QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri, jazushy Tólen Ábdikúlynyng qay shygharmasy bolsyn – oilandyrady, tolghandyrady, jýregindi qozghaydy, janyndy tazartady, ruhyndy shyndaydy. «Óliara» romany, «Áke», «Qyz Bәtish pen Erseyit», «Tozaq ottary jymyndaydy», «Parasat maydany», «Túghyr men ghúmyr», «Oralu», «Aqiqat» hikayattary, «Ong qol», «Qonaqtar»,  «Qayyrsyz júma», t.b. әngimeleri – qazaq әdebiyetining altyn qorynan oiyp oryn alar kesek tuyndylar. Izgilikke inkәr jýrekterding gimnindey «Biz ýsheu edik» atty piesasy qanday keremet!

Biyl 75 jasqa tolatyn jazushynyng shygharmashylyq әlemine birge sayahat jasap, el, til, әdebiyet jóninde pikirlesken edik.

Bizde Memlekettik syilyqty talantty jazushy da, talantsyz jazushy daala beredi

– «Ádebiyet ózining qúnyn joghaltsa, últtyq sipat ta óz ereksheliginen airyla bastaydy» depsiz bir súhbatynyzda. Qalay oilaysyz, qazir qazaq ózining últtyq sipatynan ajyrap bara jatqan joq pa? Jәne búghan әdebiyetting qúnsyzdanuynyng qanshalyqty yqpaly bar?

– Kenes dәuirinde qazaq halqynyng taghdyry óte qiyn halge jetip qalghany ras-ty. Orystandyru sayasaty tәnindegi dertting auyrghanyn uaqytsha basyp, sezdirmeytin dәri sekildi aqyryn әser etip, últtyq janyn jan alqymgha tirep qoyghan bolatyn. Biraq Qúday kóz jasymyzdy kórip, tәuelsizdigimizdi aldyq. Eldegi qazaq últynyng ýles salmaghy edәuir artty, qazaq mektepteri kóbeydi, qay mekemege barsang da, aldynnan qazaqsha sóilep, kýlimdep qazaq jastary shyghatyn boldy. Bәlkim, prosess biz qalaghannan góri bayaulau jýrip jatqan shyghar, biraq tarih donghalaghy endi bәribir keri ainalmaydy. On jyldan song ba, jiyrma jylda ma, qazaq tili qalayda óz túghyryna qonady. Biraq biyliktegilerding kóbining kózqarasy әli bayaghysha, tilge baylanysty batyl qadamgha barayyn dese, oryssha oqyghan óz úrpaghyn oilap, kibirtikteydi. Damugha sol kedergi bolyp jatqanday. Eger qazaq tili ózining layyqty túghyryna qonsa, әri qarayghy sayasatty sol tilding ózi-aq jasar edi.

Múndaghy manyzdy nәrsening biri – sana. Sanany ózgertu, onymen kýresu óte qiyn. Qúldyq-bodandyq sanadan týbegeyli aryla almay jýrgenimiz ras. 2010-jyldardyng tónireginde ghoy deymin, «HH ghasyrdaghy eng úlyqazaq kim?» degen saualnama jýrgizildi. Sonda qazaqtyng sayasy kósemi Álihan Bókeyhanúly Núrbolat Masanovtan keyingi 7-orynda túrdy! Áriyne, júrttyng bәri olay oilamaytyn shyghar, biraq búl – kimning kim ekenin aiyra almaytyn sonday sana qoghamymyzda bar degen sóz.

Qazaqtyng býgingi asqynghan auruynyng biri – rushyldyq. Bizding buyndy qoya ber, shal-shauqandy bәribir týzey almaysyn. Mening tang qalatynym: rushyldyq jastardyng arasynda da bar deydi. Ruyna qatysty aitylghan syn sózdi keshire almaytyndar әli de kóp. Qazaqty balaghattasan, olay shamdanbauy mýmkin. Rulyq emes, birtútas últtyq sana ýstem bolghanda ghana naghyz el bolatynymyzdy qalay úqpaydy? Osydan biraz jyl búryn Grekiyada on bes jasar balany bir poliysey atyp óltirip qoydy. Sonda býkil grekter kóshege shyghyp, jastary kólikterdi órtep, eldi tónkerip jibere jazdaghan. Áriyne, tәrtip búzghandar zangha say jazalanghan da shyghar. Biraq búl arada bir zatty bayqaugha bolady. Últtyq sanagha qol jetkizgen halyq ortaq namystyng tóniregine bas qosyp, birige alady. Múnday halyqtyng pikirimen, talap-tilegimen biylik te sanaspay otyra almaydy. Al bizde qalay? Janaózendegi belgili jaghdaydy alayyq – ras, ýlken tragediya boldy. Sonda «Biylikting әreketi qate! Búl dúrys emes!» dep jappay bas kóterip, kózqarasyn bildirgen halyq boldy ma? Joq. Tipti oqigha basqa bir elde bolyp jatqan sekildi. Keybir jurnalister janaózendikterdi «adaylar» dep jazady! Janaózen – adaylardyng ghana mәselesi me? «Qazaqtar» dese qaytedi? HHI ghasyrda ómir sýrip jatyrmyz ghoy! Qaysybir belgili adamdardyng ózi últtan búryn ruyn oilap túratyn da kórinedi maghan. Ru-taypalyq qúrylym әlem halyqtarynyng bәrinde – tipti Europada da bolghan. Olar búl kezennen әldeqashan ótip ketken, birigip, birtútas últtyq sanagha jetken. Al biz osy qalpymyzda qala bergimiz keledi. Órkeniyet – jýirik poyyz sekildi, «mynalar әbden jinalyp bolghansha kýte túrayyn» demeydi, algha qaray zaulay beredi. Biz kýibendep kidirgen sayyn ol úzay týsedi. Biraq qalay bolghanda da, «jas úrpaqtyng sanasy ózgerer, sóitip, zaman da dúrystalar» dep sengim keledi.

