Dәuletbek Baytúrsynúlynyng poeziyasy turaly

Poeziya - ónerding bir týri. Onyng boyynda suret pen ýnnning toghysy bolady. Eger ólendi oqyp otyryp suretti kóre almasan, poeziya súlulyghyna túshyna almaysyn.

Óleng adamgha syr bý­ger­­lik mýmkindik bermeydi. Qúdiretti sóz a­dam­­­­nyng aqymaqtyghyn da, da­­­­­­na­­­­ly­­­ghyn da, úshqary oilaryn da, te­­­­­­ren­­­­nen týigenderin de, sýi­­­­dir­­­­ge­­nin de, kýidirgenin de, quan­ghanyn da, múnayghanyn da jayyp salady. Sondyqtan da, óleng — Abay ait­­qan­­day ósekshi. Ósekshi bolghandyq­tan da, ol — aqynnyng baghy men so­­ry.Osylay payymdauyma esh renjimes dep oilaymyn aqyndardy. Óitkeni búl sózimning astarynda shyndyq bar ghoy. Al Dәuletbek Baytúrsynúly ýshin poeziya –baq. Sebebi Dәuletbek aqynnyng ólenderinen onyng azamattyq ýnin, quanyshyn, baqytyn, qamyqqan kónilin, ómirining ainasyn tanyghanday bolamyz.  Aqyndy atamekenimen tildestirgen de, ýndestirgen de, halqymen birge  ómirdi bir keshtirgen de sol ólen. Osy turaly aqyn « Sening arqan» degen óleninde tamasha jetkizgen

Tauy men óri qalqan,

Jerimde eli darqan,

Ómirge kelgendigim,

Qoynynda keni bar san,

Bastyrghan meni balpan,

IYә, Alla, sening arqan!

Úly bop kóshpendinin,

Úlan bop óskendigim,

Baqytym býrshik jaryp,

Ókinish óshken múnym,

Degenim senim artam,

IYә, Alla, sening arqan!-dep jýrekjardy syryn aqtara salady. Ómirde  Allagha shýkirshilik etip, alghys aitumen ghana shektelmeydi. Sonday –aq :

Qateni «qoy!» degenim,

Tapqanym oy kenenin,

Moyyndap qúldyghymdy,

Shýkir dep sóilegenim,

Ruhymnyng shóli qansa,

IYә, Alla, sening arqan!-dep tebirenedi. Allanyng bergen shabytty syiyn – aqyndyghyn menzegenin angharu qiyn emes.

 Dәuletbek Baytúrsynúlynyng ólenderin oqyghanda ony  janynyng , oidyng sýzgisinen ótkizu kerek. Sonda ghana aqynnyng ólenindegi әuezi, ýni, barlyq poeziyagha qúmartushylardyng әuezine, ýnine ainalmaq.

Jazayyn desem, mensiz de,

Almaty da aqyn kóp.

Jazbayyn desem, «elsizde»,

Ólennen basqa jaqyn joq,-dep aqynnyng ózi aitqanday, óleni ómirine serik bolghan jannyng ishki tolghanystaryna boylayyq.

Aqynnyng qalamynan tughan ólenderi tamasha suretteulerge, sózben salynghan suretterge túnyp túrady.

Dәuletbek aghanyng jana óleni - « Tan» .Keremet suretteulerge toly ólendi sýisinbey oqu mýmkin emes. «Tang atyp kele jatyr rauandap..»dep bastalatyn óleng alghashqy jolynan-aq eleng etkizedi.Odan keyingi:
Boz sәule terezege jayyluda ,-degen jolda әdebiyettegi sharttylyqty bayqaymyz.   Ólende sharttylyq az emes. Mәselen, lirikalyq qaharmannyng ishki syrynyn, yaghny dereksiz úghym syrdyng zattanyp, jandanghany sonday: talpynyp, qúlash sermeui-sharttylyq nәtiyjesi.

