MALKIShIY

(angeme)

Al otuzdan ashkan ózý kurduulardan ech dele aiyrmalanbagan kóptýn biri, óný dele jugumsuz, pakene boyluu, arykchyray erkek sórói. Ýndóbóy dulduyp, bashyn jerge salyp ózý menen ózý jýró beret. Ech kim menen ishy jok. Meyly atasyby, koshuna, kurbularyby - aga baary biyr. Ech kimin kóchódógý choochun, beytaanyshtardan jakyn sanabayt. Ózýnón bashka adamdar barby, jokpu, ólýp ataby, jer astyn-ýstýn týshýp kyyamat kayym keldiby - baary bir ten. Biyróógó boor tartyp, je jakyn sanap iyilip koyboyt. Ózý bolso boldu. Jarytyp dele oilonboyt, meesy bosh, kóndói. Chóntók telefonunun je pleerinin saygychyn kulagyna sayyp alat da, kerelden kechke, kóchódóbý, jumushunda je ýiýndó bolsun, jadagalsa jatkanda da anysyn albayt. Yzy-chuulu, tajatma, chet eldin muzykasy kulagynda janyrgany janyrgan. Alardyn emne tuuraluu zar kakshap yrdap jatkanyn dele týshýnbóit, týshýngýsý da kelbeyt, tilin bilbese baleeny týshýnmók ele. Tek, kulagy bosh bolboy, bir nerseny ugup tursa  boldu. Ansyz ózýn ech elestete albayt. Tim ele ashyngan bangichiydey. Buzulup, andan saalga ajyrady degichekty jindy bolup ketet, kaysalaktap, jindeniyp, kuturmasy karmap kalat. Mynday kóndóy mee, kishy sóróilór kiyinky kezdery kóbóidý. Kóchódó, okuu jaylarda, avtodo turgay ókmót, parlamentke cheyin jayylyp ketishti. Kenedey bir akyl juguzayyn dep akyl-nasaat sóz ugup, kiytep okup koiyshpayt alar. Sivilizasiya menen tehnikanyn teskery baratyshynan jaralyp kalgan mutanttarby, je být dýinógó jayylyp ketken kompiuter jelesinin chymyn-tutkunubu, mynday, adamdyk kasiyetten kurujalak, bash terisy teskery kaptalgan zombi-arbak kishiylerdin bargan sayyn sany artyp barat. Ilimiy tilde kompiuterdik tehnikanyn kulu dep jýrýshót alardy. Oshol tak kórýnót.

Bu, bir nerse menen alpurushkansygan Marlendin jarytkan ishy dele jok. Suragandarga tehnikmin dep koyot. Baleenin tehnigibi. Tee, mektepty eldiyr-seldir býtkónýndón bery ezely kiytep karmagan jok, atasy jetelep bargan “paliytehke” ótpóy kalyp, ýiýnýn janyndagy elektr tarmagynyn rayonduk mekemesinde montyordun jardamchysy bolup jýrdý eki-ých jylday. Bolgon bilimy oshol. Andan kaalgasynda ilinip turgan jaryyany kóró kalyp oblasttyk teatrda jaryk-tehniginin  jardamchysy bolup algan. Janga tynch. Bary-jogung menen ech kimdin ancheyin ishy jok. Aga oshol ele kerek. Kim biyróó any jemelep, akyl-kenesh aityp, majburlabasa bolgonu. Teatrda kaysyl bir oindar koilganda sahnaga ardemelerdy tashyshyp, koyshup, ustaty jumshagan jakka baryp, aitkanyn kyng debey atkaryp koyot. Tehniktin zaryl ishy chygyp, je “bashy ooruppu” al yraa kórsó oyn jýrýp jatkanda jarykty ulam almashtyryp koyp kýn ótkórót. Bolgonu oshol. Aga ishtin yraa kórýlbógóný – sahnadagy oindun maanisiyne jaryktyn týsý shaykesh kelebi, okuyaga, kaarmandardyn obrazyna koshumcha bolobu, bolboybu, jarykty kaalagan uchurunda sharaktatyp týsýn almashtyryp koyo bergeniynen ulam. Kulagynda óz kusamaty janyryp jatsa onndun maaniy-manyzyn kantip uksun. Ishy emne. Oshondon ulam aila ketkende gana aga kayrylyshpasa, anyn zyyandan bashka paydasy jok.