Ádebiyet pen últ – bir-birine óte jaqyn úghymdar ghoy. Bir esepten, әdebiyet – últtyq kórkem oidyng jemisi bolsa, ekinshi jaghynan, últtyng ózi – belgili bir dәrejede әdebiyet beretin tәrbiyening jemisi. Bizde sonau kóne jyraulardan bastalyp, Abay, Mahambet, Maghjan, Múhtarlarmen jalghasyp, kýni býginge deyin ýzilmey kele jatqan keremet әdebiyet bar. Oily oqyrman, sóz qadirin biler qazaq barda onyng qúny týse qoymas. Sol ruhany nәrden susyndamay, ony kereksinbey, betin әri búrsa ghana últtyng bolmysy ózgerip, bet-beynesi búzylar. Ózing súraqta keltirgen әlgi oidy osynday mәnde aitsam kerek.

– «Qazir búrynghyday qalyng oqyrman joq, kitap oqityn adam azaydy» degen pikir basym bop túr. Eger bú sóz ras bolsa, búl – jazylyp jatqan shygharmalardyng solghyndyghynan ba, әlde kitapty taratu-satu salasyndaghy kemshilikterden be?

– Taratu jaghynan kemshilik kóp ekeni ras. Memlekettik tapsyrys degen bar, biraq men ony dúrys jýie dey almaymyn, basqa balama joly jasalghansha, әzirge sonymen jýrip kelemiz. «Qalamaqy tóleytin boldy» dep jatyr ghoy, onyng qalay jýzege asatynyn men bilmeymin. Bizge baspalar qauymdastyghyn qúryp, birtútas sauda jelisin jasau kerek, kitap alys audandargha da týgel jetkiziletin jýie oilastyrghan jón. Sosyn aqyn-jazushy men oqyrman arasyn jaqyndastyratyn sharalar jii úiymdastyryluy qajet. Birde Múhtar Shahanovpen kezdesu bolyp, aqynnyng kitaptary sol jerde lezde satylyp, tarap ketti. Sonday tәsil de kerek. Shetelde baspalar talghamdy oqyrmannyng talabyna say myqty kitap shygharugha úmtylady, eger halturany bassa, eshkimning almay qoyatynyn biledi. Sol arqyly әdebiyet te tazarady.

Jasyratyny joq, bizde nashar әdebiyet te bar. Óz basym әdebiyetti últtyq dep bólmeymin, ol – adamzatqa ortaq qúndylyq. Mysaly,Lev Tolstoy –  orys jazushysy, biraq ony dýniyejýzi oqidy, onyng shygharmalarynan әlem halqy susyndaydy, ol jalpy adamzatqa tәn mәseleni, ortaq uayymdy jazady. Mening jazushy retinde qalyptasuyma, býgingi dengeyime jetuime qazaq qalamgerlerinen góri әlemdik klassika kóp әser etti. Óitkeni, adam әrdayym biyikke úmtylady ghoy. Shygharmanyng tili әrqalay boluy mýmkin, biraq mahabbat pen zúlymdyq, әdilet pen alayaqtyq, dostyq pen satqyndyq, meyirimdilik pen qatygezdik, bәri – býkil әlem ýshin birdey úghymdar. Úly shygharmalar últ alalamaydy, qay tilge audarylsa da, bәrining jan-dýniyesin qozghaydy.  Keyde kimning myqty ekeni shet tiline audarylghanda bilinip jatatyny bar.

Ókinishtisi, qazir bizde eng ýzdik shygharmalar emes, ortaqol shygharmalar audarylyp jatady. Ony qadaghalap jatqan eshkim joq sekildi. Ortaqol shygharmalardy oqyghan shetel oqyrmany qazaq әdebiyeti turaly ne oilauy mýmkin? Sondyqtan búl mәselege memleket aralasuy kerek. Óitkeni, shyn mәnindegi ýzdik shygharmalardy órkeniyetti halyqtardyng nazaryna úsynu arqyly biz últtyng bedelin, abyroyyn әlemdik dengeyge kótere alamyz. Qúdaygha shýkir, tәrjimeleu kerek dese, qazaqta ýzdik tuyndylar barshylyq: Ábishting «Shynyrauy», Maghauinning «Shaqan sherisi», kezinde kәdimgidey eleuli oqigha bolghan Dulattyng «Dermene», «Tirshilik», «Sýiekshi» sekildi hikayattary, Tynymbaydyng әngimeleri... Tizim múnymen bitpeydi. Bizden keyingi buynnan da talay shygharma tabylatyny anyq.