  Boz sәule –kónil kýidi tanytatyn әserli epiytet bolsa, odan әri jayylyp sózi arqyly kóz aldymyzgha jandy beyne elesteydi.Al endi ekinshi shumaqtaghy tórt tarmaq ta túnyp túrghan suret.. Suret bolghanda qanday!!! Keremet!!! Qarayyqshy:
Ayazda tangha juyq shytqyldanyp,
Kiredi eteginnen sypsyng qaghyp.
Kólikter qybyrlaydy qar-shekpendi,
Basypty baytaq jerdi qys qyrlanyp.
Tangha juyq shytqyldanghan ayaz degen beyneli sózdi aqynnyng jana epiytetti qoldanuy .Al sol ayaz eteginnen kiredi deui keyipteu bolady. Kóz aldymyzgha sypsyndaghan ayazdyng jandy beynesi kórinedi.Qar-shekpen kiygen kólikter, qystyng baytaq jerdi basuy-bәri de tamasha suretti aqyn oiyn odan әri damyta týsedi. Qar-shekpen –metafora. Al aqyn osy arqyly qardyng qalyndyghyn berip túr. Osydan keyingi aspan kókke yshqynyp úshqan úshaqtar, olardyng aq qardy aq borangha ainaldyruy da әdemi órilgen suretter.Osylay tabighat qúbylysy men minezin berip alady da aqyn ary qaray júp-júqa kiyingen qyzdy, qar kýregen jigitti aita kelip, oy tastaytynday....Búrqasynnyng kómui de әserli aitylghan. Kómip sózi arqyly búrqasynnyng kýshtiligin aityp túr.Al ayazdyng betti ashytyp shymshylauy taghy da jansyzgha jan bere suretteu bolyp tabylady.Songhy shumaq! Mine keremet! Aqyn naghyz ólenning iydeyasyn osy shumaqta týiindegen.
Búl minez eskertu ghoy Qaharlanghan,
Arjaghy aman ótseng Bahar-jalghan.
Ketedi ot pen sugha tәndi salyp,
Úshady mәngilikke jasalghan jan
Iә bir sәttik tabighat qúbylysy men kórinisin suretteu arqyly ómir turaly ýlken filosofiyalyq oy týiindeu naghyz sheber aqynnyng ghana qolynan keler is. Poeziya әleminde óz oiyn kórkemdikpen,asqan sheberlikpen bere bilu ekining birining qolynan kele bermeydi. Búl tek shabyty óte joghary,óleng shygharu daryny bar ýlken talant iyesining qolynan ghana keledi.

Lirikada bir adamnyng ghana sezimi beriledi degende, ol da mýlde óz aldyna, oqshau túrmaytynyn eskeruimiz qajet. Lirikalyq keyipkerding deymiz be, aqyndyq «mennin» deymiz be, ózindik sezimi beynelengende, onyng basqa adamgha qalay qaraytyny da qosa alynady. Kóp rette ol óz sezimin jariya etumen qatar ekinshi bir adamgha degen kózqarasyn, sezimin /ne sýisinuin, ne bezinuin, keyde ekeuining de әserin qatar qabyldap, bir mezetting ózinde kóp kózben qarauyn/ qosa beredi. Áriyne, búl bir ólende   eki adam teng dәrejede birdey ashylady, eki obraz payda bolady degendik emes. Onda bir adam, lirikalyq qaharman, neghúrlym kenirek /lirika mýmkindigi ayasynda/ ashylsa, ekinshi adam әri lirikalyq qaharman  әserin qabyldap, әri soghan az da bolsa yqpal etip,  tek jeke sipattarymen  kórinis beredi. «Qanday kýide qalam men» degen óleninen aqynnyng ishki tolghanysyn týsinbeu mýmkin emes.

Sol kýnderge ókinbeymin әtteng dep,
Saghynamyn úzatylghan «әpkem» dep.
Syghalaydy esiginen esimnin,-
Sabylysqan joldar jatyr at terlep...

Úzatylghan әpkesindey ótken kýnderge degen saghynyshqa toly ólen. Syrt qaraghanda ókinish sekildi, alayda búl ólende ókinishten góri saghynysh basymyraq sekildi. Esining esigi degen jolda tamasha sharttylyq bar. « Sabylysqan joldar jatyr» ,  jay jol emes, at terlegen joldar. Búl neni bildiredi? Úzaq jol, qyzyghy men qiyndyghy , kýrdeliligi mol jolda at terleydi. Yaghny aqynnyng ótken kýnderi tekke ketpegen.

Jýgirmeymin ertenime entigip,
Nyghmetterdi ketkim kelmes óltirip.
Ókinbeymin, tenge mening tenim be?
Tәube deymin basqanyma ór túryp...

