýige kele jatyp. Quanyp kettim, óitkeni onyng asyghy turaly anyz kóp el arasynda. Onyng qay jerde jatqanyn ózinen basqa eshkim bilmeydi. Qúmarlyghym artyp barady.  Ári asyghyn sanap bersem, aqysyna bir saqasyn súrasam degen dәmem de bar. Týsten keyin sharbaqtan sekirip týsip salyp úryp bardym. Qolymda әkemning esepshoty.

- Óy «búghaltyr» bop ketkensing be dep, bir keketip alyp, qorasyna kirip ketti. Ýlken bir qanardy myqshyndap kóterip shyqty.

- Ne ýiinde móshek joq pa dep mysqyldadym ony da bir týirep alghym kelgendey. Biraq Ókireshting óz esebi bar eken.

- Móshek qúrysyn bir qúrysa dep mingirledi qanardyng jayyn auyzyn buyp túrghan qalmaq shalys baylaudy sheship jatyp...-Asyqtaryng dymdanyp bara jatsa, keptirip degditip alghangha mynadan qolaylysy joq. Kýnshuaqqa auzyn ashyp qoya salasyn,  jaymalap әure bolmaysyn.... -Asyghyndy qanargha saqta dedi  tap bir janalyq ashqan adamday dauysyn kótere sóilep. Mende qanargha salatyn asyq qaydan bolsyn, әjem airan qúyatyn dorbasynyng bireuin bergen, bar baylaghym sonyng bir býiirin ghana toltyrarlyqtay. Onday púshayman halimdi Ókireshke aityp, ózimdi tómendetkim kelmedi. Mol qazyna tauyp alyp, sony sanaugha kirisken dýniyeqonyz qaraqshyday otyra qalyp sanaqshylyq qyzmetime kiristim. Sóitsem men de ol kezde Ókireshtey sauatsyz ekenmin. Keshkilik qoylardy qoragha qamarda bir shúbatqannan aq sanap tastaushy edim, ýsh jýzden keyin shatasa berdim.. Ári Ókiresh asyghyn úrlap alatynday «dauystap sanasanshy, bir emes eki asyq laqtyryp jiberdin» dep, tóbennen tónip túrsa qaybir jarytasyn, dinkelep kettim. Aqyry mening shamamdy bayqady bilem, ýndemey kelip qanargha qayta salyp aldy. Men otyrmyn qyzyl asyq, aq asyq, jasyl asyqtargha jautandap qarap.

- Búlar shirik shalyp, múrty mýjilgen eski asyqtar ghoy, saqalarym men jana asyqtarym bir bólek, biraq olar búdan azdau, dep qoyady múryn astynan mingirlep. Asyghyn jýzge jetkize almay jýrgen men paqyrgha búl sózderding qanday әser etkenin shamalay beriniz. Ókireshten baqytty, Ókireshten bay adam joq shyghar dep oiladym sol kezde.

***

Ýshinshi synyptan tórtke kóshken jyly Ókireshting әjesi qaytty. Talaydy kórgen keyuana bas-ayaghy bir apta tósek tartyp jatyp, úzynsarynyng kezinde ýzildi. Ókireshting sol kezde ókirip jylaghanyn birinshi ret kórdim. Ásirese qabir basynda zarlaghany say-sýiegindi syrqyratady. Sodan beride túiyqtalyp ketti. Ashylyp eshteme aitpaydy, asyq oiynyna da barudy toqtatty. As-suy kórshi-qolannyng moynynda. Bar ermegi targhyl siyr men odan tughan qasqa búzau. Qashan kórseng jem-shóbin berip, astyn tazalap jýrgeni. Targhyl siyr bóten adamdy jolatpaytyn shaypau, bastapqyda ózi sauyp jýrdi de keyinnen týbegeyli sualtyp jiberdi. Sol jyly kýzge salym  әjesining jylyna soydy.

- Bayqús bala әbden baghypty, aqtarylyp týsti, dep keldi әjem keshkilik shәy ýstinde.

- Jaryqtyq qasiyetti mal eken. Áshsha ólgen týni mónirep shyghyp edi, bauyzdar kezde qynq demey jatty,- dep atam da qostady qúday qosqan qosaghyn.

- Kәri maldyng eti qatty bolushy edi, myna siyrdyki qúnajyndikindey bylbyrap túryp pisti ghoy,- dep әngimege aralasty, sol jiynda qazan-oshaqqa bas-kóz bolghan sheshem.

- Endi o dýniyede de Áshsha apa targhyl siyryn sauyp ishetin bolady,- dep әngimening sonyn әzilge audarmaqshy bolghan maghan ýidegiler alaya qarady.

