«كەرەك ينفو»، «اقتوبە تايمس» گازەتتەرىندە  جاريالانعان №48. 08.12.2016 ج. «بايعانين اۋدانىندا مۇناي قالدىقتارىنىڭ كەسىرىنەن مال قىرىلىپ جاتىر» ماقالاسىنا وراي.

قۇرمەتتى ب.ماشبەكۇلى! جاقىندا سەنات ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2016 جىلعى 18 تامىزداعى جارلىعىن ورىنداۋ ءۇشىن جەر زاڭناماسىنا ۇسىنىلعان وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى ماقۇلدادى  (Tengrinews.kz.). «اتالعان زاڭ جوباسىن ەلباسىنىڭ ءوزى ازىرلەدى»، – دەدى ۆيتسە-پرەمەر. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر كودەكسىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» 2015 جىلعى 2 قاراشاداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ نورمالارىنا جاريالانعان موراتوري مەرزىمىن 2021 جىلعى 31 جەلتوقسانعا دەيىن ۇزارتىلعانى بەلگىلى.

قازىرگى تاڭدا ۇكىمەت تاراپىنان اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ ساپالى جاعدايى، ولاردىڭ پايدالانىلۋى، مەنشىك يەلەلەرى مەن جەر پايدالانۋشىلار تۋرالى مالىمەتتەر بازاسىن قۇرۋعا باعىتتالعان رەۆيزيا جانە توپىراقتىق، گەوبوتانيكالىق زەرتتەۋ، ونىڭ كاداسترلىق قۇنىن انىقتاۋدى قامتيتىن جۇمىستار جۇرگىزۋ جوسپارلانىپ جاتىر. سونداي-اق، زاڭ جوباسى مەملەكەت مەنشىگىندەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى بەرۋگە بايلانىستى ماسەلەلەردى زاڭنامالىق تۇرعىدا رەتتەۋدى قولعا الدى. ايتا كەتەيىك، موراتوري نورمالارى اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا  بەرىلگەن جەرلەردىڭ بارلىعىنا دا قاتىستى. ياعني، اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەر زاڭدا كورسەتىلگەندەي پوليگوندارعا بەرىلمەۋى تيىستىگى دە قارالعان.

جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى ارقىلى حالىققا جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ماسەلەلەردى ءوز بەتىمەن جانە جاۋاپكەرشىلىكپەن شەشۋىنە ارالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرىلىپ وتىر. زاڭدا جەرگىلىكتى حالىق ءتيىستى اكىمشىلىك-ءبولىنىستىڭ اۋماعىندا تابىس كوزى بولىپ تابىلاتىن جەردىڭ مەنشىك يەسى بولىپ تابىلاتىنى، دەمەك تۇرعىندار ءوز اۋىلىندا، كەنتىندە جوسپارالانىپ جاتقان كەز كەلگەن ىسكە ارالاسۋى ءتيىس. زاڭدا حالىق ەكولوگيالىق، دەموگرافيالىق جانە وزگە دە زارداپتارعا اپارۋى ابدەن مۇمكىن، اۋماق حالقىنىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن كەز-كەلگەن كەشەن قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ، ونىڭ تابيعي رەسۋرستارىن، تابيعاتىن ءبۇلدىرۋ تەك قانا حالىقتىڭ كەلىسىمىمەن عانا شەشىلەتىندىگى كورسەتىلگەن.

سويتە تۇرا، قازىرگى كەزدە «ەكو ويل ترەيد» جشس-ءى نوعايتى اۋىلىنان 19 شاقىرىم جەردەگى «جەر استى سۋ قويماسىنىڭ» تەرريتورياسىنان مۇناي قالدىقتارىن وڭدەپ جانە زالالسىزداندىراتىن پوليگون قۇرىلىسىن جوسپارلاپ جاتىر. پوليگوننىڭ جالپى اۋدانى – 5 گا، جوبالانىپ جاتقان جەر تەلىمىنىڭ جالپى اۋدانى – 3 گا، بۇرعىلاۋ قالدىقتارىنىڭ فراكتسيالارىنىڭ سۇيىق ەرتىندىلەرىن قابىلداۋعا ارنالعان قارتا اۋماعى – 1600 كۆ. م. سۇيىق مۇناي قالدىقتارىن قابىلداۋعا ارنالعان كارتا اۋدانى – 400 كۆ. م. ارقايسىسىنىڭ سىيىمدىلىعى – 4400 كۋب.م. ولار حالىقتىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان وسىنداي پوليگون قۇرىلىسىن ىسكە اسىرماقشى. ال، بۇل تەرريتوريا استىندا «الىپ تۇششى سۋ قويماسى» ورنالاسقان.