Atasy emgek sinirgen geolog, ishbilgi, kesipteshtery arasynda kadyr-barktuu adam. Tee, sekseninchy jyldyn bashynda být dýinógó kommunizmdy ornotuu iydeologiyasyna jandiliynen berilgen al, tunguch balaluu bolgondo Marks menen Lenindey akylman, jardy-jalchylarga kýiýmdýý adam bolsun degen tiylek menen ekóónýn atynan Marlen atagan bolchu. Jalgyz balasynyn emy mintiyp, jan-jýrógýndó nypym otu jok, elge jat, tirýý ólýk bolup kalat dep týk oilogon emes. Es tartkanynan ele kópchýlýktón obocholonup, bólmósýndó kerelden kechke televizor tiktep jata bereeriynen any buiyrsa chygarmachyl adam bolot go dep kónýl jootkotkon. Týgólbay je Aytmatovdoy chygaan  jazuuchu, Alykulday akyn, je Muratbek Ryskulovdoy teatrdyn, ne Bolot Beyshenaliyev, Sýimónkul Chokmorovdoy kinonun ataktuu artisti, Aytiyevdey sýrótchý bolup ketse jamanby. Anday bolso ele jyrgatpadyby. Jok, al ýmýtý aktalbady. Balasynyn jalang chet eldik muzyka, shou teleberýýlórýn gana kórórýn baykap, kabatyr tartyp, kyrgyzchalardy kórýp, óz elinin tiliyn, saltyn biliyp, jakyndasang bolo dep kórdý ele uulu:

- Na chyort ony mne nujny, ety barany...- dep salsa bolobu! Mynday týrkóilýktón kany kaynap, tuttugup, elsiz ech bir adam bolboosun, kiyin jalgyz kalyp, jolbun ittey kangyp, elden chygaryn, adam balasy ýchýn andan ashkan tragediya joktugun zar kakshady ele, kulak kagyp da koybodu uulu. Kiyin dele oshol, akyl-nasaatyn ech juutpady. Bashka baldarchylap mektepte, kiyin es tartkanynda dele birdiy-jarym tentush da kýtpódý, kyz jandagandy koy, ushul jashyna cheyin bir da bir urgaachy attuu menen ymalashyp, sýilóshkónýn kórgón jok. Birin da janyna juutpady. Erkektik kasiyetiynen ajyrap kalganby dep da shekshiyp, korkup ketet keede. Emy torpoktoy nemeden any kantip suramak. Suragan menen aitmak bele bu deydi. Oozundu oshtu karata oroylonoru turgan iysh. Balkim ushintsem kichiyne bolso da oilonor degen ýmýt menen eneng da zarlap jýrýp armanda ketti, men mintip oorukchan bolup, ertelep “pensiya-svalkaga” chygyp kaldym, kórórýmón kórým jakyn, kelin alyp keliyp, jok degende meny neberelýý kylsang bolo, eldin baldarynday dep da kórdý ele:

- Zachem ploditi smertnyh? Vedi ony vsyo ravno pomrut!- dep, ooz achyrgan. Ey, kelesoo, balaluu boluu degen – tukum ulantuu, jany adamdy jaratuu.  Jashoonun myizamy oshondoy, ulanyp turushu kerek. Bizdin ata-babalarybyzdyn, meniyn, ózýndýn tukumung ýzýlýp kalbayby! Jer ýstýndó tukum kaltyruu ar bir adamdyn, erkek bolobu, ayalby – baarynyn mildetiy... dep kýiýngóngó da moip koygon jok. Kolun shiltedy da, tultuya korkutup, eshikty kars jaap kete berdi. Bir ózýnýký tuura aga. Oshonu menen atalyk armany dagy da yrbap, kýibógón jery kýl bolup, ýmýtsýz kala berdi. Kiyin taaliym-tarbiya sózýn da aitpay kaldy. Ukpasa emne, ushuga kor bolgon kayran sóz! Tukumu kurut bolot eken! Kaydan, kantip ushunday mal bolup kaldy balasy? Ooba, mal. Anyn basyp-turup jýrgóný ele bolboso, akyl-oy  buyrbagan aidatma maldan emne aiyrmasy bar. Ech kanday. Bul, kert bashynan bashkany oilobogon, biyróógó ech kýiýmý jok, baaryga kaydyger, kursagy eptep  toygonuna shýgýrchýlýk kylyp, kýn ótkórýp, emnege jashap jýrgónýn, ertege kanday ómýr kechiyreriyn, adamzaty, dýinóný koy, óz ely menen ech ishy jok, kelecheksiyz... nemenin maldan emne aiyrmasy bar? Tobo, ushunday da makoo, kórpende bolobu? Al kantip ushunday tong akyl, janotsuz bolup kaydan chykty?