Qazir dýkenge barsan, qazaq kitaptary tipti az. Astanada bir-eki jerde ghana satylady. Búryn satu-taratu jýiesi jaqsy edi, kitap sonau týkpirdegi auylgha deyin jetip jatatyn. Sol jýieni ýzip aldyq. Kitaptarymyzdyng taralymy eng kemi 40-50 myng bolatyn. Áli esimde, mening «Aqiqat» degen kitabym orys tilinde «Istina» degen atpen eki ret basyldy (1978-1979 jyldary). Ekeuinde de 100 myng danamen shyqty! Týgel tarap ketti. Qazir kitap ary ketse 2 myng danamen shyghady. Qazaqstan boyynsha 11 myng kitaphana bar eken, tym bolmasa solargha da tolyq jetpeydi.

Kitaptyng búrynghyday emes, az oqylatyny ras. Óitkeni, oqyrmannyng qolyna tie bermeydi. Onyng ýstine, ghalamtor degen shyqty. Biraq әdebiyetti ghalamtordan oqityndar da az emes desedi. Endi bayaghyday jappay oqu qayda, biraq bәribir damu kerek, ilgerileu kerek qoy. AQSh-ta, Fransiyada tehnika bizden búryn damyp ketken, biraq olar sonda da әdebiyetti ysyryp tastaghan joq, kitap satylady, oqylady. Solardyng jaqsy tәjiriybelerin nege almasqa? Jaqsy kitap jazayyq, jaqsy әdebiyet jasayyq. Jaqsy kitap pen nashar kitapty ajyrata alatyn oqyrman qalyptastyrayyq. Bizde Memlekettik syilyqty talantty jazushy da, talantsyz da ala beredi. Búdan song halyq jaqsy men jamandy qalay ajyratady? Tipti biylikte jýrgenderding ózi ajyrata almaydy: «mynau qanday jazushy?», «mynau jaqsy kitap pa?» dep súrap jýrgenderi...

Keyde solardan góri qarapayym adamdar kósh ilgeri. Birde jeke sharuama baylanysty bir qalalyq mekemege baruyma tura keldi. Esik aldyndaghy kýzetshi jigit «bastyq qabyldamaydy» dep kirgizbeydi. «Arnayy jazylyp qoygham, ol meni kýtip otyr» desem de, onaylyqpen jiberer týri joq. «Qújatynyzdy kórsetiniz» deydi. Kórsettim. Aty-jónimdi oqydy da, ornynan atyp túryp: «Siz Tólen aghasyz ba? Oibay-au, men sizding «Áke» hikayatynyzdy bes ret oqyp shyqqam! Kiriniz!» – dep, jik-japar boldy da qaldy. Al bastyghy kәdimgi siresip qalghan sheneunik eken, mening úsynghan vizitkama kóz salghanday boldy, biraq eshqanday әser almaghan sekildi. Tanymaghan kýiinde qaldy. Ádebiyetten alys adam ekeni kórinip túr.

Jalpy kitap saudasy jolgha qoyyluy kerek. Ziyaly qauym osy baghytta batyl әreketterge baruy kerek. Jaqsy kitap shyqsa, baspa da, avtor da payda tabatynday mehanizmder oilastyru kerek. Al әzirge «goszakazben» otyrmyz. Ýkimet «bizdi maqtandar» deydi, «zamanymyzdyng jarqyn beynesin jasandar» deydi. Nege «jarqyn beynesi»? Nege jay «beynesi» emes? Beyne tek jarqyn bolmaydy ghoy. Zamannyng beynesi aluan týrli boluy mýmkin. Eger búlardyng talabyna sýiensek, bizding gazet-jurnaldarda Gogoli da, Chehov ta jariyalana almas edi. Óitkeni, olar «zamannyng jarqyn beynesin» jasaghan joq.

«Aqiqatty» esh jer baspay qoydy

– «Ádebiyetti últtyq dep bólmeymin» deytin ústanym sizding shygharmalarynyzdan da bayqalady. Mәselen, «Aqiqat» hikayaty. Ondaghy keyipker nege Robert? Qazaq qoghamy ortasynda onday mәselelerdi kóteru, ashyq aitqyzu ýilesimdi shyqpas dep oiladynyz ba?