Ótkendi osylay saghynghan aqyn ertenge jantalasyp asyghudan aulaq. Jýgirmeymin ertenime entigip,-deui osyny aituynan aqynnyng minezi kórinis tabady. Lirikalyq qaharmannyng boyynan sabyrlylyq pen salmaqtylyqty bayqaymyz.Sonday –aq aqyn :
Tәube deymin basqanyma ór túryp...-dep, adamy parasattylyghyn bildirip ótedi.  Sondyqtan ólende bir-aq túlgha, lirikalyq qaharman- "men" ghana bar da, al qalghandary sol "mendi" óristetuge júmyldyrylghan dep týiemiz.

    Aqyn jan-jý­­re­gin aqta­­ryp, bo­yyn­daghy óleng tasqynyna erik beredi.

Kereksiz oy kergileydi qamalap,
Býginime qyzymetim qanaghat.
Danghoy nәpsi júlqysqanda Arymmen,-
Arashalap otyramyn adalap.

Adam –perishte emes, pende. Iә myna qu tirlikte ne bolmaydy deysiz? Biraq aqyn pendeshilikke salynghysy joq.Kereksiz oy kedergiley qaumalasa da, bargha qanaghat tútyp,
Býginime qyzymetim qanaghat.
Danghoy nәpsi júlqysqanda Arymmen,-
Arashalap otyramyn adalap,-deydi. Danghoy nәpsining Armen júlqysuy jandy suretti kóz aldymyzgha әkeledi. Keyipteu arqyly tamasha órnek jasaghan.
Sumang oidy sert qamshymen taldyrdym! Netken keremet suret. Sózben salynghan әdemi suret. Sharttylyq desek te, iydeyagha óng berip tqr.Áserli kórkemdegen. Suman—jylannyng ekinshi aty, sondyqtan da sumang oy jaqsy nәrse emes. Jylan sekildi jylmang jәne titirkendiretin jaysyz nәrse. Onyn, sespey qatyratyn serti qamshy. Osylaysha últtyq qúndylyqty menzep túr. Sert qamshy – últtyq aishyqpen shyraylanghan epiytetti metafora.Odan әri aqyn ómirdi synarjaq surettemey , onyng eki jaghyn da shynayy bere bilgen. Mysaly:
Boldy ómirim birde shalghyn kók jaylau,
Boldy ómirim birde saghym targhyl qúm.
IYә, ómirding jaqsylyghy men jamandyghy, qiyny men qyzyghy, molshylyghy men tarshylyghy qatar jýretinin osylay jetkizedi.Aqyn suretteuindegi kók jaylau men targhyl qúm – osynyng dәleli. Ólenning týiinin aqyn:
Alla aldynda qanday kýide qalamyn?!-dep týiindeydi.Iә ar men ojdandy joghary qoyghan aqynnyng maqsat-mýddesi de osy tústa aiqyndalady. IYdeya men taqyryp tútasyp kelip, aldymyzgha әdemi de aishyqty jyrdy tartu etken aqyn aghamnyng oqyrmandargha tartqan bagha jetpes syiy dep bilemin.

Aqyn  oiy men ólen  ýndestigi lirikagha jan bitiredi. Qiyal erkindigi, onyng ortagha qatysy, әlem keremetterin týsinuge qúlshynuy óleng qúdiretin payymdau arqyly jýzege asady. Osynday sezinu aqynnyng ózinde bolghan jaghdayda ghana ol oqyrmandaryn dәl sonday sezindireri haq.

Adamgha qasiyetter qonar syrly,
Týisiging sezedi eken bolar shyndy.
Ajaldyng habarshysyn anyq kórgen,
Agharghan saqalynan Omar syndy!..

Ajalmen sәlemdesken olar tanyp.
Saqaly agharghanda Omar haliyf.
Pәniyding baly tәtti bolghanymen,
Jalghangha baylanbaghan omartalyq!..-dep bastalatyn óleni turasynda osyny aitugha bolady. Ólendi  tek beynelilik pen stili auqymdastyghy túrghysynan tarazylaumen shektelmey, ony lirikanyng janrlyq sipaty jaghynan qarastyrugha bolady. Ólende lirikalyq qaharman tek bir qyrymen әspettelmeydi. Ómir turaly filosofiyalyq oy tastaydy.

Ómir –jalghan. Desek te sol qysqa ghúmyrda astamshyldyqqa barmay, tәubagha kelu siyaqty kiyeli de keleli oy aitylghan.

