Eng ýlken kýsh kimning kýshi? Alyp baluannyng kýshi me, shirigen baydyng dәuleti me, joq әlde ailaker siqyrshynyng siqyry ma? Búl  ýsheuining bireuin tandap, naghyz kýsh dep oilasanyz siz qatelesesiz. Baydyng kýshi kedeylerge kómekteskeninde, әitpese qoldyng kiri ghana. Baluannyng kýshi búlshyq etinde,  jalghyz ghana qarsylasyn jyghugha jeter, on baluangha birden shamasy jete qoymas. Siqyrdyng kýshin aitpasam da bolady, ózi de kóz baylap qyzyqtyratyn birneshe ailadan túratyny mәlim. Al eshqashan sarqylmaytyn, ómirde baghyt baghdar berip, myndardy jyghatyn kýsh ol- bilim. «Bilekti birdi jyghady, bilimdi myndy jyghady» deydi qazaq. Búl maqaldy kóbimiz jatqa bilsek te, maghynasyna tereng ýnilip oilanyp kórmegen bolarmyz.

Adam balasy tua sala eshtene bilmegenimen, Alla taghala ony ýirenui ýshin barlyq mýmkindiktermen qamtyghan. Yaghny adam tua bilmeydi, jýre biledi. Sol sizge berilgen mýmkindikterding eng negizgisi, jәne sizdi januarlardan aiyratyn ol – aqyl jәne de oilau qabiletiniz. Ekpey egin shyqpas, ýirenbey bilim júqpas demekshi osy aqyl oiynyz arqyly ýirenip, bilim kýshine ie bola alasyz.

Búl kýnde matematika salasynan metereologiyagha deyin kerek etilip kelgenimen әli de zerttenilip bite bermegen qoldanbaly fizikanyng Kaos atty teoriyasy bar.  Búl teoriya minezderi shaghyn ózgeristerge óte sezimtal keletin kýrdeli jýielerdi zertteydi jәne sol  shaghyn ózgerister ýlken zardaptargha jol ashady dep joramaldaydy. Edvard Lorenz 1963-jyly Kaos teoriyasynyng ''Kóbelek әseri'' atty prinsiypin ashqan. Lorenzding aituynsha, әlemning bir shetinde úshyp jýrgen әldebir kóbelekting qanat qaghysynan payda bolghan jel, әlemning endi bir shetindegi múhittyng tolqynyna sebep bolady. Yaghny kishkentay kóbelekting qanat qaghysy qansha bolymsyz kóringenimen, ýlken nәtiyjege jeteleydi. Sol siyaqty sizding  bilimmen jasaghan az ghana talpynysynyz әlemning jaqsaruyna ýlesin qospaq. Bilmeytin adam qalay talpynbaq әriyne bilimnin, biluding de ózindik qúramy, erejeleri bar. Eng manyzdy tórteui tómendegidey.

Óz ózinizdi tanu

Óz ózinizdi qanshalyqty jaqsy bilesiz? Ózinizding ishki dýniyenizdi esh auytqusyz aita alasyz ba? Adam balasyn kishkentay әlemmen úqsastyrugha bolady, tipti jer betindegi su mólsherimen adam aghzasyndaghy su mólsheri shamamen birdey. Ár adam ózining jan dýniyesining egjey-tegjeyin bilmey syrt әlemdi tolyqtay týsinui mýmkin emes. Al ishki dýniyenizdi tanu ýshin: ''Mening qayratym nede? Qanday kemshilikterim bar? Neden qorqamyn, qanday jaghdayda ashulanamyn? Mening qanday qúndylyqtarym bar? Ómirdegi maqsatym ne? Qaydan kelip qayda baramyn?'' degen súraqtargha jauap beruiniz qajet. Jәy әsheyin bir sәtte beretin jauap emes, uaqyt óte kele óz ózinizdi baqylay, qadaghalay otyryp oilanyp tolghanyp beretin jauabynyz manyzdy. Sodan keyin basqalarynyng siz jayyndaghy oilary manyzdy emes bolyp qalady, sebebi siz jan dýniyenizdi tany kele shynymende Alla taghaladan keyingi sizdi eng jaqsy biletin adam ol óziniz ekenin týsinetin bolasyz. Ózindi tanu eng әueli anyq jәne derbes oilauynyzgha jol ashady.