Balasy balakat kezinde aptalap, ailap ketken geologduk kesiby kaskak boldu beken? Anda dele aga dayym ashygyp, kórgón kýný, algan tarbiyasy kantip jatty eken dep sanaa tartyp, ashygyp kelchý ele go. Kýn sanap turchu emes bele, balama eptep tezireek jetsem eken dep. Jakshy ele bala bakchasyna, mektebiyne cheyin kattap, akyl-nasaatyn aitchu ele go? Je ayaly Sakishten kettibi? Al dele ýstýnó ýirýlýp týshýp, kózgó basar jalgyz balam dep, meerotun tógýp turchu ele go. Al da ketty baykush, kyrkka jetpey armandap. Tukumunan tura al, akkan degen oorusu. Kanchalyk jandalbas kylyp, darylangany menen kýndón kýngó sýldórý kachyp, kóz kórýnóó solup, kózýn jaldyratkan boydon ýzýlýp kete berdi. Oshondo da alsyz koldoru menen balasyn booruna ysyk  kysyp, moynunan, kejiygesiynen shuuldata jyttagylap, kan-janynan jaralgan jaldyzyn kyiyp kete albay, katuu kyinaldy, yramatylyk. Oshol balasynyn barmany shu. Any ashkere erkeletip alyshkanby? Kim bilsiyn. Dymagy da, meesinde mydyry da jok balasynyn azyrky mal abalyn Sakishtin kórbóy kalgany yras bolgon eken. Jýrógý jarylbasa da mee kaygy bolup ótmógý turuluu ele anyn. Enege balasynyn bashsyzdygyn kórýýdón ashkan azap barby! Balkim kelechegiyne, ishiynen óskónýnó kerek bolot dep balasyn oruscha bakchaga, oruscha mektepke berishkeninde bolso kerek bu, buzuktun bashy. Al kyinalbasyn dep ýiýndó da oruscha sýilóshýp... dilin jat kylyp alyshkan okshoboybu, óz eliynen. 

Býgýn da Marlen ishinde ilmeyiyp, kórýngóndý kólókódóy eerchiyp, kolgabysh kylyp jýrgón. Kulagynda bayagy telefonunun saygychy. Bir kezde anysyn biyróó julup alganda jalgyz baktysynan ajyrap  kalganday jany kashayyp, jep jiyberchýdóy jalt karasa mandayynda derektiry turuptur.

- Oi, degy ushunundu azga bolso da kulagyndan alyp, telefonundu karap konp turbaysynby, yya?! Janatan bery koshunalaryng saga kayra-kayra chalyp ala albay jatyshat. Men da...- dep, opuldap aldy da kayra tez ele negedir any ayaluu karap, bashtagysynday kaaryp-kuurup kubalap jiybergen jok.- Mariysh, kelchy beriy,- dep jumshak sýilóp, jenden tartyp, karuudan ala jeteley chetke chygaryp,- Sen emy jash bala emessiyn... Kayrat kylgyn, kudaydyn jazgany eken, atang kaytysh bolup kalyptyr, sen albay koygonundan ulam koshunalaryng maga chalyshty,- dedy jumshak.- Bar, ýiýnó bara bergiyn.

Marlen anyn aitkan sózdórýnýn maanisin jetik týshýngón jok. Kaytysh degen sózdý murda ugup-bilbese sóz tórkýnýn kaydan bilmek. Birok, chonunun aitkanyn atkarmakka gana ýiýnó ilkiy jónódý. Anan emne kylmak. Bashtygynyn sózýn eky kylbay atkaruu kerek da.

