TÁUELSIZDIKTI QAYTSEK SAQTAP QALAMYZ?
Respublikalyq "Ayqyn" gazetining songhy sandarynda Qazaqstan Respublikasynyn bilim beru isining ýzdigi, Y.Altynsarin belgisining iyegeri Ádilhan DÝISEBEK-ting "Tәuelsizdikti nyghaytudyn" tetikteri degen maqalasy jariyalandy. "Mәngilik el" bolu jolyna týsken Qazaqstan tәuelsizdigin saqtap qaludyng tetikterin jipke tizgen materialdyng aitary mol. Sol sebepti de atalghan maqalany tolyghymen Abai.kz aqparattyq portaly oqyrmandarynyng nazaryna úsynyp otyrmyz.
Elbasy N.Nazarbaevtyng tәuelsizdigimizding túghyryn nyghaytyp, týtinin týzu úshyrugha baghyttalghan syndarly sayasaty men jankeshti enbeginin, kósh bastaghan qazaq últynyng asyl qasiyetterining arqasynda ekonomikalyq-әleumettik damudyng irgetasyn qaladyq, halyqaralyq arenada bedeldi, irgeli memleketke ainaldyq.
Postindustriyalyq órkeniyetke ótuge baylanysty adam kapitaly qoghamnyng ornyqty damuynyng basty lokomotiyvine ainaldy. Adam kapitaly – búl sapaly bilim men ghylym, innovasiya, kreativti enbek resurstary, ómir sapasy. Adam kapitaly – ýdemeli damudyng tetigi, ózdiginen eselenip payda beretin faktor, oghan salynghan iynvestiysiyanyng qaytarymy óndiristegi qaytarymnan 3 ese kóp.
Qazirgi joghary damyghan elder ótken ghasyrdyng 90-jyldarynan bastap ishki resurstardyng 70 payyzyn adam kapiytalyn damytugha júmsay bastaghan. Kóp úzamay búl quatty resurs jan-jaqty jәne jedel órkendeuding pәrmendi drayverine ainalyp, sol memleketter adamzat órkeniyetining aldyna shyqty. Birikken Últtar Úiymy mәlimetteri boyynsha AQSh, Finlyandiya, Germaniya, Japoniya jәne Shveysariya elderinde últtyq baylyqtyng 80 payyzy adam kapitaly esebinen jasalady. Salystyrsaq, Reseyde onyng ýlesi 14 payyz ghana, qalghan 72 payyzy tabighat resurstaryn paydalanu, 14 payyzy fiyzikalyq óndiris esebinen jasalady eken. Óz elimizdegi osy kórsetkishter boyynsha mәlimetterdi kezdestirmedim.
Qazaqstan Adam damuynyng indeksi boyynsha (úzaq ghúmyrlyq jәne densaulyq, bilim beru, jan basyna shaqqandaghy ishki jalpy ónim kórsetkishteri) әlemde 56-orynda. Bәsekege qabilettilikting ghalamdyq indeksi boyynsha elimiz 53-orynda. Búlar, әriyne, TMD elderi arasynda jaman kórsetkish emes, biraq Elbasy belgilegen mejeden tómen, 30 damyghan elderding qataryna enu mindeti ýshin jetkiliksiz.
Álemdik tәjiriybeni zerdeley kele elimizding damu qarqynyn jogharylata týsu ýshin Adam kapitalyn damytu últtyq tújyrymdamasy qajet degen oigha keldim. Búl tújyrymdama Qazaqstanda adam sapasyn arttyru sayasatynyng ózegi, baghyt-baghdarymyzdyng temirqazyghy, halyqtyng ynta-jigerin arttyryp, memlekettik organdar men úiymdardy bir maqsatqa júmyldyratyn iydeologiyalyq qújat bolar edi.
Adam kapitalyn damytudyng eng pәrmendi faktory halyqqa sapaly bilim beru ekeni dausyz. Bilimdi halyq-tyng ghana – enbegi útymdy, mәdeniyeti joghary, ómiri salauatty. Bilimdi adamnyng ghana – ruhany dýiyesi bay, ruhy joghary, óresi ken, maqsaty biyik. Kerisinshe, bilimi sapasyz, mәdeniyeti tómen, eljandylyghy tayaz halyqtyng isi berekesiz, enbegi ónimsiz, qarjylary shyghyn.
Statistikalyq zertteulerding ata-sy atanghan amerikandyq ekonomist Edvard Denisonnyng mәlimetteri boyynsha, eger aksionerlik kapitalgha salynghan investisiyany 10 payyzgha kóbeytu enbek ónimdiligin 3-4 payyzgha arttyratyn bolsa, bilim beruge bólinetin investisiyany osynshama kóbeytu enbek ónimdiligin 8,6 payyzgha úlghaytady.
Sondyqtan adam kapitalyn damytudyng últtyq tújyrymdamasynyng basty qaghidalarynyng biri – bilim beru salasyna salynatyn investisiyany úlghaytu.
Elbasy N.Nazarbaev 2014 jylghy «Qazaqstandyq jol – 2050: Bir maqsat, bir mýdde, bir bolashaq» atty Qazaq-stan halqyna Joldauynda Ekonomikalyq yntymaqtastyq jәne damu úiymy (EYDÚ) elderining standarttaryn endiru turaly tapsyrma berdi. Bilim berudi osy dengeyge kóteru eng aldymen osy salagha tiyisti dәrejede investisiya salu arqyly mýmkin bolary anyq. Dýniyejýzilik bank mәlimetteri boyynsha, EYDÚ-na kiretin memleketter bilim berudi damytugha elding ishki jalpy ónimining 5,5 payyzyn baghyttap otyrsa, ókinishke qaray búl kórsetkish bizding elimizde 3,1 payyz
ghana (2015 j.). Múghalimderding ortasha jalaqysy eldegi qyzmetkerlerding ortasha jalaqysynan AQSh-ta – 1,3 ese, Germaniyada – 1,4 ese, Ontýstik Koreyada – 1,5 ese, al Japoniyada 2,4 ese kóp. Ortasha alghanda EYDÚ elderinde bilim beru jýiesi qyzmetkerlerining jalaqysy eldegi ortasha jalaqynyng 79 payyzyn qúraydy, al Qazaqstanda – 62% ghana.