سۋ قويماسى: «نوعايتى – جامانسور اۋىز سۋ تاسىمالداۋ وندىرىستىك مەكەمەسىنە» قارايدى. نوعايتى – جامانسور اۋىز سۋ تاسىمالداۋ وندىرىستىك مەكەمەسى 1973 جىلى ىسكە قوسىلىپ، وسى كەزەڭگە دەيىن جۇمىس جاساپ كەلەدى. مەكەمە، باتىس قازاقستان تەمىر جولىنىڭ ۆودچ-4 بولىمشەسى رەتىندە نوعايتى تەرريتروياسىنداعى «قىرداسىن» ماڭىنان شىعاتىن، سكۆاجيناداعى جەر استى تۇششى سۋىن پايدالانىپ كەلەدى. 1994 جىلعى مالىمەت بويىنشا سۋ جەلىسىنىڭ ۇزىندىعى 168 كم. بۇگىنگى تاڭدا مەكەمە تاۋىلىگىنە 6 سكۆاجينا 2000-3000 كۋب. مەتر سۋدى نوعايتىدان كورشى اتىراۋ وبلىسىنىڭ ساعىز، مۇقىر، جانتەرەك، جامانسور ەلدى-مەكەندەرىنە جانە سول وڭىردە ورنالاسقان باسقا دا جەكە شارۋاشىلىقتارىنا، سونداي-اق نود-4; 265; 279; 333; 377 بەكەتتەرىندەگى حالىققا جەتكىزىپ وتىر. قازىرگى كەزدە بۇل سۋ تاسىمالداۋ كەشەنى اۋىلدىڭ ينفراقۇرىلىمدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ونىڭ الەۋمەتتىك ومىرىنە پايداسىن تيگىزىپ 10 ادامدى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ءوندىرىستى مەكەمەگە اينالىپ وتىر. 

اۋىل وكىلدەرىنە ءسوز بەرەلىك.

1970 جىلداردان بەرى نوعايتى اۋىلىندا تۇراتىن زەينەتكەر ءزالجان سۇيەۋوۆ تە ەكولوگتاردىڭ سوزىنە سەنبەيدى. 

- مۇنايدىڭ قالدىقتارىن وڭدەيتىن پوليگون سالىنباق. وعان مەن ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن. ويتكەنى جوبالاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، جەردىڭ بەتىنە پوليەتيلەن توسەلەدى. ءبىراز ۋاقىت جەردە جاتقان مۇناي قالدىقتارى كەيىن اسپانعا وزدىگىمەن ۇشىپ كەتەدى ەكەن. پوليەتيلەننىڭ ورنىنا تەمىر نەگە توسەلمەيدى؟ حالىققا وتىرىك ايتىپ الدايدى، - دەيدى ول. 

40 جىل بويى سۋ بوگەتىندە جۇمىس ىستەگەن ءزالجان سۇيەۋوۆتىڭ ايتۋىنشا، نوعايتىنىڭ استىندا تۇششى سۋدىڭ ءىرى قورى بار. 

- ويىل ويپاتى 80-90 شاقىرىم اۋماقتى الادى. ياعني وسى جەردىڭ بارلىعى ءىرى سۋ قويماسى دەگەن ءسوز. ال قازىر نوعايتى اۋىلىنان 19 شاقىرىم جەرگە پوليگون سالايىن دەپ جاتىر. ۇڭعىما سۋ قويماسىنان 7-8 قاشىق-تىقتا جاتسا دا، ول توعانعا كەرى ىقپال ەتەدى. سۋدىڭ قۇرامىن بۇزادى. حالىققا وتىرىك ايتىپ الدايدى. بۇل بۇكىل حالىققا جاسالىپ وتىرعان قاستاندىق دەپ ويلايمىن، - دەيدى اقساقال. 

