«Kerek info», «Aqtóbe tayms» gazetterinde  jariyalanghan №48. 08.12.2016 j. «Bayghanin audanynda múnay qaldyqtarynyng kesirinen mal qyrylyp jatyr» maqalasyna oray.

Qúrmetti B.Mashbekúly! Jaqynda Senat Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng 2016 jylghy 18 tamyzdaghy Jarlyghyn oryndau ýshin Jer zannamasyna úsynylghan ózgerister men tolyqtyrulardy maqúldady  (Tengrinews.kz.). «Atalghan Zang jobasyn Elbasynyng ózi әzirledi», – dedi viyse-premier. «Qazaqstan Respublikasynyng Jer kodeksine ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» 2015 jylghy 2 qarashadaghy Qazaqstan Respublikasy Zanynyng normalaryna jariyalanghan moratoriy merzimin 2021 jylghy 31 jeltoqsangha deyin úzartylghany belgili.

Qazirgi tanda Ýkimet tarapynan auyl sharuashylyghy jerlerining sapaly jaghdayy, olardyng paydalanyluy, menshik iyeleleri men jer paydalanushylar turaly mәlimetter bazasyn qúrugha baghyttalghan reviziya jәne topyraqtyq, geobotanikalyq zertteu, onyng kadastrlyq qúnyn anyqtaudy qamtityn júmystar jýrgizu josparlanyp jatyr. Sonday-aq, zang jobasy memleket menshigindegi auyl sharuashylyghy maqsatyndaghy jerlerdi beruge baylanysty mәselelerdi zannamalyq túrghyda retteudi qolgha aldy. Ayta keteyik, moratoriy normalary auyl sharuashylyghy maqsatyna  berilgen jerlerding barlyghyna da qatysty. Yaghni, auyl sharuashylyghy maqsatyndaghy jerler zanda kórsetilgendey poligondargha berilmeui tiyistigi de qaralghan.

Jergilikti ózin-ózi basqaru organdary arqyly halyqqa jergilikti manyzy bar mәselelerdi óz betimen jәne jauapkershilikpen sheshuine aralasuyna mýmkindik berilip otyr. Zanda jergilikti halyq tiyisti әkimshilik-bólinisting aumaghynda tabys kózi bolyp tabylatyn jerding menshik iyesi bolyp tabylatyny, demek túrghyndar óz auylynda, kentinde josparalanyp jatqan kez kelgen iske aralasuy tiyis. Zanda halyq ekologiyalyq, demografiyalyq jәne ózge de zardaptargha aparuy әbden mýmkin, aumaq halqynyng mýddesine qayshy keletin kez-kelgen keshen qúrylysyn jýrgizu, onyng tabighy resurstaryn, tabighatyn býldiru tek qana halyqtyng kelisimimen ghana sheshiletindigi kórsetilgen.

Sóite túra, qazirgi kezde «Eko Oil Treyd» JShS-i Noghayty auylynan 19 shaqyrym jerdegi «jer asty su qoymasynyn» territoriyasynan múnay qaldyqtaryn óndep jәne zalalsyzdandyratyn poligon qúrylysyn josparlap jatyr. Poligonnyng jalpy audany – 5 ga, jobalanyp jatqan jer telimining jalpy audany – 3 ga, búrghylau qaldyqtarynyng fraksiyalarynyng súiyq ertindilerin qabyldaugha arnalghan qarta aumaghy – 1600 kv. m. Súiyq múnay qaldyqtaryn qabyldaugha arnalghan karta audany – 400 kv. m. Árqaysysynyng syiymdylyghy – 4400 kub.m. Olar halyqtyng qarsylyghyna qaramastan osynday poligon qúrylysyn iske asyrmaqshy. Al, búl territoriya astynda «alyp túshy su qoymasy» ornalasqan.