Finlyandiyagha barghan is-saparymyzda elding Bilim jәne ghylym viyse-miynistrimen kezdesuding sәti týsti. Elding damu dengeyine tandanyp, «múnyng syry nede?» degen súraq mazalay bergen. Osy súraqty viyse-ministrge qoydym. Sonda ol: «Osydan 30 jyl búryn Finlyandiya barlyq túrghyda depressiyada boldy. Sol kezde kórnekti túlghalarymyz, el aghalary «ne isteu kerek, eldi tyghyryqtan shygharudyng basty tetigi nede?» dep jan-jaqty aqyldasqan. Nәtiyjesinde «múghalim dәrejesin kóteru kerek, múghalim – halyqtyng qalyng ortasynda jýrgen túlgha, ol kóterilse, sonynan jas úrpaq, býkil halyq kóteriledi» degen tújyrymgha keldi» dep jauap berdi. Memleket ekonomikalyq qiyndyqtargha qaramastan, elding basty tabighy baylyghy orman sharuashylyghynan týsetin qarjyny bilim berudi damytugha, múghalimning mәrtebesin kóteruge molynan júmsaghan. Auqatty adamdar da baylyqtaryn jeke paydasyna emes, otandastaryn damytugha, olardyng bilim aluyna, densaulyghyn jaqsartugha investisiyalaghan. Bilim berudi damytugha bólinetin qarjy IJÓ-ning 6,8 payyzyna deyin kóbeytilip, 7,4 mlrd evrogha jetkizildi. Nәtiyjesinde múghalimdik qyzmet eldegi eng mәrtebeli qyzmetter qataryna qosyldy, eng ýlken bәseke pedagogikalyq oqu ornyna týsuge – ortasha bir oryngha 12 adamgha deyin. Pedagog qyzmetkerler ailyghy – 2,5-5,0 myng evro shamasynda. Múghalimdik – erkin jәne qorghalghan mamandyq. Baghynyshtylyq tәrtip, qaghazbastylyq, tekseruler joq, yaghny múghalimge tolyq senim bildirilgen, shygharmashylyqpen, óz әdistemesimen júmys isteuge shek qoyylmaydy. Sebebi, әrbir múghalim óz mamandyghyn asa qadir tútatyn, ózdiginen izdenushi, joghary dәrejeli sheber. Bastauysh mektepte tek magistrler sabaq beredi.
Osylay bilim berudi damytu, múghalimdi kóteru arqyly az uaqytta el kelbeti de tanymastay ózgerdi.
Dýniyejýzilik ekonomikalyq forum (WEF) halyqaralyq enbek úiymy, EYDÚ jәne Mercer Human Resource Consulting kompaniyasymen birlese otyryp 2015 jyly adam kapitaly damuynyng reytingin shyghardy. Reyting bilim beru jәne kәsiptik dayyndyq, densaulyq, dene jәne psihologiyalyq hal-ahual, júmyspen qamtu, qúqyqtyq qorghau jәne әleumettik útqyrlyq degen tórt toptan túratyn 46 kórsetkish boyynsha shygharyldy. Osy reytingte 85,78 indekspen Finlyandiya kóshbas-shy oryn aldy, odan song – Norvegiya (83,84), Shveysariya (83,58), Kanada (82,88), Japoniya (82,74), t.b. memleketteri.
Ótken ghasyrdyng ortasynda qylmysy boyynsha rekordtyq kórsetkishterge jetken Finlyandiya – qazir adam basyna shaqqanda polisiya qyzmetkerlerining sany eng az memleketting biri. Sóite túra eng qauipsiz, qylmys jasau dengeyi әlemdegi eng tómen elderding qatarynda. Búl elde saghat 15-16 kezinde qaranghy bola bastaydy, biraq ata-anasy kishkentay balalarynyng mektepke ózi baryp keluinen qauiptenbeydi. Jemqorlyq joq. Transparency International úiymynyng mәlimetteri boyynsha, 2011-2015 jyldary Fiynlyandiya jemqorlyqtan tazalyq jóninen әlemdik reytingte Daniya, Jana Zelandiyamen qatar aldynghy ýshtikte.
Osy mәlimetterding bәrin zerdeley otyryp kelgen qorytyndym – Fiynlyandiya tabighy resurstary az bolsa da, bilim berudi damytu arqyly, adam kapitalyn molaytyp, nәtiyjesinde ornyqty damu jolyna týsken, bolashaghy ýshin senimdi memleket.
Adam kapitalyn damytugha eki týrli kózqaras bar. Onyng biri – neotehnokratiyalyq, búl joghary tehnologiyalar men innovasiyalyq, ghylymy is-әreketterdi basym paydalanu, ekinshisi – gumanitarlyq-ekologiyalyq, búl adam-nyng ruhany potensialyn damytu jәne tabighat pen adam arasyndaghy ýilesimdilikti qoldau. Progressivti adamzat osy eki baghytty ýilestire otyryp, damu jolyn tandap otyr. Ekeuin qatar alyp jýrgende ghana adamy kapital adamzat ýshin qúndy jәne ony algha jeteleydi.
