Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 4891 0 pikir 13 Aqpan, 2017 saghat 10:19

Túrsyn JÚRTBAY. «KÓZ JASYNG ÓRTEP BARADY» (jalghasy)

Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

 

 

IV 

 

Men ýshin tughan jerding bosaghasy osy Kýshikbay asuynan bastalady. Biraq Shynghystyng samalyn saghynghan oqudaghy Abay men ósken ortadan jyraqtau jýrgen Múhtar salghan jol, Abay men Múhtar attyng belin suytyp, su ishken, jan rahatyn shaqyrghan qasiyetti bastau ghoy búl. Kimder dәm tatpady deysiz. Shoqan Uәlihanov, Fedor Mihaylovich Dostoevskiy, Semenov-Tyani-Shanskiy, Grigoriy Potaniyn, aghylshyn Djordj Kennan, polyak Adolif Yanushkevich, Abay, Áset, Kempirbay, Súltanmahmút, Shәkerim, Sәbit Dónentaev, Múhtar, Ghabiyt, Sәbiyt, Ghabiyden, Qaliybek, Jýsipbek susynyn qandyrghan búlaq. Abaytanudyn, Áuezovtanudyng alghashqy beti osy Kýshikbay asuynan ashyldy.

«Qorghansyzdyng kýni» sol bastaugha mәngilikke ornatylghan kórkem eskertkish siyaqty. Solay bolyp ta otyr.

Ol kezde mynau bauyry jerge jabysqan eski qystaudyng múrjasynan týtin sozyla shyghyp, janay ótken jolaushyny shaqyratyn. Jýdeu tirligimen de jyly úshyraytyn.

Qazir iyesiz. IYesiz emes-au, eleusiz.

Búl bastaudyng ruhany ómirimizdegi qadirin Múhtar shygharmalaryn basynan bastap ayaghyna deyin qaz-qatar, kóz suytpay oqyp shyqqanda ghana tolyq týsinesiz. Túnghysh әngimesin de, «Abay joly» epopeyasyn da osy asudy suretteuden bastauy tegin emes. Jotanyng arghy beti... auyl. Belenge shyghysymen qarsy aldynnan samal esedi. San ret taghdyr talqysynan oralyp, elge qaytqanda, Kýshikbay asuynan shygha kelgende, saharanyng kógildir shymyldyghy tәrizdi múnarlana sozylyp Shynghystyng silemi kórnedi. Kóligin toqtatyp qoyyp, keudesin samalgha tosyp, jas túnghan janarymen sary dalany ystyq saghynyshpen qúmarta qarap túrady eken. Keri oralghanda da sol kóriniske úzaq qarap, ýnsiz qoshtasyp baryp, oigha týsedi eken. Songhy ret Kýshikbay asuyna Múhtar 1957 jyly 22 qyrkýiek kýni shyqty. 24 qyrkýiek Kýshikbay asuynda túryp, songhy ret Shynghysqa búrylyp qarady.

Óitkeni, Semeyden Shynghys kórinbeydi, almatydan Shynghys kórinbeydi, Mәskeuden de kórinbeydi. Ol ýshin tek Kýshikbay asuyna shyghu kerek.

Biz de sol Kýshikbay kezenine shyghar joldaghy búlaqtyng basynda túrmyz. Taspen qiylyp órilgen túma suy móldirey aghady. Bir kezde jas aru Ghazizanyng múnly-múnsyz kýnderining belgisin izdegendeysin. Tal shybyqtay beli qayysyp osy búlaqtan su alugha kelip, túnyq túmadan jýzin kórip, úzaq-úzaq sýzile qaraghan shyghar. Betin juyp, sergigen shyghar. Sol beyne, sol bir suret jetpey túrghanday. Shirkin, әr búlaqtyng basyna tasqa óleng qashap jazghan armyan aghayyndardyng peyili-ay! Myna búlaqtyng janynda shashy kózine týsken, auyr múndy da sergitip tastaghysy kelgendey qimyly sezilip, qolymen bederi, tas qabyrghagha oiylyp salynghan beynesi elesteydi. Kýnderding kýninde solay bolar-au, bolar.

Endigi baghyt – Shynghys. Múhtardyng ózi keyipkerlerining betin Shynghystaugha búryp qoyyp bastaytyn ghadetin sýiekke sinirgimiz keledi.