Negizi ólendi  taldaghanda ondaghy beynelilik, suretkerlik sheberligi ózaldyna alynbay, aqyn stiyli kórsetkishi retinde dәiektelui kerek. «Talys» atty ólenin endi osy túrghydan alyp qarastyrghanymyz jón bolar.

 Talys-jylqynyng bas terisinen jasalghan ony-múny salyp qoyatyn ydys.
(Quralúly A. Qazaq dәstýrli medeniyetining ensiklopediyalyq sózdigi.— Almaty. 2007. ) Osynday týsinik beriledi. Al Súltanmahmút Torayghyrovtyng myna joldary da bar: Taltiyp qalghan ýlken ayaq. Misyz oi, t a l y s a ya q, sasyq qoltyq, Megejin, shartyq búqa, boyy qortyq. Buaz qatyn sekildi shartighanda, Ayran qúiyp baylaghan bir jantorsyq (S.Torayghyrov, Tand. shygh., 25. Osynday týsiniktemelerden keyin Dәuletbek Baytúrsynúlynyng myna ólenining maghynasyn keng týsinuge mýmkindik mol. Sonymen ,Jylqynyng bas terisin iylegen son,
Tigetin dorba jasap tórt búryshtap.
Auzyna tobylghydan týiregen son,
Taspamen qayyp shyghar dóp quystap,-degen joldarda aqyn talystan tigetin dorbanyng jasalu jolyna sipattama beredi. Búdan keyingi shumaqta aqyn últtyq qolóner búiymynyng әdemiligine de erekshe mәn beriletindigin jetkizedi:

Qayystan bauyn taghyp bekitedi,
Iluge keregege ynghayly etip.
Túrady qúlpy bolyp eki tiyegi,
Sәnimen kóz tartady jymday bekip. " ...jymday bekip" tirkesi osy jerde erekshe ról atqaryp túr. Ony qanday qajettilik ýshin paydalanylatynyn taghy da aiqyn aityp ketedi:

Salady ishine әkep kerek-jaraq,
Bizbenen, keshkish, teskish, taramysyn.
Ákemiz jyrtylghandy berer jamap,
Qajetti sonyng bәri adam ýshin.. Últtyq búiymnyng manyzyn saralay kele , baghalaudy da úmytpaydy.

Kóshkende júmsaq teri býlinbeydi,
Zattarda bey-bereket shashylmaydy.
Ol kezde qalagha eshkim jýgirmeydi,
Býgingi isti ertenge asyrmaydy.

Sapasy da tilge arqau bolyp otyrghanyn angharu qiyn emes. Aqyn ólenine arqau bolghan búl búiym óz ómirimen de baylanysty eken. Ákesi tútqan osy búiym balagha da miras sekildi, yaghny sanasyna singen qúndylyq dep tanugha bolady.Biz tek kónergen sóz dep qarap, tek birli-jarly ólenderden ghana atyn estip jýrmiz ony moyyndauymyz kerek. Últtyq naqyshtarymyz ben qúndylyqtarymyzdy sanamyzda qayta janghyrtyp, kóz aldymyzgha tiri beynedey osylay sipattay surettegen aqynnyng myna ólenin әriyne qúndy desek bolady. Bizderge , múghalimderge, taptyrmas, bagha jetpes kómekshi qúral. Óz is-tәjiriybemde paydalanamyn degen oimen aghamnyng búl ólenin quana qabyldadym. Óleng sonyn aqyn agham tamasha ayaqtapty:

Tiyse eger ólenimning jolgha sebi,
Ózinen jibermeydi júrt alys qyp.
Bizderde arman sirә bolmas edi,-
Qazaqqa qúnym bolsa bir Talystyq!..-depti.

Aghajan, Talys-últtyq naqyshtaghy jәdigerimiz bolsa, siz qazaq poeziyasyndaghy Últtyq ruhtaghy aishyqty , naqyshty órnegimizsiz.

Iә , әr aqynnyng sәtsiz óleni bolady. Aqynnyng barlyq ólenderi joghary dengeyde shygha bermeytini belgili. Aqynnyng myna óleni mening kónilime únay qoymady. Qalamymnyng ashy siyasyna iligip otyrghany da sondyqtan. Óleng «Qalady» dep atalady. Synamas búryn alghashqy shumaghyn oqyp qarayyq.