Songhy eki jarym ghasyr boyy damyghan industriyalyq qogham adamzatty ghajayyp ghylymiy-tehnikalyq jәne tehnologiyalyq jetistikterge jetkizdi. Alayda osyghan para-par adamdardyng dýniyetanymyna, densaulyghyna, psiyhologiyalyq hal-ahualyna, qorshaghan ortagha ziyandy faktorlar qaulap kóbeydi. Tabighat ta, adam jany da ekologiyalyq daghdarysqa úshyrady. Jer resurstaryn ashkózdikpen paydalanu, ziyandy óndiris qaldyqtary, tehnogendik avariyalar adamgha, qorshaghan ortagha asa ýlken zardap keltirude. Ruhany qúndylyqtardan alshaqtau, әleumettik stratifikasiya, dýniyeqonyzdyq, jemqorlyq, zorlyq jasau qúbylystary asqyna týsude. Halyqaralyq ekstremizm men lankestik býkil adamzattyn, planetanyng qauipsizdigine qater tóndiretindey dengeyge jetti. Búl problemalardyng eshqaysysyn qarjy bólumen, qysqa uaqyttyq is-sharalarmen, jazalau jolymen tolyq sheshe almaytynymyzgha kózimiz jetip otyr.
Adamzat qazir Abay atamyzdyn:
Aqyl men qayrat jol tabar,
Qashqangha da qughangha.
Ádilet, shapqat kimde bar,
Sol jarasar tughangha.
Bastapqy ekeu songhysyz,
Bite qalsa qazaqqa,
Aldyng jalyn artyng múz,
Barar eding qay jaqqa? – dep óz zamanynda-aq boljaghan ruhany daghda-
rys jaghdayynda túr.
Materialdyq qúndylyqtar – adamnyng tәn qajettilikteri, ol janghan ot siyaqty, toyymsyz, zatty qosqan sayyn, qajettiligi artyp, laulay týsedi. Materialdyq dýnie – aldamshy, toyymsyz, oghan әsire eligu – adamdy azdyrugha, tozdyrugha bastar jol. Al ruhany qúndylyqtar – adamnyng jan qajettilikteri, ruhany baylyq – shynayy, mәngilik baylyq, ol adamzatty adaldandyryp, jasampazdyqqa jeteleydi. Úly túlghalardyng ruhany múrasyn ghana adamzat jýzdegen, myndaghan jyldar úmytpay, qasterlep keledi.
Osy daghdarystan shyghudyng joly – bilim mazmúnynyng ruhani-adamgershilik quatyn arttyru.
Bilim beru postmodernizm filosofiyasy men siynergetikalyq tәsildeme negizinde, yaghny materialdyq jәne ruhany dýniyenin, adam, qogham, tabighat, kosmostyng birtútastyghy men koevolusiyasy ayasynda transformasiyalanuy tiyisti. Sonyng negizinde bilim beruding qúndylyqtary men maqsaty da ózgerip, ol adamnyng fizikalyq, әleumettik jәne ruhany qúraushylaryn birtútastay damytugha auysady, futuristik, gumanistik-noosferalyq sipat alady.
1982 jyly fiziologiya men mediysina salasyndaghy asa kórnekti ameriykalyq maman Uiliyam Parry Merfy adam miynyng eki jartyshary arasyndaghy assiymetriya salasyndaghy ghylymy enbekteri ýshin Nobeli syilyghyna ie boldy. Ol midyng sol jaq jartysy rasionaldyq-logikalyq oi-óristi, pragmatikalyq dýniyetanymdy qalyptastyratynyn, ong jartysy adamnyng gumanistik dýniyetanymyn, pozitivti emosiyasyn, intuisiyasy men shygharmashylyq qabiletterin retteytinin dәleldegen. Dana túlghalar – miynyng eki jartyshary tengermelik týrde damyghan adamdar.
Osy kezge deyin ýstemdik qúrghan niutondyq-darvindik klassikalyq ghylymgha negizdelgen bilim beru adam miynyng sol jaq jartysharyn damytugha birjaqty baghyttalyp kelse, bolashaqtaghy bilim beru jýiesi adam miynyng ong jaq jartysharyn damytu arqyly onyng ruhany kýsh quaty men shygharmashylyghyn ósiretin jana dengeyge kóterilui tiyisti.
Múnyng joly qanday? Abay atamyz: «Bilimdiden shyqqan, sóz talap-tygha kelsin kez. Núryn, syryn kóruge, kókireginde bolsyn kóz». «Jýrekting kózi ashylsa, haqtyqtyng týser sәulesi. Ishtegi kirdi qashyrsa, adamnyng hikmet keudesi» degen emes pe?
Danyshpan 31-qara sózinde:
«Aqylmen oilap bilgen sóz,
Boyyna júqpas, syrghanar.
Yntaly jýrek sezgen sóz,
Bar tamyrdy qualar», – dese, taghy birde, «Aqylgha sәule qonbasa – hayuansha jýrip kýneltpek» dep, bilim men tәrbiyening adam jýregining týbine tereng boylau arqyly ynta men mahabbat sezimderi arqyly berilse ghana qúndylyqqa ainalatynyn, sonday aqyl ghana adamnyng adamdyghy ekenin aitqan. Eng bastysy osynday bilim ghana zattyq dýniyening tar qapasynan, ruhany daghdarystan alyp shyghyp, adamzatty jasampazdyqqa jeteleydi.