So kýni, tipti sol bir aptada bizding ýiding ghana emes, býkil auyldyng әngimesi osynday bolghany anyq. Eki adamnyng basy qosyla qalsa talqylanatyn taqyryptyng biri targhyl siyrdyng semizdigi men Ókireshting ózgeshe minezi. Auyl adamdarynyng arasynda janynan shygharyp, asyryp aitatyny da bar, úry alyp ketpesin dep Ókiresh janyna qonady eken, búqalar artylmasyn dep qúiryghyna shýberek tanypty,-degen qisyndy-qisynsyz lepirmeler de boldy. Osy lepirmening ishinde maghan qiyndau tiygeni Ókireshting eki qanar asyghynyng taghdyry. Júrttyng sózine sener bolsam, Ókiresh qyrmanshy Kerimqúldyng balasyna asyq aparyp berip, jarylghan arpa alghan-mys. Ayyrbastaghan yaghni. Ol arpamen targhyl siyrdy bordaqylaghan. El-júrt «óy myna balanyng quyn qara» dep basyn shayqasa, mening basymdy basqa oy keuleydi. Ókiresh óitpeu kerek edi ghoy, óitken kýnde de eki qanar asyqty týgel bere salmaghan shyghar. Ózimshe ókpelep te jýrdim. Maghan bergende men-aq atama kórsetpey qambadan jem úrlap berer edim ghoy degen aram oiym da joq emes.

***

Bir kýni qoybólisine Ókiresh ekeumiz úzyndy-qysqaly bolyp ketip bara jatqanbyz, әdettegishe. Jol ortasyna jetkende «mә» demesi bar ma? Esim shyghyp ketti. Esing shyqpaghanda neng qalady, Ókiresh óz qolymen ataqty qyzyl saqasyn berip túr. Búryn bir oiyngha bere túrshy degenge, múrty búzylady dep azarda bezer bolatyn qyzyl saqany dәl qazir saghan basy býtin syigha berip túr.

- Asyqty qoyamyn,- dep múryn astynan mingir etti, qimasyn alys sapargha attandyryp túrghan adamday. Qyzyl saqany jalma-jan qaltagha sýngitip jibergenimdi bilem, nege dep súrap ýlgermedim.

- Naghashylarymnyng auylyna kóshetin boldym, olar qalada túrady, asyq oinaytyn bala joq shyghar onda,- dep týsindirip jatyr. Osy jerde súraudyng sәti keldi.

- Eki qanar asyghyndy ne istemeksin?

- Ony jemge aiyrbastap jibergem...

Býgingi dialog osymen bitti. Mә saghan kerek bolsa, syrttay Ókireshting asyghyna múrager bolyp jýrgen arman-qiyalymnyng tas-talqany shyqty. Biraq bir ózi jýz asyqqa tatityn  qyzyl saqa qaltada. Osynyng ózi mol olja. «Qyzyl taypaq» atanghan, qoshqardyng shiykil saqasy ýshin talay dau bolghan. Qalay iyirseng de alshysynan týsetin, tәike túrghany siyrek. Onyng osy bir qasiyetine kýmәndanyp, qorghasyn qúiylghan dep talaylar ózeuredi. Ary-shúqyp, beri shúqyp, salmaqtap kóredi. Biraq Ókiresh miz baqpaytyn. Múny qoyshy Asqardyng balasynan 100 asyqqa aiyrbastap algham, «pojalusta 100 asyqqa bәsteseyik, elding kózinshe shaghamyz»,- dep tap beretin. Onday «baylar» qaydan bolsyn, ózeuregender ózdi-ózi kýnkildep baryp, jeli shyqqan doptay basylyp qalatyn. Sol qyzyl saqa qúdaydyng qúdyretimen mening qolyma tiydi. Al әjesining jylyn bergesin týp naghashylary kelip Ókireshti alyp ketti. Ókiresh sol ketkennen mol ketti, jolymyz qayta týiispedi. Men qyzyl saqamen oinap jarytpadym. Basqa bapkerge barghanda jýgirmey qoyatyn tekti jýirik sekildi, qolyma jaqpady. Ókireshting sausaqtaryna arnap jaralghanday ýlkendeu eken. Petika qayta-qayta súrady. Áuelgide 100 asyqqa aiyrbasta dep jalyndy. Bermedim. Keyinnen «200 asyqqa tik, jekpe-jek oinayyq» dedi. (ereje boyynsha bir asyq eki jýz asyqtyng ornyna jýredi) Kónbedim. Eseyip, qyzdargha qyryndaytyn jasqa kelgende әjemning sandyghyna salghanmyn. Bertinde student boldyq, ýilendik, jeke dara shanyraq kóterdik. Qyzyl saqa kónetoz atkórpemen birge alystaghy auyldan Astanagha jetti. Sol qalpy....Eki úlym asyq atugha jarap qaldy býginde, әsirese qyzyl saqagha qúmar. Áyteuir olar ýiirgende alshysynan týsse dep tileymin!

Abai.kz