Su qoymasy: «Noghayty – Jamansor auyz su tasymaldau óndiristik mekemesine» qaraydy. Noghayty – Jamansor auyz su tasymaldau óndiristik mekemesi 1973 jyly iske qosylyp, osy kezenge deyin júmys jasap keledi. Mekeme, Batys Qazaqstan temir jolynyng VODCh-4 bólimshesi retinde Noghayty territroiyasyndaghy «Qyrdasyn» manynan shyghatyn, skvajinadaghy jer asty túshy suyn paydalanyp keledi. 1994 jylghy mәlimet boyynsha su jelisining úzyndyghy 168 km. Býgingi tanda mekeme tәuiligine 6 skvajina 2000-3000 kub. metr sudy Noghaytydan kórshi Atyrau oblysynyng Saghyz, Múqyr, Janterek, Jamansor eldi-mekenderine jәne sol ónirde ornalasqan basqa da jeke sharuashylyqtaryna, sonday-aq NOD-4; 265; 279; 333; 377 beketterindegi halyqqa jetkizip otyr. Qazirgi kezde búl su tasymaldau kesheni auyldyng infraqúrylymdarynyng biri retinde onyng әleumettik ómirine paydasyn tiygizip 10 adamdy júmyspen qamtamasyz etip otyrghan óndiristi mekemege ainalyp otyr. 

Auyl ókilderine sóz berelik.

1970 jyldardan beri Noghayty auylynda túratyn zeynetker Zәljan Sýieuov te ekologtardyng sózine senbeydi. 

- Múnaydyng qaldyqtaryn óndeytin poligon salynbaq. Oghan men ýzildi-kesildi qarsymyn. Óitkeni jobalaushylardyng aituynsha, jerding betine polietiylen tóseledi. Biraz uaqyt jerde jatqan múnay qaldyqtary keyin aspangha ózdigimen úshyp ketedi eken. Polietiylenning ornyna temir nege tóselmeydi? Halyqqa ótirik aityp aldaydy, - deydi ol. 

40 jyl boyy su bógetinde júmys istegen Zәljan Sýieuovtyng aituynsha, Noghaytynyng astynda túshy sudyng iri qory bar. 

- Oiyl oipaty 80-90 shaqyrym aumaqty alady. Yaghny osy jerding barlyghy iri su qoymasy degen sóz. Al qazir Noghayty auylynan 19 shaqyrym jerge poligon salayyn dep jatyr. Únghyma su qoymasynan 7-8 qashyq-tyqta jatsa da, ol toghangha keri yqpal etedi. Sudyng qúramyn búzady. Halyqqa ótirik aityp aldaydy. Búl býkil halyqqa jasalyp otyrghan qastandyq dep oilaymyn, - deydi aqsaqal. 

Su bógetining brigadiyri Qaljan Bekbolat ta poligon salugha narazy. Onyng aituynsha, qazir su taza. Alayda poligon salynsa, túshy sudyng lastanuy әbden mýmkin. 

- Búl nysan 1975 jyldan beri su aidap túr. 10 myng halqy bar Atyrau oblysynyng Saghyz auylyn sumen qamtamasyz etip otyr. Túshy sudy Múqyr auylynyng túrghyndary da iship otyr. Bógetten Noghayty auylynyng túrghyndary da su alady. Sudyng tazalyghyn júrttyng bәri maqtaydy. Poligon salugha ýzildi-kesildi qarsymyn. Óitkeni jerding astynan su alyp otyrmyz. Las qaldyqtardy jerge tókkesin, ol sugha baryp sinedi, - deydi maman. 

Noghayty auylynyng túrghyny әri kәsipkeri Ayqan Borashev ta poligonnyng qúrylysyna qarsy. Ol poligon turaly habardy “Kerek.INFO” tilshisinen alghash estip otyrghanyn aitty. Yaghny túrghyndardyng basym bóligi poligonnyng salynatyndyghy turaly mýldem estimegen. 

- Auyl túrghyndarynyng atynan búghan qarsylyq bildiremiz. Sebebi búl jerde mal jayylady. Jer astynan shyghyp jatqan su Atyrau oblysyna deyin taralady. Qazir maldan basqa qolymyzda eshtene joq. Mal baghumen kýn kórip otyrmyz. Poligongha qatysty jiyngha meni eshkim shaqyrghan joq. Poligon salyp, ainalamyzdy ulay bere me? Aqsha jinaytyn jinalys bolsa, bizderdi shaqyrady. Al osynday manyzdy jinalys turaly habarlamaydy, - deydi jergilikti biylik ókilderine narazy kәsipker («Kerek info» gazeti, №48. 08.12.2016 j). 