Qazirgi ghylym adam DNK-synyng kýn sәulesining spektrlerin de, muzyka sazyn da ajyratatynyn dәleldep otyr. Búl muzykanyng jaratushynyng adamdy damytu ýshin bergen kýn sәulesimen birdey airyqsha qúral ekenin kórsetedi. Onyng adamnyng jýregin tolqytyp, jan dýniyesin bayytatyn, ruhyn asqaqtatatyn quaty da osydan.
Koreyada gýl baghynda klassikalyq muzyka ýzdiksiz oinalyp túratynyn kórdim, «sebebi, osynday muzykamen gýl әdemi jәne shydamdy bolyp ósedi, nәtiyjesinde Koreya býkil әlem elderine, tipti Gollandiyagha da gýldi eksporttaydy» dep týsindirdi múndaghy mamandar.
«Kónilinizding qoshy bolsa, sonda ol aqylynyzdy da kórkeytedi, sezimdik arnalarynyzdy ashyp, nәtiyjesinde jaqsy oilar oilanylady, jaqsy sózder sóilenedi, jaqsy ister atqarylady. Al hoshy joq kónil – núrynan aiyrylghan kózben birdey. Ol aqyldy da soqyrlandyrady» dep jazady belgili aqyn Tynyshtyqbek Ábdikәkimúly.
Osy sebepterge baylanysty mektepting alghashqy synyptarynda balanyng zerdesine artyq salmaq týsiretin ghylymy pәnderdi, auyr tapsyrmalardy kóbeytuding qajeti joq dep oilaymyn. Shetel tilin bilu – zaman qajettiligi, adamnyng mәdeny dengeyining kórinisi. Biraq ony ýiretu saghat sandaryn kóbeytu esebinen emes, oqytu-dyng ozyq әdistemesin qoldanu esebinen jýrgizilgeni oryndy. Búl orys tildi mektepterde qazaq tilin oqytudyng osy kezge deyingi tәjiriybesinen kórinip otyr. Bastauysh mektepting mindeti – balanyng sezim arnalaryn, kókirek kózin ashu, talabyn úshtau, ynta-yqylasyn oyatu, kónil hoshyn keltiru. Búl ýshin keregi – ana tili, óner, enbek pәnderi. Sonda ghana bolashaqta bala shetel tilin de, ghylymdy da onay iygeredi. Dombyrada kýy oinau ýshin aldymen ony sazdau kerek emes pe? Dúrys sazdalghan dombyra ghana kónilding kýiin shertedi, sóitip ghajayyp simfoniyagha úlasady.
Adam kapitalyn damytu últtyq tújyrymdamasynyng kelesi mәselesi – jastarymyzdyng әleumettik beynesi, olardyng ómirde óz ornyn tabuy.
Býgingi jastarymyzdyng әleumettik beynesin «Ásempaz bolma әrnege, ónerpaz bolsang arqalan. Sen de bir kirpish dýniyege, ketigin tap ta bar qalan» degen Abay atamyzdyng ósiyetterimen zerdelep qarayyqshy.
Ishken asy men kiygen kiyimin kóbirek oilaytyn «әsempaz» jastarymyz barshylyq. Zaman aghymyna ilesip «ónerpaz» bolyp, bilimi men biliktiligi, adamy qasiyetteri arqasynda biyikten kórinip jatqan, el basqarugha, innovasiyalyq ekonomikany damytugha atsalysyp jatqan jastarymyzdyng qatary kóbeyip keledi, olardyng órkeni óse berse eken dep tileymiz. Alayda biz basym kópshilik jastarymyzdyng qazirgi tez damymaly ómirge, ózgermeli ortagha «kirpish bolyp qalana almay» jýrgenine basymyraq basymyzdy auyrtqanymyz jón bolar? Sebebi, búl tek «olardyng problemasy emes», «ózderi kinәli» dep kóz júmatyn qúbylys emes, últtyq adam kapitalynyng ótkir mәselesi.
Taldau jasap kórsek, EYDÚ elderinde kәsiby bilimi bar adamdardyng tek 5,1-y júmyssyz. Al Qazaqstanda joghary bilimi bar mamandar arasyndaghy júmyssyzdar ýlesi 2011 jyly 20,9% bolsa, 2015 jyly olardyng ýlesi 25,9%- gha deyin ósken.
Mening oiymsha, múnyng basty ýsh sebebi bar, biri – bilim beru men enbek naryghy arasyndaghy ýilesimsizdik, ekinshisi – kәsiptik bilim beru sapasynyng tómendigi, onyng ishinde týlekter-ding praktikalyq qabiletterining qalyptaspauy, ýshinshisi – jastardyng júmysqa ornalasuyna memlekettik qamqorlyqtyn, qoldau kórsetu jýiesining osaldyghy.
El azamattaryn, onyng ishinde jastardy júmyspen qamtu jәne olardyng enbek ónimdiligin arttyru – memleket әleuetining basty kórsetkishterinin biri. Polishada týlekterdi júmysqa qabyldaghan kәsiporyndargha memleket jas mamangha әleumettik qoldau kórsetu, mamandyghyn jetildiru maqsatynda arnayy qosymsha qarjy bóledi. Nәtiyjesinde eshbir týlek júmyssyz qalyp qoyamyn dep uayymdamaydy. Germaniyada júmysqa ornalastyru kenesteri qyzmet atqarady, olar songhy kursta oqu ornyna kelip tegin týrde kәsiptik baghdarlau júmystaryn ótkizedi, júmysqa ornalasu ýshin qajetti kenester beredi, jas mamandardy praktikadan ótkizedi. Nәtiyjesinde, joghary oqu ornyn bitirgender arasyndaghy júmyssyzdyq tek 5% ghana. Japoniyada ýlken kompaniyagha qabyldanghan týlekterding basym kópshiligimen sol jerde ómir boyy júmys isteu jóninde kelisimshart jasalady, kompaniya esebinen barlyq әleumettik paket beriledi, mamandyghyn jetildirip otyrady.