– Tandap alghan materialymnyng ózi tym europalyq boldy da, ony qazaq topyraghyna syighyza almadym. Filosofiyalyq tolghanystargha barghan alghashqy enbegim ghoy. Sol baghytta kóp izdenip jýrgen kezim edi. Birde polisiyanyng joghalyp ketken qúpiya qújattardy tabuyna kómektesken Jerar Kruaze degen gollandiyalyq telepat, parapsiholog, kóripkel turaly oqydym. Álgi qaghazdardyng qayda jasyruly jatqanyn búl boyyndaghy әldebir tylsym qasiyetting kýshimen kóre alady: qay qalada ekeni, ýiding qanday ekeni, terezesining qanday ekeni, qay bólmede qanday seyfte túrghany... bәri kóz aldyna ap-ayqyn kelip-aq túr. Biraq naqty qay ýy ekenin bilmeydi. Polisiya әlgining suretteui arqyly eki jyl boyy izdep, aqyry tabady. Osy oqighany oqyp, oilandym: boyynda osynday kóripkeldik qasiyetting boluy, basqalardyng kóre almaytyn nәrsesin kóre alu degen keremet artyqshylyq qoy! Biraq búl artyqshylyq adamgha baqyt әkele me, joq pa? Bәrimiz myna dýniyege pәk kýide, sәby sanamen keldik. Eseye kele, mandayymyz talay ret tasqa soghyla kele nebir qiyanatty, satqyndyqty, qaraulyqty kórgen kezde kónilimiz jabyrqady, janymyz auyrdy, jýregimiz syr berdi. Al biz kórmeytindi kóre alatyn, biz sezbeytindi seze alatyn telepattarda ne jan qaldy sonda? Hikayatta «Tirshilik – ýlken auruhana» degen sóz bar. Keyipker sol «auruhanadan» qashyp, jyndyhanagha baryp jatady. Keyin bir jerden Shopengauerding tura solay aitqan sózin oqyp, tang qaldym. Ómirding jaqsy jaghy da bar ghoy, biraq onyng terenine boylap, oigha berilgen sayyn әlgindey ashy aqiqatqa kezigetining ras.

Osy «Aqiqatty» alghashynda esh jer baspady. «Leninshil jasqa» aparyp edim, kishkentay ghana ýzindisin beripti, ony oqyghan oqyrman týk te týsinbeydi. Tipti keybir qalamdastarym da qabyldaghan joq. Bizde qazaq tek qazaqty jazuy kerek, auyldy jazuy kerek degen týsinik bar ghoy. Qajyghaly dosym (Múhanbetqaliyev) oqiyn dep ýiine alyp ketti de, kelesi kýni kelip, qasymda Dulat túrghan, qoljazbany ýstelge atyp úrdy: «Átesine nәlet, ishi kýigender túz jalasyn, mynau naghyz genialinyy dýniye!» – demesi bar ma. Sodan «Qalamgerge» baryp, «jughanbyz» әbden. Ýige qalay jetkenim esimde joq.

– Sau adamdardyng ózi әnsheyinde bayybyna bara bermeytin salmaqty saualdardy ne sebepti jyndyhanagha týsken, jýikesi sharshay bastaghan jannyng auzymen aitqyzudy, solargha jauap izdetudi dúrys dep sheshtiniz? Álde, Robertting ózi aitqanday, «Shyndyqty bala men jyndylar aitugha tiyisti» me?

– Aynalasy әldeqashan «aqyly auysqandar» qataryna qosyp qoyghan, biraq ózin «jyndymyn» dep sanamaytyn Robertting tújyrymy ghoy búl (kýldi). Bala pәk perishte kónilmen, tabighy tazalyqpen aitady, al ómirdegi jalghandyqty, jasandylyqty, әdiletsizdikti kýnde kórip jýrgen, «nege búlay?» dep kýizeletin oily adam kýiingennen aitady shyndyqty.

Jalpy búl hikayattyng iydeyasynda eki baghyt bar. Birinshisi – býkil әdiletsizdikke – jaratylys zanyndaghy, adam bolmysyndaghy kemshilik (nesovershenstvo) bolsyn, adamnyng óz qolymen jasalghan qiyanattar bolsyn – solardyng bәrine qarsy narazylyq. Narazylyq iydeyasy adamzattyng aqyl-oyynyng damuyna yqpal etken kýshterding biri dep aitugha bolady. Adam qiynshylyqqa, qiyanatqa qarsy kýresu arqyly, yaghny narazylyq iydeyasy arqyly  jetilgen.

Narazylyq iydeyasy sonau kóne zamandaghy grek әdebiyetinen – Eshilding «Búghaudaghy Prometeyinen» bastalatyn shyghar. Adamdargha bolysyp, qúdaylargha qarsy shyqqan Prometey beynesi osy kýnge deyin kókeykestiligin joghaltqan joq. Búl arada Zevs – biylikting simvoly. Prometey adamdardy biylikten qorghaydy. «Aqiqatta» jyndyhanada jatqan Robert qúdaygha qarsy úiym ashpaq bolyp, palatada birge jatqan svyashennikti óz úiymyna kiruge ýgitteydi. Búl – hikayattyng eng ózekti epizodtarynyng biri. Múnda da qúday – biylikting simvoly. Ekinshi baghyt – «Aqyldan azap» shegu. Tirshilikting terende jatqan qúpiya syry asa jaqsy nәrse emes. Ony bilgennen tabaryng – aiyqpas uayym, jan azaby. Endeshe keyipkerding «Aqyl-parasat – dert. Adamdar tuady da, sol dertpen auyrady. Sodan keyin býkil azapty katorgynyng kesimdi jyly tausylghanday ayaqtalyp, adam mәngi tynyshtyqqa ketedi» deui sodan. «Qay el ekeni esimde joq, bir elde bala tughanda «beyshara endi qashan ólgenshe azap kóretin boldy» dep ólikti jerlegendey, qayghyly joralghy jasalady eken. Al adam ólse, «azaptan qútyldy...»  dep quanyp, toy jasaydy eken. Toy jasau kerek ólgende. Men ólgende toy jasandar, toy!» – deydi Robert kýiinip. Búl da – shygharmanyng negizgi iydeyasyna qatysty epizodtarynyng biri.