سۋ بوگەتىنىڭ بريگاديرى قالجان بەكبولات تا پوليگون سالۋعا نارازى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازىر سۋ تازا. الايدا پوليگون سالىنسا، تۇششى سۋدىڭ لاستانۋى ابدەن مۇمكىن. 

- بۇل نىسان 1975 جىلدان بەرى سۋ ايداپ تۇر. 10 مىڭ حالقى بار اتىراۋ وبلىسىنىڭ ساعىز اۋىلىن سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. تۇشى سۋدى مۇقىر اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى دا ءىشىپ وتىر. بوگەتتەن نوعايتى اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى دا سۋ الادى. سۋدىڭ تازالىعىن جۇرتتىڭ ءبارى ماقتايدى. پوليگون سالۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن. ويتكەنى جەردىڭ استىنان سۋ الىپ وتىرمىز. لاس قالدىقتاردى جەرگە توككەسىن، ول سۋعا بارىپ سىڭەدى، - دەيدى مامان. 

نوعايتى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ءارى كاسىپكەرى ايقان بوراشەۆ تا پوليگوننىڭ قۇرىلىسىنا قارسى. ول پوليگون تۋرالى حاباردى “كەرەك.INFO” تىلشىسىنەن العاش ەستىپ وتىرعانىن ايتتى. ياعني تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى پوليگوننىڭ سالىناتىندىعى تۋرالى مۇلدەم ەستىمەگەن. 

- اۋىل تۇرعىندارىنىڭ اتىنان بۇعان قارسىلىق بىلدىرەمىز. سەبەبى بۇل جەردە مال جايىلادى. جەر استىنان شىعىپ جاتقان سۋ اتىراۋ وبلىسىنا دەيىن تارالادى. قازىر مالدان باسقا قولىمىزدا ەشتەڭە جوق. مال باعۋمەن كۇن كورىپ وتىرمىز. پوليگونعا قاتىستى جيىنعا مەنى ەشكىم شاقىرعان جوق. پوليگون سالىپ، اينالامىزدى ۋلاي بەرە مە؟ اقشا جينايتىن جينالىس بولسا، بىزدەردى شاقىرادى. ال وسىنداي ماڭىزدى جينالىس تۋرالى حابارلامايدى، - دەيدى جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنە نارازى كاسىپكەر («كەرەك ينفو» گازەتى، №48. 08.12.2016 ج). 

پوليگون قۇرىلىسىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ نوعايتى، ەبەيتى، ايرىق، قوپا اۋىلدارى حالقى قول جينادى. بۇل جەرلەر ءوڭىر حالقىنىڭ «مال جايىلىمى»، جەرنىڭ استى بولسا تۇتىنىپ وتىرعان «اۋىز سۋ» كوزى. ءوز جەرىندە ءجۇرىپ، بىرەۋدىڭ وتىنا جىلىنعانداي كۇي كەشىپ، قۇزىرلى ورگاندارعا ىقپال ەتەردەي سوزىندە دە، ىسىندە دە پارمەنىنىڭ جوقتىعى اۋىل حالقىن اشىندىرۋدا. تالاپقا سايكەس كەلمەيتىن «اشىق-تەسىك» قىرىق جاماۋ پوليگون قۇرىلىسىنىڭ ەلدى-مەكەننەن اكەتىلۋىن جانە حالىق پىكىرى ەسكەرىلمەي بەلدەن باساتىن بولسا، ايماقتاعى الەۋمەتتىك-قوعامدىق احۋالدى ۋشىقتىرۋشى باستى فاكتور جوبانى ىسكە اسىرۋشى بولاتىنىن ايتىپ، مۇنان تۋىندايتىن بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى سولارعا جۇكتەيتىنىن دە ەسكەرتۋدە. بۇعان قوسا قاراۋسىز قالعان ۇڭعىمالاردان مۇناي قالدىعىنىڭ اعۋى دا ءار جەردەن ورىن الىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ءوز كەزەگىندە – ادىلەت، ادالدىق، كىسىلىك تۋرالى ۇعىمدار اياق-استى ەتىپ، حالىق ءسوزىن سويلەيدى دەگەن جەرگىلىكتى «وكىلەتتى بيلىك» حالىقتىق ماسەلەدە وزدەرىنىڭ بەيجايلىعىمەن سول دەرتتىڭ «تاراتۋشىسىنا»، «جەبەۋشىسىنە»  اينالعاندارىن، وسىنداي زاڭسىز سالىنعان پوليگوندار ەسەبىنەن اينالا قازاق اۋىلى توزىپ، ەل يەسى، جەر يەسى جالپى جۇرتتىڭ تۇرمىس-احۋالى كۇن وزعان سايىن تومەندەپ، اينالا مالدارىنىڭ قىرىلىپ جاتقانىنىن دا ايتۋدا.