Bizding elimizde kәsiptik oqu ornyn jana bitirgen týlekterdi «enbek ótiling joq» sebepti júmysqa almaytyny turaly dabyl Parlament qabyrghasynda da qaghylghanyn bilemiz.
Sondyqtan tújyrymdamada bilim beru jýiesi men enbek naryghynyng súranystary arasyndaghy ýilesimdilikti kýsheytu, oqu oryndarynda óndiristik praktikany úiymdastyru, memlekettik grantqa oqyghan týlekterding mindetti týrde júmysqa ornalasuy ýshin jauapkershilik jýiesin jasau qajet, olay etpesek, kәsiby bilim aludyng qadiri ketip, memleket qarjysy bosqa shyghyndalyp, diplomdy júmyssyzdardyng qatary kóbeye bermek.
Ghalamdanu dәuirinde údayy memlekettik nazarda ústaytyn taghy bir manyzdy mәsele – jastarymyzdyng el bolashaghyna senimdiligi, patriottyq sezim dәrejesi.
Aqparattyq ashyq qogham, ekonomikalyq daghdarys, júmyssyzdyq, el ishindegi jemqorlyq jәne basqa kelensiz qúbylystar jastardyng óz bolashaghyna degen senimin azaytyp, shetelge ketu ýrdisin kýn sanap kóbeytip bara jatqan joq pa? Jastary eljandy bolmaghan el – irgesi sógile bastaghan el.
Qazir Shyghys Qazaqstan oblysy mektepterin bitirip Resey oqu oryndaryna týsetin, sol jaqta qyzmetke qalatyndar sany týlekterding jartysyna jetipti, basqa irgeles oblystarda da jaghday osynday boluy mýmkin. Múnyng bir sebebi – Reseyding uniyversiytetterinde grant kóp, bitirgen song júmysqa ornalasugha mýmkindik mol.
Bilim mazmúnyn adamnyng tek intellektin, praktikalyq daghdysy men útqyrlyghyn damytugha baghyttau – keleshek jaqsy oryndaushyny qalyptastyru degen maqsat. Búl qay elden bolsyn bilikti mamandy, jaqsy oryndaushyny izdep jýretin transúlttyq kompaniyalardyn, biznes alpauyttarynyng mýddesine say, tipti olardyng tapsyrysy boluy da mýmkin. Eger adamnyng búl qabiletteri irgeli bilimmen, eljandylyqpen, ruhany qúndylyqtarmen kómkerilmese, onday bilim alghan adam keleshek óz eline qyzmet etuden góri, legioner bolyp, shetelde payda tapqandy dúrys kórui mýmkin.
Kópshilik jastar arasynda marginaldanu, zorlyq-zombylyq jasau, aqsha bopsalau, suisid jasau oqighalary, agressivti toptar men diny aghymdargha enu ýrey tudyratyn dengeyge jetti. Bas prokuraturanyng mәlimeti boyynsha 2015 jyly jastar arasynda 201 suisid jasalghan, 485 suisid jasaugha әrekettengender tirkelgen. YuNIYSEF jәne Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng mәlimetteri boyynsha, Qazaqstan jasóspirimder arasynda osy asa qaterli qúbylystyng sany jaghynan әlemdegi eng alghashqy oryndardyng birinde. Songhy aidyng ózinde eki suisid tirkeldi: Semeyde 20 jasar qyz poyyzgha basylyp óldi, Qaraghandyda joghalghan 25 jasar qyz asylghan kýiinde tabyldy.
Osynday aurulardy jasyrsaq, tek asqyndyramyz, al asqynghan aurudyng arty ne bolary belgili. Biz «jaqsymyzdy asyryp, jamanymyzdy jasyrugha» daghdylanyp aldyq. Biraq adamzat qoghamy – siynergetikalyq jýie. Ony jýiening ishki zandylyqtary ózdiginen retteydi, jabuly kýiinde qala bermeydi.
Tәrbiyeleuden ýnemdelgen qarjynyng týrmeni qarjylandyrugha ketetinin este ústaghan jón. Poliyseylerdi jaqtaghanymyzdan góri, ústazdarymyzdy maqtaghanymyz dúrys bolar.
Tújyrymdamanyng kelesi mәselesi – el azamattarynyng ruhyn kóteru.
Qadyr Myrza Áli aghamyzdyng «Baylyghy kóp elge, saudagerler qaptap ketedi», «Ruhy joq eldi, kim-kóringen taptap ketedi», «Ruhsyz halyq – yryqsyz halyq» degen sózderi bar. Dana aqynymyzdyng osy taghylymdy tújyrymdary Qazaq elining qazirgi jahandanu zamanynda eske ústaytyn qaghidasy bolsa kerek. Bizding últymyzdyng basqa da joq asyl qasiyetteri kóp. Biraq biz óz-ózimizdi jetkilikti baghalay bilmeymiz, óz-ózimizge senimdiligimiz az, jaltaqtyghymyz basym, basqalargha bas iige qalyptasyp qalghandaymyz. Búl bizding eng qymbat qúndylyghymyz ana tilimizge degen qatynasymyzdan, bir sóz qazaqsha sóilesek, kinәli bolghanday, jantalasa ekinshi sózdi oryssha aitatynday qazirgi beybaq kýiimizden kórinedi.