– Osy «Aqiqattaghy» tereng tolghanystar aqyry sizdi «Parasat maydanyn» jazugha alyp barghanday kórinedi maghan. Álde qatelesem be?

– Dúrys bayqaghansyn. Soghan alyp keldi. Adamnyng ishki jan-dýniyesine ýniludi, onyng qaltarys-qatparlaryna boylaudy әri qaray terendete týsudi qaladym. Ras, «Aqiqat» birinshi jazyldy, ondaghy oilar da sanagha san aluan astarly saual tastaydy. Degenmen, óz úghymymda bәribir «Parasat maydanyndaghy» iydeyalar ózektirek kórinedi. Barlyq pәle-jalany ózgeden, jaudan kóru, tek ózgeni kinәlau – búl da qoghamnyng belgili bir dengeyin kórsetetin qúbylys qoy. Adamnyng parasat dәrejesi kóterilgen sayyn onyng ishki jan arpalysy, óz ishine kóbirek ýnilui jiyileydi. Kóp nәrse adam balasynyng kisilik dәrejesining kemeldenbegeninen, jetilmegeninen bolyp túrghanyn angharady.

«Aqiqat» orysshagha audarylghanda key jerleri qysqaryp ketipti. Sarafannikov degen jigit tәrjimelep edi, asa sheber audarmashy emes eken. Al Anatoliy Kim jaqsy audarady. «Ákeni», «Parasat maydanyn», «Biz ýsheu edikti» orys tiline audarghan sol. Ózi de sheber jazushy ghoy. Birde PEN-klubta kezdesip qaldyq. «Znaeshi, stariyk, – deydi meni onashalap, dosym ghoy, «stariyk» dep sóileydi, – delo ne v psihologii, y daje ne v filosofii. V «Parasat maydany» esti chto-to zapredelinoe, chto net ny u kogo, krome tebya».

Oydyng dramasy degen – ghajap nәrse

– «Parasat maydany» hikayaty óte úzaq uaqyt jazyldy dep estidim. Jәne «búdan keyin múnday filosofiyalyq taqyryptargha barmaspyn» dep te aitqansyz. Ne sebepti?

– Onsha úzaq jazylghan joq, ýsh-aq aida jazyp bittim. Al basymda pisip-jetilui óte úzaqqa sozylghany ras. Áy, keminde alty-jeti jyl jýrdi-au ishimde (kýldi). Aldymen belgili bir jýie jasap aluym kerek boldy: tarazynyng eki basynda eki týrli ústanym túrady – ómirdegi qasterli úghymdardy, adamy qúndylyqtardy iydeal tútatyn, onyng kirlenuine tóze almaytyn kirshiksiz taza kózqaras pen «búl ómir degening o bastan-aq opasyz jalghan, dýniyede mәngi qasiyetti eshtene joq» deytin, postmodernizmning «adam tuabitti kýnәhar, ony sol bar kemshilik-kemistigimen birge qabyldau kerek» degenge sayatyn tújyrymy. Osy eki oy birine-biri qarsy shyghyp, ózara aiqasuy kerek. Keyde osy keyingi kózqaras dúrys siyaqty seziletini bar. Biraq olay deyin desek, ómirde «iyә» nemese «joq» dep, bir-aq auyz sózben jauap beriluge tiyis taza úghymdar bar. Mysaly, mahabbat. Bar ma? Bar. Jartylay jaqsy kóru degen bolmaydy, jartylay bolsa, onda ol – jaqsy kóru emes, shynayy mahabbat emes. Adaldyq ta solay. Sәl-pәl aramdyq aralas adaldyq bola ma? Joq. «Parasat maydanyndaghy» keyipker sony qabylday almaydy. Ózi taza adam. Biraq onyng ishki dýniyesinde de taytalas bar, onyng basynda óz ústanymyna kereghar oilar da jýr. Ony ózi sezbeydi. Dýniyeni búzatyn sol qiyampúrys qiyaldyng bәri syrtta emes, óz ishinde, óz tabighatynda ekenin bilgen kezde, ol ómirden týniledi.

– Hattardy oqyp otyrghan kezde, bir kózqaras ekinshi kózqarastan býkil dәlel-dәiegimen basymtýsip, «endi qarsy jaqtyng ýni óshetin shyghar» dey bergenimizde, ekinshisi búdan da asyp týser uәjben jauap qaytarady ghoy...

– Solay boluy kerek qoy. Ómirde birynghay aq nemese birynghay qara týs bolmaydy. Ádebiyettegi ýlken kemshilik sol – jaghymdy keyipkerdi kemshilik atualydan ada qylyp, jaghymsyz keyipkerdi bir antúrghan jauyz etedi de qoyady. Maqtasaq – ayaq-qolyn jerge tiygizbey aspandatyp jiberemiz. Jamandasaq – ilip alar bir jaqsylyghy joqtay iske alghysyz ghyp, jermen-jeksen etemiz. Dýniyede kemshiligi joq jaqsy adam nemese mýlde izgi isi joq nashar adam bolmaydy.