Marlen atasy ekóó besh kabattuu “hrushyovkanyn” ekinchy kabatynda turushchu. Al, eky bólmólýý batirdy atasyna jash adiys, jany ýilóngón jubaylar katary tee, altymyshynchy jyldary ishiynen berishken. Alardyn bolgon mýlký ushul bolchu. Ýiýnýn eshigy aldynda topurashkan joon top adamdardy kórgóný menen ech tanazar algan jok. Koshunalary eken, choochundary da jýrót. Eki-ýchtón toptoshup turgan alar Marlen jakyndap kelgende aga japyrt tigilishiyp, jol boshoto berishti. Al, ýndóbóy ýnkýiýp ýiýnó kótórýldý. Bulardyn ech kimy menen ech kachan salamdashyp, sýilóshchý emes. Bu jolu da oshentti. Óndórý jyluu, beytaanysh koshuna ayal-kesekter da tepkichke topurap turup alyshyptyr. Alar menen ishy emne.  

Batirinin eshigy achyk eken. Jardanyp turushkan kishiylerdy aralay ótýp ichkery kirse divanda esky odealyn jamynyp jatkan atasyn ých-tórt erkek tegerektep alyshyptyr. Orundukta oturup, soldoyp turushkan - baarynyn sabyry suz. Atasyna kelishse kerek, oorup jatpady bele. Marlen alardy aralap ótýp óz bólmósýnó kirip ketti. Kulagynda muzykasy janyryp tigiylerdin kýbýr-shybyryn ukkan-netken jok. Al, kóngón adatyncha televizordu kýigýzdý da, kerebetiyne chalkasynyn jata ketti. Oshondo gana al ishiyne ketip jatkanynda atasynyn alsyz:

- Mariysh, býgýn negedir jýrógým katuu lakyldap jatat. Skoryy chakyryp koychu,- degeny eske týshtý.

E-ey, ushintip ele ekiylene beresing degen kyyazda al atasyn jaktyrbay:

- Edinisam jok,- dep kýnk etken. Atasy aga elýý somduk sunup:

- Ýidón chygaryng menen daroo chakyrchy skoryidy, tezireek. Unutup kalbagyn dagy...- degen entigiyp. Al ótýnýchý takyr esiynen chygyp ketken tura. Meyli, erteng dele chalyp koyot skoryiyna. Kuday almak bele...

Bir maalda kýbýr-shybyr kýchóp, kimdir biyróó ýnýldóp yilaganday boldu. Anan eshik shart achylyp:

- Ome-ey ai, bul akmaktyn jatkanyn kara! Oi, tur!- degen betmandaydagy koshuna, chynalgan chanachtay semiz Ermek kajylday kirip kelip karysynan bulka tartty,- Ek, tashtachy degy ushunundu!- dep kulagyndagy saygychyn julup alyp yrgytyp jiyberdiy.

- Ty shto?- Marlendin kuykasy kurushup, mushtasha ketchýdóy tura kaldy,- Chyo tebe nado?..

Ermektin oozunan sóz týshýp, karakók tarta jarylyp ketchýdóy tuttugup, saalga kózýn alayta ýný buulup kaldy da:

- Ey, suvoluch! IYt! Atang ólýp kaldy! Tvoy ates umer, panimaeshi?!- dep, tiginin akylyna jetpey jataby, týshýnsýn degendey oruschaga chala sýilóp jarylyp kettiy.

Marlendin oinun baary alyp yrgytylgan saygychta bolup, kantip any teziynen ala koiyp kayra kulagyna sayyp aluunun araketinde bolchu. Tiginin kaskagyna jany chyga kashayyp turgan.

- Nu y shto umer?!.- dedy al kózýn akshyityp Ermekke.- Ya shtoly vinovat v etom?..

Ermek, anyn artynan balasyna kayrat aitaly dep bashbagyshkan koshunalary emne desherin bilbey ýnsýz melteyiyp, del bolup kalyshty. Marlendin kylygy alardyn akylyna syibay turgan bolchu. “Tobo! Ushunday da makoo, meres bala bolobu?!”- degen achuu oy baarynyn dilinde myktay kadalyp, airan tang kalyp turushtu.

- Óldý... óldý... nu y shto? Men emne kylayyn?..- Marlen ýtýróndóp, tigiyler týshýnsýn degendey kyrgyzcha chalyp bulduruktap, saygychyn jerden alyp kulagyna saydy.