«Qorghansyzdyng kýni» әngimesi de jolaushy adamdy ýnsiz terbetken oy tolghauynyng әserinen, qaladan Shynghysqa qaytyp kele jatqanda tughan edi ghoy.

 

 

«KÓZ JASYNG ÓRTEP BARADY»

 

 

    «Men әrqashan ózimning basymnan keshken jaylardy ghana beyneledim; jalang qiyalgha jarmasu maghan jat edi ómirding menen de góri úly ekendigin ýnemi esimde ústadym».

 

                                   Gete.

 

 

   «Men enbek sinire... almadym. Endi mine!.. Ózim de eki talaydyng ýstinde jatyrmyn!–dep Meyirhangha qolyn sozyp, búnyng qolynan ústap: – Meni sókpeysinderme?.. Mende jazyq joq qoy» – dedi... Azdan song basyn qayta búryp alyp, sheshesine qarap: «Ózgeniki – ózge-au, sening kýning ne bolady? Seni kimge tastaymyn?.. Aldymda ólmedin-au!» – dep, basyn shayqap jylaghanday bolyp, kemsendep taghy teris qarap ketti...»

 

Múhtar Áuezov.

«Oqyghan azamat».

 

 

I.

 

Adam ómirge keledi. Ýmitpen kýn keshedi. Jaryq dýniyemen qoshtasyp, kóz júmady. Tabighat zany solay. Kez kelgen ólim – qasiret emes. Biraq ta. Sonyng ishinde «jýregendi kózding jasy órtep ketetin», kókeyindegi arman kógerip kele jatyp, kómilip ketken qyrshyn jastyng qazasy – niyet-peyili ortaq, jany-qany tuys jaqyndarynyng kónilin jaralap-aq ketedi. Eger de marqúmnyng sonynda qalghandardyng qiyanaty ótip, әruaqty qorlaghanday kýiinishke úlassa, óksik ashy zapyrangha, qyjylgha ainalady. Múnday kýiki әreket, әsirese, sol adammen jastyq shaghyn, maqsat jolyndaghy kýresti kýnderdi birge ótkizgen serttesken dosyn, tvorchestvo adamyn qatty kýizeltedi.

Sonday auyr kýndi Múhtar 1921 jyldyng aqpan, nauryz ailarynda basynan keshti. Jәne sol uaqytta tvorchestvonyng tәtti dәmin tatyp, quanyshyn da kórip edi. Sóz orayynda, jazushy ómirindegi tosyn jaghday retinde, ýlken ózgeristerding nyshany bayqalghan tústa, eleuli renishterding úshyrasatynyna nazar audarghan edik. Búl joly da solay boldy.