Mening shygharmashylyghymdaghy kózqaras qaqtyghysy, oy aitysy negizinde «Biz ýsheu edik» piesasynan bastalghan. Onda da Múrat pen Darighanyn, Múrat pen Ómirbekting arasynda pikir qayshylyghy, ústanymdar ústasuy úzaqqa ketedi, birin-biri jenise almaydy. Anau óz oiyn aityp bolghan kezde, zaldaghy júrt «әi, endi mynau jauap taba almas» degenshe bolmay, búl әlgiden de asyryp uәj aitady. Asanәli (Áshimúly) aityp kýldirip edi: «Ómirbekting sózi jón dep, soghan jaqtasyp otyrsaq, bir kezde Múrattyng dәleli basyp ketedi, qalay sonyng jaghyna shyghyp ketkenimizdi bayqamay qalamyz» dep. Men «Parasat maydanyndaghy» oy qaqtyghysy sol dengeyden de asyp týsui kerek dep ózime shart qoydym. Búl onay sharua bolghan joq. Óitkeni, zúlymdyq ta – ýlken kýsh. Eger ol adaldyqtan tez jenilip qalatyn әljuaz bolsa, osy kýnge deyin jetpes edi, әdildikten әldeqashan jenilip tynar edi. Eki taraptyn, eki týrli kýshting «Parasat maydanyndaghy» birin-biri jene almay, arbasyp-ayqasuy mening ruhany kýsh-quatymdy sarqa syghyp alghanday sharshatqany ras. Álgi «búdan keyin múnday filosofiyalyq taqyryptargha barmaspyn» degen sózdi sonday bir sharshau ýstinde aitqan shygharmyn (kýldi).

Jazushy ýlken filosofiyalyq oilargha barghanda, jalpy adam balasyna tәn, adamzatqa ortaq uayymdardy qozghaghanda, el, jer, til arasyndaghy shekara joyylyp, kenistik tútastanyp ketedi. Filosofiyalyq shygharmalarda oqigha, әreket kóp bolmaydy, sondyqtan ishki oy men sezimning ózinen drama jasaugha tura keledi. Al shyndyghynda oidyng dramasy degen – ghajap nәrse! 

– «Tozaq ottary jymyndaydy» – Braziliyadaghy ýndis taypalarynyng ayanyshty taghdyryn arqau etkenimen, astarynda qazaq halqynyng basyndaghy sonday ahualdy menzeytin shygharma. Tipti keyipker esimderindegi key úqsastyqtar da tegin emes shyghar dep topshylaymyn: «Kanato» (Qanat), «Choro» (Shora), «Kiyaku» (Qiyaq), t.b.

– O basta keyipker attaryn oilastyrghanda, olardy qazaq esimderine jaqyn etu maqsatymda bolghan joq. Biraq alghashynda hikayatty qazaq dalasyndaghy oqigha retinde bergim kelgeni ras. Alayda «qazaq halqyna qúryp ketu qaupi tónip túr, ol qauipti kenes ókimeti qoldan jasap otyr» dep qalay ashyq jazasyn? Jazghanynmen basylmasy anyq, tipti jolatpaytyny belgili. Sosyn oilandym: taghdyry qazaqtyng taghdyryna úqsas halyqtar kóp qoy Jer betinde, nege solardyng birin mysalgha ala otyryp, túspaldap jazbasqa? Sodan Braziliyadaghy ýndis taypalarynyng taghdyrymen oraylastyrmaq boldym da, olardy zertteuge kiristim.

– Ol uaqytta ghalamtor degen bolghan joq, izdenu óte qiyngha soqqan shyghar?

– Qúday salmasyn, zertteuge bir jarym jylday uaqytym ketti. Orys jurnaldarynan kóp derek aldym: «Vokrug sveta», «Nauka y jizni»... Ásirese «Vokrug svetanyn» kóp kómegi tiydi, alty-jeti jyldyq (bәlkim, odan da kóp) tigindisin aldyryp qaradym. Paletelly degen italiyalyq jurnalisting maqalalary «Vokrug svetagha» jii shyghyp túratyn jәne jazghandary óte myqty dýniyeler edi. Riza bolghanym sonshalyq, onyng aty-jónin hikayatqa engizip jiberdim. Ýndister turaly talay kitap oqydym. «Araku» degen taypany men ózim oilap taptym, negizinde onday taypa ómirde joq. Al әlgi shavanti, patasho, tapaina, t.b. bar, Amazonka ózenining boyyn jaylaghan taypalar ghoy. Braziliyagha baryp kórgenim joq, ol jerding tabighatyn, mәselen, paporotnik ósimdigining qalay ósetinin kórmey-bilmey jazu óte qiyn boldy. «Endi múnday úzaq arnayy izdenisti qajet etetin auyr taqyryptardy jazbaymyn» dep sheshtim.

Janaghy keyipker esimderin qazaqylandyryp aityp otyrghanyng óte dúrys. Ózim mәn bermeppin, rasynda da, úqsastyqtar bar eken. Jalpy Amerika ýndisteri men týrkilerding týp-tamyry bir, alystan qosylatyn aghayyn júrt degen pikirler ghylymda búrynnan bar. Bir ghana mysal: biz «qayyq» desek, olar «kayak» deydi eken. Basqa da týbirles sózder kóp.