Jas jetkinshekterimiz Abylaydyng aibarynan, Mahambetting otty ólenderinen, Qúrmanghazynyng quatty kýilerinen, Bauyrjannyng qaysarlyghynan qayrat aluy tiyisti, sonda ghana olar ensesi biyik, ruhy joghary, erik-jigeri mol, talaby tauday eljandy túlgha bolyp qalyptasady.
Dulat Babatayúly:
Tu ústap túlpar jaratpay,
Aldynan top taratpay,
Eldi auzyna qaratpay,
Jay otynday oq atpay,
Anadan tudym degenmen,
Bastamasa el, úlan ba? – dep qayraghan eken namysymyzdy.
Últymyzdyng abyroyyn tógetin, altyn jaghasyn sógetin ynjyq ylandar emes, erlik pen órlikting dәstýrin jalghastyrar, qatarynan oza tughan qol bastar úlandar kerek býgin bizge.
Elbasy N.Nazarbaevtyng «Jastarymyz salt-dәstýrimizdi kózding qarashyghynday baghyp jýretin, kópting kókeyine ýmit otyn jaghyp jýretin, adamzattyng ozyq oy kóginde aghyp jýretindey boluy tiyis» degen ýkilegen ýmiti men aq senimin aqtaytynday jastar kerek bizge.
Qazaq kinostudiyasy týsirgen filimder adamnyng ensesin enkeytetin júpyny kórinisterdi, qayghyly oqiyghalardy, jylau-syqtaudy kórsetudi dәstýr etip alghan. Gruziyn, ózbek filimderinde óz keyipkerlerin qaysar, ójet etip kórsetedi. Tek Aqan Sataevtyng «Myng bala» filimi qazaq jastarynyng ruhyn kótergen airyqsha filim boldy, ony kórgen jastar ata-babalarynyng erlik tarihynan qayrat alyp, jigerlendi, kózderine jas aldy, tik túryp qol soqty. Bizge keregi de osynday tamasha tuyndylar. Qazaq telearnalary men kinoekrandaryn bóten elderding adamnyng sana-sezimin tómendetetin, erikkenning ermegindey arzanqol filimderi jaulap barady. «Ónerding ishindegi bizge eng keregi – kino» dep Lenin onyng eng pәrmendi iydeologiyalyq qaru ekenin eskergennen aitsa kerek. Osyny biz de týsinsek iygi edi.
Ruhymyzdy kóteru ýshin sportta jenister kerek, kók tuymyzdyng jelbiregeni kerek. Shabuyldaudyng ornyna qorghanshaqtap, dopty algha emes, artqa tebu – bizding futbol komandalarynyng auruy. Múnday jasyqtyq pen jigersizdik bizdi qalaysha jeniske jetkizbek. Keybir futbol komandalarynyng qarjyny shyghyndap, abyroyymyzdy tókennen basqa bitireri joq. Al negizinen, qazaq jigitterinen túratyn bylghary qolghap sheberlerining komandasy abyroyymyzdy asqaqtatyp jýrgenine quanamyz.
Qazirgi teledidar men әleumettik jelidegi jii kórerimiz «júldyzdarymyz» – jas әnshiler. Oghan esh qarsylyq joq. Azamattyq túlghasymen jastargha ónege bolyp jýrgen ónerpazdarymyzdyng qoghamda óz orny bar, mәdeniyet salasyndaghy jap-jaqsy últtyq jobalarymyz da solardyng enbegi. Biraq úlaghatty ústazdarymyz ben enbek adamdary, ghalymdarymyz, aqyn-jazushylarymyz jastardyng kólenkesinde kómeskilenip qalghan joq pa? Aytqan sózi men istegen isine, azamattyq ústanymyna qarap ýlgi tútatyn ruhany kósemderimizdi, tau-túlghalarymyzdy, últtyq abyzdarymyzdy qogham tórinen kóbirek kórsek-ti.
«Malym – janymnyng sadaghasy, janym – arymnyng sadaghasy» degen qazaqta ghana bar qaghidany búzyp, jemqorlyqqa salynyp, abyroyynan aiyrylghan qyzmetkerler qanday ýlgi? (Jemqorlyq reytingisinde elimiz 126-orynda). Qylmyskerlik pen jemqorlyq jaylaghan elde adam kapitaly óz paydasyn bere almaydy. Tipti shetelden әkelingen joghary sapaly adam resurstarynyng ózi múnday ortada kýtilgen nәtiyje bermeydi, degradasiyagha úshyraydy.
Osynyng bәri elimizdegi adam sapasynyng kórsetkishteri, al ony týzemey algha basu joq. Sondyqtan bolashaq el taghdyryn, últ qauipsizdigin sheshetin osynday mәselelerdi zerdelep, últtyq tújyrymdamagha arqau etip, keshendi is-әreketter jasalsa dep oilaymyn.
Tújyrymdamadaghy endigi basymdyq – últtyq qúndylyqtarymyzdy, ruhany yadromyzdy saqtau.
Bar ghalamnyng qúrylysy birdey ekeni bәrimizge mektepten mәlim. Ár dýniyening óz yadrosy bar. Yadro – sol dýniyening bar asylyn jinaqtaghan substansasy, ózegi, ol búzylsa dýnie joghalady. Qazaqstan qoghamynyng yadrosy – qazaq últy, al qazaq últynyng yadrosy – onyng tili, tarihy jәne ruhany qúndylyqtary, olardan aiyrylsaq, jýieli daghdarysqa kiremiz, irgemiz sógiledi. Qazirgi ghalamdanu kezeninde sol yadrony búzugha, yaghni, últ sapasyn әlsiretuge syrttan әreketter jasalu qaupin de eskeru kerek. Búl – últtyq qauipsizdik mәselesi.