Qalady bәri, qyzyq pen qiyn búl jalghan,

Qalady tauyn, aghashyng kóktep býr jarghan.

Sarayyn, taghyn, kýrkeshe jýdeu lashyghyn,

Qalady tegis qol sozghan әsem týrli arman...

Poeziyadaghy jauyr bolghan, kóp kezdesetin , qaytalana beretin tirkester qoldanylghan. « Ómir óter, jighanyng qalar, dýnie jalghan » degen jattandy oy әsersiz jalang aitylghan. Kóz alymyzgha әdemi suretterdi jandandyryp, jandyryp әkelip beretin aqyn búl joly  tek osynday júpyny sózdermen shektelgen.

Qalady maqtan, aldanysh, arbau azdaghan,

Neni de bolsa, mәngilik saghan jazbaghan.

Pәniydi bilip, baqidy bilmey pendeler,

Qaldy ma adam balasy jerde azbaghan?

Tek qana bizder ketemiz tәnnen bólinip,

Qútylarmyz da jatatyn kýnnen Bóri úlyp.

Janymyz anau jeti qat kókke jol sheger,

Tәnimiz qalar topyraq Tekke kómilip.

Al, ne kórdik!  Eshqanday әdemi suretter joq. Tek jalang bayandau ghana bar. Kelisemin, ólende ótpeli ómir turaly , yaghny taqyryp bar, biraq iydeya joq.

Degenmen de myna óleni osy olqylyqty juyp-shayatynday eken.

Ótsin deseng basyma kie qonyp,
Aqylyna sabyrdan tie kómip!
Kóp sóilesen, qadiring kóp ketedi,
Ótkening jón auzyna ie bolyp!
Búl joldar shamasy Dәuletbek aghanyng kónili qamyqqan kezde tusa kerek dep oilaymyn... Qazirgi qoghamdaghy tynys – tirshilikting beynesi kólbendegendey eken kóz aldynnan.Ári qaray aqyn oiyn terendete týsedi.
Tilindi ti, qúlypta erinindi,
Artyq sózden ishipti eling udy.
Tynysh jýrgin tisindi qarystyryp,
Bezdiresing el-júrtyn, serigindi!..

Tildi tyn, erindi qúlyptau... Sharttylyq! Búl jerde aqynnyng sheberligine riza bolasyn.Artyq sózden ishipti eling udy.. Bastapqy joldardyng jauabyn osy jol berip túrghanday. «U ishu» tilimizdegi túraqty tirkes bolsa da, aqyn qoldanysynda óte útymdy kórinip túr.Negizi bir sәttik kónil –kýii aqynnyng ózegin jarghan ólenderine tosqauyl bola almaydy.Aqyn jýregi aq jyrlaryn aghyltady.Óleng turaly myna shumaqtaryna nazar salayyqshy.
Ólenning aqyl – ósi, sezim – shenber,
Túlghasyn shymyrlatar sózing sheber.
Shyndyghy midan jetse myghymdanyp,
Boyauy jýreginnen, ózing seber.

Kókiregi oyau jangha óleng aqyl men sezimning jemisi dep túr ghoy. Boydy shymyrlatar aqyn sózining boyauyn da jýrek qalauynmen beresing degenin de úghu qiyn emes. Iә shyn aqynnyng jýreginen tughan óleng osynday bolsa kerek.Aqynnyng ózi «..qayyryp qara sózding qúdiretin..» dese, búl aghanyng óz minezi dep baghalau kerek.Asqar Sýleymenov : «Úrpaq - úrpaqpen úrpaq. Agha buyn aghalyq qamqorlyghyn kórsetse, ruhany múranyng tarih qorjynynda qabattasyp qala bermeytinine esep berip otyr»- degen pikirin osy jerde men Dәuletbek aghanyng shygharmashylyghyna oray keltirgim kelip otyr. Óitkeni aqynnyng poeziyasynyng bizding últtyq mәdeny múramyzdyng kóshine qosar ýlesi mol. Qazaq poeziyasynyng qaynap jatqan jyr qazanynyng ishindegi mayly jiligi osy aghamnyng ýlesi desem, qatelespeytin shygharmyn.
 Aqynnyng óz beynesi, ózine bergen baghasy bar.

Aygýl Omarova

Manghystau oblysy

Abai.kz