Poligon qúrylysyna qarsylyq bildirip Noghayty, Ebeyti, Ayryq, Qopa auyldary halqy qol jinady. Búl jerler ónir halqynyng «mal jayylymy», jerning asty bolsa tútynyp otyrghan «auyz su» kózi. Óz jerinde jýrip, bireuding otyna jylynghanday kýy keship, qúzyrly organdargha yqpal eterdey sózinde de, isinde de pәrmenining joqtyghy auyl halqyn ashyndyruda. Talapqa sәikes kelmeytin «ashyq-tesik» qyryq jamau poligon qúrylysynyng eldi-mekennen әketiluin jәne halyq pikiri eskerilmey belden basatyn bolsa, aimaqtaghy әleumettik-qoghamdyq ahualdy ushyqtyrushy basty faktor jobany iske asyrushy bolatynyn aityp, múnan tuyndaytyn barlyq jauapkershilikti solargha jýkteytinin de eskertude. Búghan qosa qarausyz qalghan únghymalardan múnay qaldyghynyng aghuy da әr jerden oryn alyp otyrghany jasyryn emes. Óz kezeginde – әdilet, adaldyq, kisilik turaly úghymdar ayaq-asty etip, halyq sózin sóileydi degen jergilikti «ókiletti biylik» halyqtyq mәselede ózderining beyjaylyghymen sol dertting «taratushysyna», «jebeushisine»  ainalghandaryn, osynday zansyz salynghan poligondar esebinen ainala qazaq auyly tozyp, el iyesi, jer iyesi jalpy júrttyng túrmys-ahualy kýn ozghan sayyn tómendep, ainala maldarynyng qyrylyp jatqanynyn da aituda.

Qúrmetti B.Mashbekúly! QR Energetika Ministri bizge bergen jauabynda: «Oblys kóleminde múnayqúramdas qaldyqtardy ornalastyru men zalalsyzdandyru nysandaryna jer bólu qajettiligi joqtyghyn» aityp otyr (Shyghys 01-05-6/1297 K; 15.05.2015). Jerdi menshikteu mәselesi ózekti bolyp otyrghan tústa búl jaghday kim-kimdi de bey-jay qaldyrmasy anyq: «Poligon jobalanghan jer asty kózinen suyn iship otyrmyz, búl jerge bizding malymyz jayylady. Al mal auyryp qalsa nemese ulanyp ólse, oghan kim jauap beredi? Jerdi býldirip ketkender halyqty oilamaydy, qaltasyn oilaydy. Jerimizdi lastamaqshy «Eko Oil Treyd» JShS–i mekemeci nege jauapkershilikke tartylmaydy?», – deydi jergilikti túrghyndar.  Bizdinshe, basym halyq qoldamasa búl joba toqtauy tiyis, sebebi zang solay deydi. Kópshilik poligon qúrylysynyng jýrgizilmeytine senip, ózinizge ýmit artady.

N.Qoshamanúly – dәriger,

«Yadrolyq apatqa qarsy Halyqaralyq

Nevada-Semey qozghalysy»-nyng eksperttik jәne

oblystyq Jer Kodeksine qatysty qúrylghan

«Ýsh jaqty» komissiyasynyng mýshesi.

21.12.2016.

*Su qoymasy: «Noghayty – Jamansor auyz su tasymaldau óndiristik mekemesine» qaraydy. Noghayty – Jamansor auyz su tasymaldau óndiristik mekemesi 1973 jyly iske qosylyp, osy kezenge deyin júmys jasap keledi. Mekeme, Batys Qazaqstan temir jolynyng VODCh-4 bólimshesi retinde Noghayty territroiyasyndaghy «Qyrdasyn» manynan shyghatyn, skvajinadaghy jer asty túshy suyn paydalanyp keledi. 1994 jylghy mәlimet

Abai.kz