Mahatma Gandy «Basqa elderden kelgen jelding soqqanyna qarsy emespin, biraq olar esigimizden de terezemizden de kirip, óz ayaghymyzgha túra almaytynday jaghdaygha úshyraudan saqtandyramyn» degen eken.
Finlyandiya, Ontýstik Koreya, Japoniya, Singapur, Qytay memleketterining erekshe qarqyndy damu fenomeni adamy kapitaldyng ruhany qúraushysyn basshylyqqa aluymen týsindiriledi. Búl elderde mynjyldyq ruhany qazynalargha, adaldyqqa, últtyq dәstýrlerge, enbekqorlyqqa, otbasy mәdeniyetine, iltipattyqqa negizdelip qúrylghan adam kapitaly syiqyrly tayaqshaday tez arada fantastikalyq nәtiyjeler berdi.
Ontýstik Koreyada bolghan eki apta uaqyt aralyghynda kәristerding óz ana tilin, dәstýrlerin, tarihyn qalay qadirleytinin kórdik. Ata-anasy múghalimdi qadirleudi balalarynyng sanasyna jastayynan qúyady, sondyqtan ústaz mәrtebesi óte joghary. Qaptap, әr búryshta andyp jýrgen polisiya qyzmetkerleri joq, biraq tәrtip búzylmaydy, tazalaushy joq – tazalyqqa tanghalasyn. Adam sapasy joghary bolghan jerde, artyq shyghyndar osylay qajeti bolmay qalady. Óz halqyn ghana emes, damushy elderding myndaghan adamdaryn oqytyp, júmys tauyp berip otyrghanyna riza bolmasqa sharang joq. Jeri tar, qazba baylyghy joq bolsa da jan-jaghyna jaltaqtamaydy, basqalargha tabynbaydy. Enbek adamyna jaghday tughyzu, últtyq qúndylyqtaryn qadirlep, bilim mazmúnyna arqau etu arqyly innovasiyany iygerip, ornyqty damu jolyna týsken el búl.
Adam sapasyn kóteruding taghy bir sharty – ómir boyy bilim alugha jaghday jasau.
Bilim beruding iydeologiyasy men strategiyasyn anyqtau asa jauapty is, múnda qatelik jasau – birneshe úrpaqtyng obalyna qalu degen sóz. Mysaly, búdan on shaqty jyldar búryn joghary oqu oryndarynyng zangerler men ekonomist, qarjygerlerdi qaptatyp dayarlauy nәtiyjesinde, qanshama jastarymyz júmys tappay sendelip qaldy.
Bilim beru strategiyasy shaghyn toptyng sheshimimen emes, ziyaly qauymdy keng qatystyryp, ghylymiy-filosofiyalyq negizderdi basshylyqqa alyp, tamyry tereng dәstýr men innovasiyanyng ontayly ara-qatynasyn saqtay otyryp qana qúryluy tiyisti.
Qazir tehnologiya men tehnikanyng janaru kezeni 4-5 jyl, al damyghan elderde tipti 2-3 jyl ghana. Innovasiyalyq tehnologiyagha negizdelgen óndiris oryndarynyng ýlesi Germa-niyada – 73%, Beligiya, Daniya, Avstriyada 60%. Ekonomikany úiymdastyru teoriyasy salasyndaghy iri reseylik ekonomist-ghalym B.Milinerding mәlimetteri boyynsha, zamanauy tehnologiyalarmen útymdy júmys isteu ýshin maman óz júmys uaqytynyng 15-20% biliktiligin kóteruge bólui tiyisti. Industriyalyq qogham dәuirinde adam alghashqy 20-25 jylynda alghan bilimi ómirine tútastay jetetin bolsa, qazirgi ózgermeli qoghamdyq orta adam ómir boyy bilim alghanda ghana tabysty bola alady.
Osynday jana jaghdaylar mamandar dayyndau jәne biliktilikti jetildiru jýiesin aitarlyqtay ózgertudi talap etedi.
Bilim beru dengeylerining arasyndaghy mazmúndyq jәne qúrylymdyq sabaqtastyqty nyghaytu qajet. Joghary synyptarda oqylghan jalpy pәnderdi birinshi kursta qaytalamay ornyna kәsiby arnayy pәnderdi oqytqan, óndiristik praktika kólemin arttyrghan tiyimdi bolar edi. Mektep oqushylarynyng songhy synyptardaghy oqu jetistikterine, beyimdilikterine moniytoring jasay otyryp jәne mektep bitirerdegi akademiyalyq baghalau testi (búl tәjiriybe AQSh-ta SAT – Scholastic Assessment Test) dep atalady) qorytyndylaryn eskere otyryp joghary oqu oryndary ýmitkerlerdi ózderi tandap shaqyryp, emtihansyz grant beretin jýieni balama retinde qoldanudy oilansaq. Búl týlekterding yntasyn, bilim sapasyn jaqsartqan, oqu dengeyleri arasyndaghy sabaqtastyqty arttyrghan bolar edi.
Kreativti adam kapitalyn qalyptastyru ýshin qazir oqytudyng formalidy, yaghni, instituttyq jýiesi jetkiliksiz, adamnyng ózi әrtýrli formalidi emes joldarmen, online jaghdayda biliktiligin jetildirip otyrugha mýddeli jәne qabiletti bolghany kerek. Damyghan elderde әr kompaniya óz qyzmetkerleri men mamandary ýshin menedjment, iskerlik, psihologiya, kommunikasiya salalarynda tegin treningter, kouchingter ótkizip túrady. Búl júmys ornyndaghy shygharmashylyqty, kreativtilikti damytady, újymnyng yntasyn, úiymshyldyghyn arttyrady. Múnyng ornyna bizding kóp mekemeler әli kýnge deyin avtoritarlyq basqaru rejiyminen aiyrylar emes.