قۇرمەتتى ب.ماشبەكۇلى! قر ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بىزگە بەرگەن جاۋابىندا: «وبلىس كولەمىندە مۇنايقۇرامداس قالدىقتاردى ورنالاستىرۋ مەن زالالسىزداندىرۋ نىساندارىنا جەر ءبولۋ قاجەتتىلىگى جوقتىعىن» ايتىپ وتىر (شىعىس 01-05-6/1297 ك; 15.05.2015). جەردى مەنشىكتەۋ ماسەلەسى وزەكتى بولىپ وتىرعان تۇستا بۇل جاعداي كىم-كىمدى دە بەي-جاي قالدىرماسى انىق: «پوليگون جوبالانعان جەر استى كوزىنەن سۋىن ءىشىپ وتىرمىز، بۇل جەرگە ءبىزدىڭ مالىمىز جايىلادى. ال مال اۋىرىپ قالسا نەمەسە ۋلانىپ ولسە، وعان كىم جاۋاپ بەرەدى؟ جەردى ءبۇلدىرىپ كەتكەندەر حالىقتى ويلامايدى، قالتاسىن ويلايدى. جەرىمىزدى لاستاماقشى «ەكو ويل ترەيد» ءجشس–ى مەكەمەcى نەگە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى؟»، – دەيدى جەرگىلىكتى تۇرعىندار.  بىزدىڭشە، باسىم حالىق قولداماسا بۇل جوبا توقتاۋى ءتيىس، سەبەبى زاڭ سولاي دەيدى. كوپشىلىك پوليگون قۇرىلىسىنىڭ جۇرگىزىلمەيتىنە سەنىپ، وزىڭىزگە ءۇمىت ارتادى.

ن.قوشامانۇلى – دارىگەر،

«يادرولىق اپاتقا قارسى حالىقارالىق

نەۆادا-سەمەي قوزعالىسى»-نىڭ ەكسپەرتتىك جانە

وبلىستىق جەر كودەكسىنە قاتىستى قۇرىلعان

ء«ۇش جاقتى» كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى.

21.12.2016.

*سۋ قويماسى: «نوعايتى – جامانسور اۋىز سۋ تاسىمالداۋ وندىرىستىك مەكەمەسىنە» قارايدى. نوعايتى – جامانسور اۋىز سۋ تاسىمالداۋ وندىرىستىك مەكەمەسى 1973 جىلى ىسكە قوسىلىپ، وسى كەزەڭگە دەيىن جۇمىس جاساپ كەلەدى. مەكەمە، باتىس قازاقستان تەمىر جولىنىڭ ۆودچ-4 بولىمشەسى رەتىندە نوعايتى تەرريتروياسىنداعى «قىرداسىن» ماڭىنان شىعاتىن، سكۆاجيناداعى جەر استى تۇششى سۋىن پايدالانىپ كەلەدى. 1994 جىلعى مالىمەت

Abai.kz