Jaz aiynda kónili qalaghan qaraqat kózdi, qolan qara shashty, taldyrmash, aqqubanyng әdemisi Kәmila Maghauiya qyzymen kónil qosty. Kýzding ayaghynda guberniyalyq qazaq bólimin basqardy. Qys kýnderi gubrevkomnyng tóraghalyghyna saylandy. Jaqsylyqqa jaqsylyq qosyldy. «Es-aymaq» atty mәdeni-aghartu úiymy ashylyp, qazir úzyn-yrghasy ghana mәlim, iz-týzsiz joghalyp ketken «El aghasy» piesasy sahnady qoyylyp, býkil Semey shaharyn dýrildetip, tabyspen ótti. Fabrika, zavod júmysshylarynyng súrauymen, barlyq kәsiporyndarynda derliktey qoyylyp shyqty. Jan jadyratar múnday quanyshty syilaghan – Múhtardyng on ýsh jastaghy shәkirttik kezden tabysqan 1917-1921 jyldardyng arasyndaghy alasapyranda taghdyryn bir shýberekke týigen dosy Seyt Toqymbaev edi. Ekeui «Abay» jurnalynyng negizin qalghan jastar úiymynyng «Uaq-qaryz seriginin» mýshesi boldy. Estelikterding yghymen aitsaq, bir-birimen «tóskeyde de, tósekte de» bastary qosylghan, ajyramas azamattyq dostyq tanytypty. Adamdyq paryzy, maqsaty ortaq jandarly ajal oqystan aiyrdy. Zatondaghy «Sibir burlaktary» klubynda «El aghasy» spektaklin qoyghan Seyt ýiine auyryp qaytady da, bir aptadan song dýniyeden ótedi. Zamana tolqyndarynda qayyqtyng eki eskegin teng ústaghan synarynan aiyrylu Múhtardy qatty kýiinishte qaldyrdy. Adal, isker, ónerli jastyng ólimi Semey júrtshylyghynyng da janyna batty. Múhtar ómirinde túnghysh ret «joqtau maqalasyn» (nekrolog) jazdy. Ol ózi redaktorlyq etken «Qazaq tili» gazetinde «El aghasynyn» qoyylghanynan tura bir ay ótken son, 21 nauryz kýni basyldy. „Kýiinishti ólim” dep berilgen joqtauda: «Osy jyly 3 martta... Qazaq jastarynyng halyq aghartu «Es-aymaq» úiymynyng bastaghy Seytqazy Toqymbayúly merzimsiz taghdyrgha kez bolyp, bauyry suyq qara jerge tapsyryldy. Seytqazy... Semey uezi Kóken elining qazaghy jasy 22-de edi. Áueli músylmansha, odan keyin oryssha dvuhklassnyy shkolge týsip oqyp, jigerli, talapty, qatarly jastyng biri bolyp kele jatyr edi. 1918 jyly... «Uaq-qaryz serigine» mýshe bolyp, shyn yntasymen qyzmet qylyp, kedeylerding basyn biriktirip, songhy dekabri ózgerisine deyin ónimdi uaq-qaryzda qyzmet qalyp túrdy. Jas qazaq jastarynyng basyn qosyp, basshylyq qylyp, «Es-aymaq» úiymyn basqaryp, ne qylsa da halyqty aghartu jolyna kirisip, aqyrghy demine sheyin qyzmet qylyp ótti.

21 fevralida zatondaghy qazaq júmysshylaryna sauyq qoyyp, sodan auyryp qaytty, tәuir bolmay, bir júmadan song qaytys boldy. Esil qyrshyn, jalyndy jas joldasymyz, sening óliming jýrekke ketpestey auyr jara salyp ketti. Degenine jetpey, armanda jas kettin. Sening mezgilsiz taghdyrdyng kermesine kez bolghannyna joldastaryng bolyp qatty qayghyramyz qamyghamyz, kýiinemiz...» delingen.

Jiyrma eki jasynda tosyn dertten qyrshynynan qiylghan jas jigitting úiymdastyrghan «Es-aymaq» úiymy keyin Semey teatrynyng negizine ainaldy. «Joqtaugha» qol qoyghan ónerli jastar Uәli, Shәkimen, Qúsayyn, Jýnis, Omar, Kәbir, Ájen, Kenjebekter ókingendey, Seytting boyynda talay asyl qasiyetter ashylmay ketti. Alghashqy rejisserding biri bolghan azamat, ózining tirshiliktegi iygiligining jemisin kóre almay kóz júmdy. Óz óliminen song da esimining el-júrt esinde qalar-qalmasyn tarazylay aldy ma joq pa. Kim bilsin. Biraq artynda qalghan kәri anasynyn, jalghyz qyzynyng shekken qasireti arqyly da jýrt «jýregining kóz jasymen órtengenin» boljady deysing be?

Múhtardyng da janyna batyp, ashyndyrghan sol jónsizdik, meyirimsizdik.    

Sóitip topyraghy keppey jatyp, әieli Hapipa kýieuine janashyr bop jýrgen Smaghúl Ámzeúlyna túrmysqa shyghady. Joldasynyng kәri anasyn bozdatyp kishkene qyzdy qosa alyp ketedi. Artynan Seytting ýiin óz attaryna audarady. Kýiikke shydamaghan ana jyndanyp óledi. Osy qatygezdikke býkil Semey qalasy narazy bolyp, shashtary tik túrady. Búl adam estimegen súmdyq edi.

Osy bir qayghyly oqighadan songhy Seytting ýi-ishining taghdyryn «Oqyghan azamat» atty әngimesinde keshegi asyl azamattyng ruhyn qorlaghandardyng qasiyetsizdigin kókirek qyjylyn tóge otyryp jazady. Estip-bilgen, zerttegen jaydy emes, ózi tikeley aralasqan, kórgen oqighany qaghazgha týsirdi.

(jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2277
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3594