Búl da «Aqiqat», «Parasat maydany» sekildi últtyq shenberden shyghyp ketken shygharma bolghandyqtan, bastapqyda әdeby ortanyng qabyldauy qiyn boldy. Jazghandaryma jyly lebizin bildirip jýretin Ázilhan Núrshayyqovtay tileules aghanyng ózi kezinde: «Oraluyn» jaqsy eken, әngimelering de әdemi, al anau «shetelindi» oqygham joq» dep qaytaryp bergen (kýldi). Al qazir, kerisinshe, júrt osy shygharmalarymdy kóp súraydy. Ótkende bir sayt «Tozaq ottary jymyndaydyny» tipti ýndister turaly jazylghan әlemdik ýzdik shygharmalardyng qataryna qosypty.

Jaghympazdyqtan jiyren, al tildi ýiren

– «Biz ýsheu edik» kezinde birneshe teatrdyng repertuarynda bolghan eken, biraq bizge kóruding sәti týspepti. Qazir osy spektaklidi qoyyp jýrgen nemese qoyghaly jýrgen rejisserler bar ma?

– Piesa kóptegen teatrlarda qoyyldy: Shymkentte, Atyrauda, Torghayda, t.b. Almatyda Jastar teatry qoydy. Ministrlik ol kezde qorjynyna týsken dramaturgiyalyq shygharmalardy eng aldymen Áuezov teatryna beredi eken. Bir kýni Ázirbayjan Mәmbetov shaqyrdy. Talqylau ótkizildi.«Ana jerin óitu kerek, myna jerin býitu kerek, qosymsha bir akty qosu kerek» dep, júrt jan-jaqtan antalaghanda, zәrem úshty. «Eshtene alyp-qosudyng qajeti joq» dep shygharmamdy aqtap sóiledim. Mәmbetov «Avtordyng da aitqany dúrys shyghar, eskerinder» dedi. Qysqasy, renjinkirep shyqtym. Múny Rayymbek Seytmetov estipti de, teatrgha kelip: «Búl mening tapsyrysym boyynsha jazylghan piesa edi», – dep ótirik aityp, alyp ketipti. Ertenine Mәmbetov qonyrau shalyp, renjiydi: «Rayymbekke arnap jazghan ekensin, bizdi nemenege әure qyldyn?» dep. «Tapsyrys bermek týgili, ol ekeuimiz bir-birimizdi jóndi  tanymaymyz da» dep, týkke týsinbeymin. Sóitsem, Rayymbek marqúm piesany oqyp shyghyp, birden únatqan eken. Sózben júmys istey biletin akter edi ghoy ózi de. Aqyry sol sahnalady. Ózi Múratty oinady, Darighany – Roza Áshirbekova,  Ómirbekti – Pirimjanov oinady. Ýsheui keremet ýilesip, birtútas ansamblige ainaldy. 5-6 jyl boyy repertuardan týsken joq. Árdayym anshlag. Bizding ýy Jastar teatrynyng janynda bolatyn. Bir kýni keshke taman ýige kele jatsam, kinorejisser Tәuekelov Slambek әieli ekeui teatrdan shyqqan beti eken, qarsy úshyrasyp qaldy. Sol kýni «Biz ýsheu edik» qoyylypty. «Tóke, sizding piesanyzdy kórip, kir jughysh mashinadan shyqqanday tazaryp kele jatyrmyz» dedi. Jýregime әlgi sóz kәdimgidey әser etkeni... Biraz uaqyt esimnen ketpey qoydy. Eger shygharmang adamdy «kir jughysh mashinadan shyqqanday» tazartatyn bolsa, avtorgha odan artyq qanday baqyt kerek! Ádebiyetting basty múraty da – adam janyn tazartu ghoy!

Keyin taghy bir rejisser piesany sahnagha shyghardy. Ol shygharmanyng tabighatyn onsha qabylday almady-au deymin. «Múrat siyaqty taza adam joq qoy ómirde, eptep qazirgi týsinikke jaqyndatayyn, songhy jaghyna birdemeler qosayyn» dedi. «Qoy, shyraghym, – dedim,– onda ózing basqa ssenariy jaz da, shyghara ber. Mening jazghanyma tiymey-aq qoy. Ómirde Múrattay adal adamnyng baryna senbesen, búl piesagha kirisip qaytesin?». Biraq ol aqyry sahnalady. Áriyne, Rayymbekting qoyylymy erekshe bolatyn. Óitkeni, ol ómirde Múrattay adamdardyng baryna senetin. Mysaly, Qúdaygha senetin adam ýshin Qúday bar da, senbeytin adam ýshin Qúday joq. Sol siyaqty, tazalyq, adaldyq degen úghymdar da senetinderge – bar, senbeytinderge – joq. Ómirdi ústap túrghan – osy izgi qasiyetterge senetin adamdar. Solardy saqtau kerek.