- Oi, bu... Tý-ý-ý ata! Akmak turbayby anyk!- adatyncha algach Ermek kýiýp kettiy.- Ey, men saga atang ólýp kaldy dep jatam. Panimaeshi ty eto? Ates umer! Ólýk kamylgasyn kórbóisýnbý! Kómbóisýnbý atandy!

- Chyo? Kak? Obyazyatelino men shtoli, kómót?- Marlendin jany da kashaydy. Anyn beygam jashoosun, tynchyn buzup jatyshsa kantip jindenbesiyn.- Vse nabrosilisi na menya, blya... kak sobakiy...

Konshulardyn da chydamy týgónýp ketty belem, Ermektin artyndagy murutchan, jashyragy julunup kelip jatmakkaby, je olturmakkaby kerebetiyne burula bergen Marlendy artynan jelkege bir chapty:

- Kim blyadi saga, yya? Atandy kómólý dep saga jan tartyp kelgen bizbi? Akmak!

Marlen koldoru menen bashyn kata oltura kaldy da.

- U-uu, sukiy...- dep, ylaajysy týgónó yzaluu ýnýldóp yilap jiyberdiy.

Al atasynan airylganyna emes, alsyzdygynan, mynday korduktu ómýrýndó birinchy jolu kórýp jatkanynan jany achynyp ketti. Aga ushuncha jashka kelgeny ech kimdin kolu turgay, sózý tiygen emes bolchu. Katuu shapalak tiygen kejiygesy ayabay achyshyp, kózýnón ot chagylysha týshkón ele.

- Ay, koy, boldu. Jón! Akmakka teneliyp... Myndan payda jok eken. Takyr ele mal bolup kalgan turbayby. Arbak ýchýn ózýbýz yrasmibizdy jasaylyk,- degen Ermek menen dagy biyróó ortogo týshó kalyp, yzyrynyp jatkan tiginy artka iyteriyp, baaryn syrtka chygaryp kettiy.- Jakshy kishy ele baykush... atasyn tartpay kalgan turbayby bu makuluk... mal!

- Ói, anan ushunuku jakshyby?!. Ayap kelsek, kayra bizdy tildep...

- Tobo! Ushunday da bolot eken ee...

- Kyrgyz bolboy kalgan turbayby!

- IYt!..

- Mankurt!

- Mynday balanyn barynan jogu...

Koburanyp, jany keyiygen kópchýlýk topuray chygyp ketken song jany sep ala týshkón Marlen achyshkan jelkesin kashygylap bir azga turdu da, jany jay ala kayradan kerebetiyne sulay jata kettiy.

El degen el emespi. Koshunalar týp kótórýló kolunan kelgeniyne churkap, jayyn kazdyryp, akcha chogultup... markumdu ertesy ele eptep kóómp koyshtu. Anygyn kim bilsiyn, baldar ýiýndó ósýp, tuugandaryn taanybay kalganby, je alardy tabuuga niyetteniyp,  chygyngan emespi, markumdun jakyn-tuugandarynan bir da biry kelishken jok. Uulunun kylygyn ugushkan kópchýlýk any estep, janazasyna turguzup, topurak salganga da chakyryp koishpady. Kórgón-ukkandardyn baary andan týnýlýp kalyshkan boluchu. Anday malkishy arbaktan ailanyp ketsin dep jerip koishtu.

Atasy kaza bolgondun ertesy ele Marlen kýndógýsýndóy tang erte, markumdun sóógý chyga elekte ele ishiyne ketip kalgan. Any kórgón ishindegiyler  jetkizishkenbi, derektiry daroo kabiynetiyne chakyryp alyp:

- Marlen, emy boloru boldu, beliyndy bekem buugun. Balkim akchadan kyinalyp turgandyrsyn. IYe, saga oor boldu. Me, teatrda ishtegenderdin atynan saga jardamybyz bolsun,- dep, koluna konvert karmatty.- Bar, bara goy, atandy jayyna tapshyr...

Syrtka chygyp, eptep tamagyn jasap koychu atasynyn joktugunan ulam kecheeten bery naar albay, kursagy kantaryla achyp turgan ele, jakynky ashkanaga ashyga jónódý. Joldo baratyp derektir bergen konvertty achsa, bir top kók, sary akchalar bar eken, kubanyp ketti. “Buirsa bir topko cheyin ach kalbayt ekemiyn, atasy ólgón jakshy bolot turbayby” dep oilop koydu...       

Abai.kz