Ýzdiksiz bilim beru sapasy tek bilim dengeyleri boyynsha ólshenbeydi, ol halyqtyng әrtýrli toptaryn sapaly bilimmen tolyqtay qamtu degendi de bildiredi.
Aqyly mektepterding kóbengi, jas balalardy daryndy, darynsyz dep bólu, keybir mektepterdi airyqsha artyq qarjylandyru pedagogikalyq ortada әleumettik stratifikasiya qúbylysyna әkelip soghady. Birdey qoljetimdilik, pedagogikalyq әdilettilik ústanymdarynyng búzyluy balalardyng sana-seziminde diskomfort tudyryp, qarym-qatynasty degumaniyzasiyalaydy, pessimizm, jikke bólinu, kórealmaushylyq, namystanu sezimderin órshitip, birte-birte adamdar arasyndaghy agressivti qarym-qatynastargha úlasuy mýmkin. Onyng ýstine qarapayym otbasynan talay daryndardyn, tamasha túlghalardyng shyqqany bәrimizge belgili.
Bir halyqaralyq konferensiya kezinde Finlyandiya professorynan «Sizderding bilim beru jýielerinizding basty aiyrmashylyghy men artyqshylyghy nede?» dep súraghanymda, «bizding elde barlyq mektepterde birdey jaghday jasalghan, daryndy balalar, bay balalar mektebi, auyl, qala mektebi degen joq; sebebi, biz әrbir oqushyny últtyq adam kapitalynyng qúndy elementi dep baghalaymyz. Fin últy bes jarym million ghana, әrbir adam biz ýshin baghaly, sondyqtan әr oqushygha jeke kónil bólemiz, eshkimdi de kemsitpeymiz, ol joghary dengeyge jetkenshe jeke-dara kómek kórsetemiz, ýlgirmey jatsa qosymsha bir jyl tegin oqytamyz» dep jauap berdi. Búl pedagogikalyq túrghydan da, iydeologiyalyq túrghydan da asqan kóregendik emes pe? Biz de osy dana sayasatty ústansaq kerek-ti. Sebebi, jastayynan әleumettik autsayderler qataryna shettetip, tobyrlar qataryna qosatynday qazaq ta kóp emes, әrbir qazaq balasy baghaly.
Dýniyejýzilik bank qoldauymen EYDÚ әzirlegen «Qazaqstandaghy mektep resurstaryna sholu» (2015 jyl) qújatynda Qazaqstanda ozat balalargha, olardyng olimpiadalardaghy kórsetkishterine basa kónil bólinetini, al tómen kórsetkishterdi jóndeuge, yaghni, әleumettik jaghdayynda, oqu ýlgeriminde, tәrtibinde qiyndyghy bar nemese mýmkindigi shekteuli balalardy damytugha az kónil bólinetini bizding bilim beru jýiesining osal tústarynyng biri dep baghalanyp, búl Qazaqstannyng PISA, TIMSS siyaqty halyqaralyq salystyrmalyq zertteulerdegi tómen kórsetkishterining bir sebebi ekeni aitylghan. Qazir elimizde qolaysyz otbasynda ómir sýrip jatqan 247 925 bala bar eken. Osy balalardyng әrbiri kýndelikti jeke kónil bóludi, qamqorlyq pen qoldau kórsetudi qajet etedi emes pe?
Jergilikti әkimdikterding múghalimderdi de olardyng shәkirtterining oliympiada nemese ÚBT nәtiyjelerimen baghalaytyny әdilettilik emes, sebebi, olar birdey jaghdayda júmys atqaryp jatqan joq jәne búl oqu baghdarlamasyn sol maqsattargha qajetti kólemde ghana oryndaugha alyp keledi.
Bilim jәne ghylym ministri E.Saghadiyev auyl mektebining qala mektepterimen arasyndaghy aiyrmashylyghyn azaytu, shaghyn jinaqty mektepterdi interaktivti taqtalarmen, qashyqtyqtan oqytu qúraldarymen jabdyqtau, inkluzivti bilim beru jýyesin damytugha, ózekti mәseleler boyynsha ústazdarmen tikeley aqyldasugha basa nazar audaryp otyr. Búl – elimizding bilim jýiesinde osyghan deyin oryn alyp kelgen jýieli problemalardy sheshuge baghyttalghan ústanym ekeni anyq.
Mening oiymsha, jogharyda atalghan mәselelerge tereng de keshendi әleumettik, pedagogikalyq-psihologiyalyq zertteuler ótkizip, ashyq talqylap, últtyq tújyrymdamanyng ótkir mәselesi retinde, memlekettik masshtabta tiyisti sharalar belgileu kerek. Bayandalghan jaydyng bәrin Bilim jәne ghylym ministrligining sharuasy dep qarasaq nemese jasyru, zandy qataytu jolymen sheshemiz desek, janylysqanymyz. Adam kapitaly mәselesin memleketimizding ornyqty damuynyng platformasy retinde qarap, qoghamdyq kenes qúra otyryp, býkil ziyaly qauym, әrbir úiym, kósh bastaushy «Núr Otan» partiyasy jәne basqa iydeologiyalyq instituttar nazargha alsa, әrqaysysymyz óz ýlesimizdi qossaq qana ondy nәtiyje bolmaq.
Ádilhan DÝISEBEK,
Qazaqstan Respublikasynyn bilim beru isining ýzdigi,
Y.Altynsarin belgisining iyegeri
Abai.kz