Jalpy dramaturg pen rejisserding arasynda belgili bir dәrejede qayshylyqtyng boluy da – zandylyq. Óitkeni, rejisser spektaklige ózining oiynda jýrgen iydeyalardy qosqysy keledi. Al jazushy óz iydeyasynyng saqtalghanyn qalaydy. Keyde bәrin jiyp qoyyp, ózim rejisser bolghym kelip ketetin kezder bar. Jas kezde akter bolugha talpynyp kórgem, sahna ónerining qyr-syrynan birshama habarym bar. Spektakli qong qolymnan keler edi dep te oilaymyn. Biraq endi oghan uaqyt ta joq, densaulyqty da oilau kerek.

– «Qyz Bәtish pen Erseyit» hikayatynyng jelisimen «Ótelmegen paryz» atty kino týsirildi. Kinoda biraz ózgertilgen, qosylghan, alynghan tústar bar. Oghan qalay qaradynyz?

– IYә, songhy jaghyn ózgertken. Ssenariyge aralasqanym joq, eger maghan salsa, hikayattan asa alshaq ketpes edim. Biraq riza bolghanym: basty róldegi akter – ainalayyn Ánuar Moldabekov óte myqty oinaydy. Tuyndynyng aitar oiy – sol zamandaghy azamattarymyzdyng adamdyq siqynyng ayanyshty ekeni turaly ghoy. Sureti «Qúrmet taqtasynda» iluli túratyn erlerimiz shyn mәninde qúrmet tútugha layyq pa? Biz adamdy eng әueli adamgershiligi túrghysynan baghalauymyz kerek qoy. Bayaghy «qaranghy» zamannyng ghashyqtary Qyz Bәtish pen Erseyit – sertterine berik, sezimderine adal kýide biri ýshin biri jan qidy, esimderi el jadynan shyqpastay anyz bolyp tarady. Al «jana dәuirding sanaly Bәtishteri men Erseyitterinin» siqy mynau. Ne bop ketti, kim bop ketti búlar? Shaldyng qaladan qaytyp kele jatyp, qúlpytasty qúshaqtap jylaytyny sol. Onyki – jay perzentin joqtap jylau emes, aiyptau. Shyndap kelgende, búl – ýlken qasiret.

– Qazaq әdebiyetining tarihynda qalarlyq talay tamasha tuyndylarynyz bar. Sonda da sizge baylanysty «az jazatyn jazushy» degen sipattama da jii aitylady...

– Eng bastysy – jazushynyng aitary boluy kerek. El esinde qalarlyq, oy salarlyq kesek dýniyeler berui qajet. Al búrqyratyp әiteuir jaza berse, biraq odan eshkim ilip alar eshtene tappasa, pәlenbay tomnan ne payda? Az bolsa da, saz bolghany jaqsy. Bir shygharma jazsang da jaqsy shygharma jazu kerek. Biraq óz basym az jazdym dep oilamaymyn.

– Sizding shabytynyz jaghday, oryn, mezgil tanday ma? Negizinen tәulikting qay uaqytynda kóbirek jazasyz? Qaghazgha jazasyz ba, әlde keyingi buyn qalamgerler sekildi, birden kompiuterge teresiz be?

– Kompiuterge terem. Búl týzegenge, alyp-qosqangha jaqsy eken. Qaghazgha jazsan, qansha ret shimaylap әurege týser edin. Al mynada únamaghan túsyn óshire salasyng – qaytadan appaq paraqtay jarqyrap shygha keledi. Negizinde, kýndiz jazghan dúrys deydi, biraq men oghan daghdylana almadym. Bayaghy qyzmette jýrgen kezde kýndiz júmystan qol bosamay, jazugha ýnemi týnde otyratynmyn. Solay qalyptasyp kettim. Qazir negizinen ýidemin ghoy, sonda da әdet boyynsha týnde jazamyn.

– Qazaq әdebiyeti endi qanday sipatta damuy kerek dep oilaysyz? Jastar agha buynnan neni ýirenip, nendey kemshilikterinen jiyrengeni jón dep bilesiz?

– Jaghympazdyqtan jiyrensinshi, sony ýirenbesinshi әiteuir. Al tildi ýirenu kerek. Bayqaymyn, qaysybir jastardyng tilinde jútandyq bayqalyp túrady, publisistika elementteri kóp. Biraq jazghanda bar manyz tilge ketip qalmauy kerek. Orysta eng kórkem tildi jazushy – Buniyn, biraq ony Reseyding eng úly jazushysy dey almaysyn. Tili kedir-búdyrlauy – Dostoevskiy, biraq ol sujetti qalay qúrady, oqighany qalay qúbyltady, keyipkerding ishki әlemin qalay qoparady?!

Eng bastysy – Adamdy sýi, adamy qúndylyqtardy ústan. Jazugha otyrghanda ózindi Allanyng aldynda jauap bergeli otyrghanday sezin. Aqiqatyn ait, barynsha shynshyl bol. «Bireuge únayyn, bireudi riza qylayyn, bireuding kónilinen shyghayyn» degen niyetke úrynbau kerek. «Bireuge únamay qalady ekem» dep qorqudyng qajeti joq. Ádebiyette de, ónerde de әrtýrli talgham barlyq kezde de bolghan, bola da beredi.

Súhbattasqan Sәken SYBANBAY

Abai.kz