Álemdi tanu

Ózinizding jan dýniyenizden tolyghymen habardar bolghannan keyin syrt әlemdi zerttey bastasanyz bolady. Syrt әlem bir júmbaq, tolyq suretin kóru ýshin aldymen bólshekterin qúrastyruynyz abzal. Qúrastyrarda sizge eng senimdi  jol núsqaushynyz bolatyn ol – kitap. «Oqusyz bilim joq, bilimsiz kýning joq» demekshi, kitap  bilimdi bolu saparynda eng berik seriginiz bolmaq. Ýide otyryp qana sizge Qazaqtyng tarihyn, Evropanyng soghystaryn, Afrikalyqtardyng ómirin, Amerikanyng damu qaghidalaryn t.b barlyghyn aityp beretin kitap. Úly túlghalar nemese әigili jazushylar Tolstoy, Dikkens jәne Maqataevtermen qarama-qarsy otyryp әngimeleskendey әser qaldyratyn da kitap. Kóptegen kitaptardy oqy kele, sonshama uaqyt týsinbey basynyz qatyp jýrgen syrt әlemning barlyq shytyrmandary birtindep óz ornyna kelip, suret aiqyn kórinetin bolady. Yaghniy,  bilimdige әlem jaryqtana týsedi.

Toqtamau

Ózinizdi tanydynyz, syrt әlemning bólshekterin qúrastyryp jatyrsyz, biraq birneshe kitap oqydym nemese mektep, uniyversiytet bitirdim dep bilimdi bolyp ketpeysiz degendi úmytpanyz. Mektep bilim tenizining bir búlaghy bolghany bolmasa tútastay bәri emes. Qolyna diplomyn ala sala men bәrin bilip, ýirenip qoydym, jeterliktey bilim alyp qoydym degen jan rasynda eshtene ýirenbegen bolar. Bilim – ol tausylmaytyn ken, ómir boyy jalghasatyn sapar. Qansha kóp nәrse bilgeninizben, bilmegeniniz qashan da odan  kóp bolady. Mahatma Gandy aitpaqshy «Erteng óletindey ómir sýriniz alayda mәngi ómir sýretindey ýireniniz'».

Jauapkershilik

Óz ózinizdi, әlemdi tanu jәne  toqtausyz izdenis –  bilim shynynyng baspaldaq qadamdary. Shyngha jetken song sizding naghyz kýshinizdi rastaytyn bir nәrse – jauapkershilik. Bilgeninizdi ózgelerge ýiretu jauapkershiligi. Alandamanyz, tola bastaghan kesedegi su ishine syimay syrtqa  aqqanday, jan dýniyeniz tola bastaghanda ózgelerge ýiretu tilegi ózdiginen payda bolady. Búl әlemde bilgenimen bólispeytin adamnyng qúndylyghy joq. Eger siz bilimning jauapkershiligin alyp basqalarmen bólise bastaghan bolsanyz, әlemning jaqsaruyna kýshinizdi qosyp jatyrsyz degen sóz.

Qasiyetti  Qúran kәrimning Isra sýresining 13-ayatynda Alla taghala: «Ár adamnyng is әreketterin (taghdyryn)  óz moynyna bayladyq. Sonday-aq qiyamet kýni ashyq týrde kitabyn onyng aldyna qoyamyz» deydi. Yaghni, búl dýniyeden qaranghy týnek ishinde ótesiz be joq әlde bilim jәne senim jaryghyn iyemdenip basqalargha sәulenizdi shashyp ótesiz be barlyghy óz is-әreketterinizge baylanysty. Conda jogharyda aitqan kóbelekting qanat qaghysynday, adamzat múhityndaghy nadandyq tolqynyn óshiretin bilim qanatyn qaghugha bekinip kóresiz be? Sheshim sizdiki, biraq úmytpanyz, az da bolsa talpynys ýlken nәtiyjege jetuge sebepker bolary sózsiz.

Amiyne Qadyr

Abai.kz